сумаар хавраас хойш огт бороо ороогүй халуун салхи шуурсаар байгаад малын хамар хатгах өвс ургах нь бүү хэл өнжмөл жаахан хур өвс нь хүртэл малын хөлөөр халцарч, мэлийсэн цагаан тал тоосрохоос өөр юмгүй гантай зун болжээ. Манай нутгийн айлууд бүгдээрээ зэргэлдээх сумдын нутгаар отор хийн зусаж байгаа гэнэ. Аав ээж хоёр маань хүргэн ахынхтай цуг хоёр гэрээрээ зусацгааж байгаа ажээ. Гэрийн зүг яаран явахдаа яагаад ч юм бэ, би Энхриймаагийн тухай бодсоор явлаа.
…Одоогоос хэдэн жилийн өмнө. Найр наадмын хөлөөр нутгийн толгод хөлчүүрхсэн мэт зэрэглээн дундаа гуйвалзан нэг өндөрсөж нэг намсаж харагдах намрын дунд сардсан.
Сургууль цуглах арайхан болоогүй, дэрсэн тойрмын хэдэн лам шувуу үр дэгдээхэйгээ дагуулан өд сөдөө засан шилгээх зуураа шанаган хорхой түүж, маани мэгзэм унших мэт дуугарсан нэг өдөр, Должин эмээгийн манайх хоёр буудал сэлгэн айлсахад Энхриймаа бид хоёрт чухам л тавилан гээч нь тохиож билээ.
Энхриймаа хол зөрүүтэй гарсан хоёр хүүхэдтэй айлын отгон нь тэгээд ч айлын ганц охин болохоороо жаахан эрхдүү. Должин эмээгийнд төөрөг андуурч төрсөн байх гэж бодогдмоор өндөр гоолиг нуруутай, дэрэвгэр сормуустай, том алаг нүдээрээ инээмсэглэсэн охин. Манай сургуулийн хөвгүүд Энхриймааг “арван жилийн алаг нүдэн” гэж дууддагсан. Яагаад ч юм бэ, надад түүнтэй цуг байхад нэг их жаргалтай, сэтгэл дүүрэн байдаг байлаа.
Хоёр гэрээрээ айлсаж бууснаас хойш Энхриймаа бид хоёрын ярианы сэдэв дуусна гэж ер үгүй зуны амралтаараа юу хийсэн тухай, мөн ирэх жил аравдугаар ангиа төгсөөд ямар мэрэгжилтэй болох тухай гээд л үдшийн тэнгэрт од түгтэл мөрөөдөж хотны захад нутгийнхаа торгон улаан элсэн дээр гар гараа атган суудагсан. Би түүнийхээ халуухан гар, тэр үеийн анхныхаа үнсэлтийг хэрхэн мартах билээ дээ. Даанч Энхриймааг аравдугаар ангиа төгсөх жил ээжийнх нь бие гэнэт өвдөөд чөлөө авч нутаг буцаж билээ. Дараахан нь ээж нь гайгүй болсон ч тэрээр сургуульдаа эргэж ирээгүй юм.

* * *

Аав, духыг минь зөөлхөн үнэрлэснээ:
- Ойрын арван жил ийм айхавтар ган болохыг ер үзээгүй энэ нутагт отор хийсэн нь оносон юм, тэгээгүй бол хэцүүхэн юм болох байлаа, гэснээ:
- Охин дүү чинь өнгөрсөн жил хадамд гарч айлын хүн болсон доо? Одоо муу хүргэн маань хамаг ажил нугалж тус болж байна, гээд:
- Чамайг хотод эхнэртэй болсон гэж дуулсан. Хүү минь эхнэрээ дагуулж ирэхгүй. Аав ээждээ танилцуулж, ах дүүсдээ харуулдаггүй юм уу хэмээн нилээд гомдонгуй өгүүлэв.
Гэтэл надад юуных нь эхнэр байх билээ дээ. Харин өнгөрсөн өвөл танил охинтойгоо хамт явж байгаад нутгийн хүнтэй санамсаргүй тааралдаж, нутаг усны сонин яриад өнгөрсөн нь ийм цуурхал болж тарснаас гарцаагүй.
Гэрийнхэн маань намайг хотоос ирсэн дарга сайдын дайтай хүндэлж хонь гаргаж, хамаг л амттай бүхнээ өмнө минь өрнө. Би ч гэрт зүгээр суугаад байх хүсэлгүй харин хүргэнтэй цуг адуу малд явж үзэж хараагүй газар, уул усны үзэн хэд хоног сайхан амарч байлаа. Нэг өдөр малд яваад оройхон гэртээ ирэхэд миний багын минь найз халзан Зоригоо ирчихсэн нэлээд хүлээсэн янзтай сууж байлаа.
Түүнийг бид багадаа “эрдэм толгой” гэдэг байж билээ. Учир нь тэр төрөлхийн халзан толгойгоо нууж хичээл дээр ч байнга малгай өмсөж сууна. Багш маань арга ядахдаа нэг удаа түүнд хандаж:
-Зоригоо миний хүү байнга битгий малгай өмсөж бай. Эрдэмтэй хүн чинь халзан байдаг юм шүү дээ, яагаад гэвэл эрдэм ном оройдоо гарч байгаа нь тэр. Оросын хувьсгалын аугаа их удирдагч Ленин багшийг харал даа тийм байгаа биз дээ гээд ангид байдаг зургийг зааж билээ.
Түүнээс хойш Зоригоо халзан толгойноосоо ч ичихээ байж харин ч багшийн хэлснийг ярьж бидэнд гайхуулдаг болсноор бид түүнийг “эрдэм толгой” гэж дууддаг болж билээ. Харин есдүгээр ангид сургуулиас гараад малчин болчихсон доо. Ойрд уулзаагүй бид хоёр дуу алдан тэврэлдлээ.
Аав ээж хоёр маань биднийг инээмсэглэн харж сууна. Тэр үдэш бид хоёр газар орон, нутаг ус, хот хүрээ болон ангийнхныхаа тухай ярилцсаар нэг мэдэхэд гадна харанхуй болж гэрт дэн асаасан байлаа. Зоригоог явахаар босоход аав “хүү минь хоноод яв” гэсэнд :
-Одоо явахгүй бол болохгүй, ардаа ажилтай гээд над руу сэмхэн нүд ирмэж,
- Цуг явъя. Ганц нэг нутгийн айлаар бууя. Манайд очьё гэсээр дагуулан мордлоо.
Би ч ээжийнхээ оёж өгсөн цэнхэр цэмбэн дээлэн дээр шар дурдан ороож, хромон гутал өмсөөд, аавын бүрхийг духдуулж жинхэнэ хөдөөх залуу эр боллоо.
Нутгийн айлуудаар бууж мордсоор шөнө дунд тэднийд буув. Хот айлынхан унтаагүй олон хүмүүс гарч орон биднийг хүлээж байв. Зоригоогийн аав ээж намайг ирсэнд бөөн баяр хөөр болов. Хоёр хөгшин :
- Найзыгаа гэрлэх гэж байхад нь хүрээд ирдэг, овоо доо миний хүү, найз нөхөд гэдэг чинь ийм л сайхан. Эрхэмээ маань гэрлэчихсэн гэл үү ? Хаанахын ямар охин бэ ? хэмээн зэрэг зэрэг асуув.
-Үгүй би гэрлээгүй. Харин Зоригоо маань гэрлэх гэж байгаа юм уу ? Чи надад яагаад хэлээгүй юм бэ? Гэхэд, Зоригоо:
-Харин, тиймээ. Найз нь чамайг цуг дагуулж ирсэн нь ийм учиртай юм шүү дээ. Өнөө шөнө гэрээс нь оргуулж авах гэж байгаа юм, Гэр нь эндээс нэг их холгүйхэн зусч байгаа. Одоо ингэсгээд хоёулаа мордъё, болзсон цаг ч удахгүй болох нь гэв.
Удалгүй бид хоёр тэднийхээс хөтөлгөө морьтой баруун тийш чимээгүйхэн хатируулав. Би Зоригоогоос “Хэний охин юм бэ? Би таних юм уу?” гэж асуусанд:
-Танина, аа танина. Би сандраад байна. сүүлд бол гэснээс өөр юм хэлсэнгүй.
Удалгүй нэгэн хот айлын ойролцоо ирж, гэрийн зүүн талын хонхорт морьдоо тушиж орхиод, явганаар гэрт ойртож очиход хэдэн нохой боргосноо Зоригоог таньж сүүлээ шарвагнуулан эрхлэв. Бид хоёр сэмээрхэн гэтэн явсаар гэрийн дэргэдэх хураалттай аргалын ард очиж хэвтлээ. Сар тэнгэрийн хаяа руу хэдийнээ шингэж улам ч харанхуй болсон байлаа. Чимээ чагнахад үхэр хивилгээ хивж, хонь мал яриглахаас өөр чимээ аниргүй. Гэрийн хаалга аярхан онгойж нэг хүн гарч ирлээ. Тэрээр биднийг чиглэж ирэхэд би энэ Зоригоогийн эхнэр болох бүсгүй юм байна гэж ойлголоо. Зоригоо босч түүнийг тосож очин тэрүүхэндээ шивэгнэлдэн ярилцаад над руу хүрч ирэв. Харанхуйд царай зүс нь сайн мэдэгдэхгүй ямар ч байсан нэлээд өндөр гоолиг бүсгүй ажээ.
Морьд дээрээ ирэх үед хажуугийн хот айлын ноход чимээ аван хуцалдаж бид ч яаран мордов. Гэтэл бүсгүй нь унасан морь хазаар даран дугтарч ухасхийхэд би зэрэгцэн давхиж суран жолоон дээрээс нь татаж эргүүллээ. Би бүсгүйн гарыг жолоотой нь давхар атгаснаа анзаарч морин дээрээсээ тонгойн цулбуурыг авч араас гүйцэж ирсэн Зоригоод өгч хөтөлүүллээ.
Яагаад ч юм бэ, тэр бүсгүйн гар хачин дулаахан сэтгэлд нэг л ойр дотно санагдаж, одоо ч гарын минь алга халуу оргин байх шиг байв. Биднийг Зоригоогийнд ирэхэд тэдний гэрийн тооноор гэрэл гарч, шөнөжин найранд бэлтгэсэн хүмүүс гэрээс орж гаран гүйлдэнэ. Шинэ гэрийн гадна хаалганд тулгаж том цагаан эсгий дэвссэн нь харанхуйд цайран харагдана.
Бүсгүй нь унаж ирсэн морины цулбуурыг нэгэн хүн тосон авч хөтөлсөөр цагаан эсгий дээр гаргах гэхэд морь хамраа дуугарган цахалж, эцэст нь нүдийг нь даавуугаар боож байгаад гаргалаа.
Хоёр хүүхэн бүсгүйг мориноос нь сугадан буулгаад шинэ барьсан гэрт оруулав. Харин Зоригоо бид хоёр морь харахаар гэрээс холдлоо.
Тэнгэрийн хаяанаас үүр тэмдгэрч үзэгдэнэ. Хоттой хонь тааваараа хэвтэн, уяан дээрх морь дөрөө хангинуулан шилгээхэд, найз минь билэгшээж амандаа ямар нэгэн зүйлийг аяархан шивэгнээд шивширлээ. Зэрэгцэж зогсоод би, түүнээс
- Ингэхэд чи хаанхын хэн гээчийг эхнэрээ болгоод аваад ирэв, ээ гэж асуухад:
- Чи танина даа? Арван жилд манай нөгөө ангид байсан. Энхриймаа гэж...
Түүний хамгийн сүүлд хэлсэн үг тархин дундуур татаад авах шиг боллоо. Хоолой дээр нэг юм тээглэчхээд дуугарч чадсангүй. Өдөр байсан бол миний царай ямар болсныг найз маань анзаарах байсан биз.
Энэ үед нэг хүүхэд гүйж ирээд “Зоригоо ах, аа таныг ээж шинэ гэрт ороод ир гэж байна хэмээв. Зоригоо надад хандаж:
- Миний найз, аавын гэрт ороод байж бай. Найз нь гэртээ орлоо гэж хэлээд шинэ гэр өөдөө алхлаа.
Надад гэрт орох хүсэл төрсөнгүй. Сэтгэл минь яг л шувуудаа үдсэн нуур шиг эзгүйрчихэж. Энхриймаад ч тэр, муу халзан найздаа ч тэр яасан гэж ч гомдох билээ дээ. Би түүнтэй хааяа утсаар ч гэсэн ярьдаг байсан биш дээ. Ядахдаа намайг нутаг усаар нэг эхнэр хүүхэдтэй болсон тухай цуурхал тарчихсан байхад тэр маань ч тэгж ойлгоо биз дээ. Би ч гэсэн дээ нүдээ боолгосон морь шиг л явж байдаг. Одоо нэгэнт ийм болсон хойно би Энхриймаад харагдаж сэтгэлийг нь үймүүлээд ч яах билээ дээ. Ямар би чамайг хадамд гаргаж, нөхрийн чинь гэрийн босго алхуулсан шүү гэж хэлэлтэй биш дээ. Намайг мориндоо мордож тэднийхээс холдох үесд хөгшчүүл найрын дуу эхэлж уртын дуу шуранхайлж байлаа…

* * *
Үүр аль хэдийн хаяарч эртэч шувууд өглөөний шүүдэр үнэртсэн тунгалаг агаарт жиргэх нь сонсогдоно. Тэртээд манай сумын нутаг зүгт тэнгэрийн хаяанд үүлс хуралдаж цахилгаан гялбана…
Ган тайлагдах нь дээ, Одоо ч ногоо сайхан ургана даа, гэж бодоход сэтгэл нэг л хөнгөрөөд явчихлаа… Ая аа миний алаг нүдэн Энхриймаа…
2008 он .