Монгол Улсын улс төр, нийгмийн байдал өнөөдөр их төвөгтэй нөхцөлд байна. Монголын ард түмэн олон улсын транс-олигархиудын талхидалд орсон чимээгүй колончлолд 30-40 жил үргэлжлэн орших уу, эсвэл эвлэлдэн нягтарч, сүүдрийн эдийн засгийг сөрөн тэмцэж үндсэн хуулиар баталгаажуулсан эдийн засаг, нийгмийн эрх чөлөөгөө эргүүлэн олж авах уу гэсэн цаг хугацааны торгон ирмэг дээр ирлээ.

Энд нэг л алдаа гарган халтирвал цаг хугацаа хэнийг ч өршөөхгүй, дахин ийм боломж ирэхгүй. Судлаачид иймэрхүү дүгнэлт хийсээр байна. Энэ бол хоосон сүржигнэл биш, бодит байдлыг анзаарсан мэдрэмж. Энэ төвөгтэй байдал өнөөдөр гэнэт үүсчихээд байгаа юм биш. Он удаан жил, тодруулбал 20 жил хуримтлагдсан хур хог. Үүгээр далимдуулан, өнгөрснийг эргэн санагалзаж Ц.Нямдорж шиг санах ойтой хүн болж жүжиглэн агуу ихээр дэмийрч, хэрэлдэж маргалдах үндэслэл болгоод байх огт хэрэггүй. Нам хооронд болон нам дотроо талцаж, хэрээ хэрээнийхээ харыг гайхах ч шаардлагагүй. Нэг нь нөгөөгөө дэгээдэн унагахаар зальдаж, өшөө хонзон тооцож, амьдын олз болгон ашиглах нь бүр ч аюултай. Судлаачид, мэргэжилтнүүд судалж дүгнэлтээ гаргаг, хуульчид шинжилж нарийн шалгаг. Шаардлагатай бол төрийн хууль цаазыг барин ял төлөвлөг. Ердөө л энэ шүү дээ. УИХ-д суугаа улстөрчид гэх сувсан мэдлэгтнүүд, хуулийнхны урдуур орж элийрцгээхээ зогсоочихмоор л байгаа юм. Мэдлэгээр илт давамгайлж биш мөнгөөр, хүчирхийллийн нууц механизмаар гарч ирснээ ард түмний сонголт хэмээн андуурч, балайрч болохгүй л дээ. Төрийг бүхэлд нь тэнэгүүдэд, шуналын цагаан донтнуудад худалдчихсан нь ил болсоор удаж байгаа. Тэдний дийлэнх нь хулгайч, төрийн төлөөлөл биш, ихэрхэг ихэмсэг, өөрсдийгөө элит гэж бодож явдаг, мөнгөтэй усан тэнэгүүд! анх судалж байхад зориуд зохион байгуулалттай хийгээд байгаа нь мэдрэгддэг л байсан. Концепцио олж чадахгүй будилаад, туршлагагүйтээд, тэр нь субьектив алдаа болж байна гэж боддог байлаа. Дуугүй суугаагүй, энэ том том алдаанууд цааш улам даамжирвал эцэстээ төр илжирч, бүхэлдээ нуран унах эрсдэл дагуулна гэсэн үндэслэлийг мэргэжлийн талаас нь гарган тавьж байсан. Гэтэл үнэхээр зориудын санаа сэдлээр хийсэн алдаа байсан нь сүүлийн үеийн үйл явдлуудаар тодорхой болж, нотлогдлоо. Монгол хүн амиа хоохойлж, Монголоо сүйтгэж, гаднын гар хөл болж арай ч ингэж эх орноо худалдсан бузар булай юм хийчихнэ гэж хэний толгойд орох юм бэ?

АЛИВАА УЛС ТӨРИЙН АРД ТОМ МӨНГӨНИЙ ТОМ СОНИРХОЛ БАЙНА

Улс төр гэдгийг эхлээд зөвөөр нь ойлгох ёстой. Улс төр бол нам биш. Улс төр гэдэг нь УЛСЫН төрийг тохинуулах гэсэн утга юм. Оросоос политика буюу бодлого гэсэн ухагдахууныг улс төр гэж гажуудуулан орчуулснаас үүдсэн алдаа, завхрал. Энэ нь даамжирсаар нам нь төрөө удирдах гажуу байдал (situs inversus) руу халтиран орсон. Төр гэдэг нийтийн эрх ашиг, нам бол бүлгийн явцуу сонирхол. Бүлгийн явцуу сонирхолд бурантагтай тэмээ шиг хөтлүүлсэн төр байж болох уу?

• Хууль цааз, хяналтын институцыг бүхэлд нь Дээд шүүхтэй, Үндсэн хуулийн цэцтэй нь нам гэдэг механизмаар хүзүүгээр нь оосорлож гөлөг шиг хөтөлж явдаг боллоо.

• Намын оргилд асар их мөнгөөр хүрч, эрх мэдэл албан тушаалаа ашиглан түүнээсээ их мөнгийг зувчуулан олж байна.

• ЖДҮ-ийн асуудлаар эйфорийн байдалд орсон гишүүдийг маш яаралтай нийгмээс, тэр тусмаа төрөөс тусгаарлах нь дээр.

Дэлхийн хөгжилтэй, хөгжилгүй аль ч улс оронд “улс төрийн” гэхээр шууд “төрийн” гэж ойлгодог. Манайд намын гэсэн ойлголтыг нийгмийн сэтгэлгээ болгон хүн бүрийн тархинд суулгасан, энэ нь ч зориудын ажиллагаа. Нам нь төрийн дээр гарч, ямбын олбог засаж суугаад өөрсдөдөө зориулан сан байгуулж, хөрөнгөөр нь мөнгө угааж, балансын гадуур зувчуулж хөрөнгөжсөн. Санг шавхаж хоослох сэтгэлгээний бэлтгэл дамжааг энэ тэндгүй байгуулсан. Энэ бол зориудын ажиллагаа. Одоо байтлаа, “улс төрийн шийдвэр”, “улс төрийн томилгоо” энээ тэрээ гэж инээдтэй юм ярьж бүлгийн явцуу сонирхлоо төрд тулгадаг болсон. Энэ бол үндсэндээ төрийн дампуурал. Хууль цааз, хяналтын институцыг бүхэлд нь дээд шүүхтэй, үндсэн хуулийн цэцтэй нь нам гэдэг механизмаар хүзүүгээр нь оосорлож гөлөг шиг хөтөлж явдаг боллоо. Энэ бол тогтолцоо өөрийгөө идэж байгаа амьд жишээ. Лаос зэрэг зарим орон муу замаар орчихвол ард түмнээ яаж зовоодгийн жишээ болгон зориуд ирж судлан, нөгөө хэдэн мангуу нь туршлагаа судлуулж байна гээд сайрхах юм, инээдтэй. Намын оргилд асар их мөнгөөр хүрч, эрх мэдэл албан тушаалаа ашиглан түүнээсээ их мөнгийг зувчуулан олж байна. Ийм бузар механизмд зуучилдаг, аргaчилдаг, хуваалцдаг бүхэл бүтэн арми бий болсон, үүнийг "шударга бусын хонгил" гэж нэрлэх болов. Төрийн саарал ордонд албан тушаал худалдах, худалдан авах хар зах нээгдэж, тарифжиж, хэсэг бүлэг хүн энэ хар ажлаар мэргэшсэн. Тэр нь даамжирсаар цагаандаа гарч төрийг бүхэлд нь 60 тэрбумаар худалдчихав. Худалдаж авсан хэсэг бүлэг нь төрийн албан тушаалаа ашиглан хөрөнгөө 20 сая млрд доллар (баримжаагаар) болгон өсгөөд хилийн гадна нуув. Ийм л аймаар болсон. Оффшорт нуусан хөрөнгө бол Монголын төрийг бүхэлд нь худалдаад авчих боломжтой хулгайн нуувч болсон их мөнгө. Жил бүр алдагдалтай төлөвлөдөг улсын нэгдсэн төсөв нь ард түмний хэрэгцээний хаана нь ч хүрэхгүй байхад тэрнээс нь бас зувчуулна. үндэсний орлогоос ч давсан хөрөнгөтэй далд (сүүдрийн) эдийн засаг цэцэглэн хөгжиж улс орон “үндэсний аюултай” байдалд орлоо. Авлигачдын олж ирж хувьдаа зувчуулсан гадаад өр үндэсний орлогоос гурав дахин давлаа. Түүнийг нь ард түмэн төлнө. Харин өр тавьсан нь ардын баатар болно. Японоос зээл олоод ирсэн мундаг сайн хүн гэж М.Энхболдыг ардын баатард өргөмжилж байсан УИХ-ын гишүүн одоо төрд байшингаа шахах гээд мантайгаад сууж байна. Монголын төр түшээдээсээ болон бузартжээ. Авлига сүлжээ болон хуульчлагдах шиг аюултай юм гэж бий юу. Авлигачид өөрсдөдөө зориулан хууль үйлдвэрлэж байна, энэ аюултай юу.

НИЙГМИЙН ХАЛДВАРТ ӨВЧИНД ТӨР БҮХЭЛДЭЭ АВТСАН

Шунал халдвартай юу? Шунал, цагаан донгийн (obsessio) хэмжээнд хүрэхээрээ нийгэмд халдварлах аюултай гэдгийг эрдэмтэд нотолчихсон юм. Энэ өвчин ДЭМБ-аас эрхлэн гаргадаг дэлхийн тархмал өвчний жагсаалтын F00-F99 бүлэгт кодлогдон орсон байдгийг би олон удаа мэдээлсэн. Улстөрчдийн цагаан дон хэдхэн хүнийг хамраад өнгөрөх гэж байгаа гэвэл түүн шиг худлаа юм байхгүй. Нийгэмд халдварлаж, намгүйгээр ажил орлогогүй, амьдралгүй, юу ч үгүй гэсэн нийгмийн гаж сэтгэлгээг бий болгосон. Ард түмэн намаар талцаж, төрийн албан хаагчид биесээ алж хөнөөх болтол хуваагдан дайсагналцах түвшинд хүрсэн. Тэрний хүн, энэний хүн гэх байж боломгүй ёс зүй тогтосноор монгол хүн, хүн чанараа алдах явц жилээр биш цаг мөчөөр даамжирч байна. Мөнгөний төлөө яахаас ч буцахгүй, төрсөн үрээ худалдах хүртэл тийм муухай орчин үүслээ. Шуналын цагаан солио нийгмийн халдварт өвчин болж хувирлаа. Гэхдээ олон түмэн дотор шударгаараа үлдсэн эх орончид, шинэ ногоо шиг соёолон гарч ирж байгаа залуусын мэдрэмж, оюун ухаанд би итгэдэг. Тэдний тэмцэл бол нийгмийн цочроо, түүхийн захиалга. шинэ цагийн дууг хуучирсан өтгөсүүд дуулахгүй ээ, нурах нь дээр. Цаг хожих ёстой!

ЖДҮ-ИЙН ХУЛГАЙЧУУД ЭФОРИЙН БАЙДАЛД ОРЦГООЛОО

Эфора гэж юу вэ? Монгол хэлэнд орчуулахад төвөгтэй юм. Эмч нараас асуувал харин “эйфорийн байдал” гэдгээр сайхан хэлээд өгөх байх. Эйфорийн байдал гэдэг нь энгийн үгээр бол, хүн аливаад галзууртлаа, солиортлоо, өөрийн мэдрэлгүй болтлоо донтохыг хэлнэ. Хүүхэд залуучуудад ч тохиолдож болно. Жишээ нь, компьютерийн тоглоомд донтсон хүүхэд, тоглоомоосоо өөр юманд анхаарал нь төвлөрч чадахаа больдог. Бодол санаа нь хаа хамаагүй төөрч, хяналтаас гардаг байдлыг эйфорийн байдал гэнэ. Том хүн мөрийтэй тоглоомд донтож, тоглоод л байна, тоглоод л байна. Алдсан ч болихгүй тоглосоор л байдаг. Ялимгүй хожихоороо түр амсхийж тайвшраад, хэсэг удалгүй дахиад л тоглоно. Энэ бол эйфорийн байдал. Архинд донтсон эмч хүн хүртэл сайн ээжээ, сайхан хамт олноо хаяад траншейны архаг архичидтай нийлж байгааг Загдаагийн live бичлэгээс харцгаалаа. Энэ бол эйфора. Дуучин Зоригоо, Дашням, Оюунчимэг...бүгд эйфор байдалд байсан. Анагаахын их сургуулийн наркологийн багш нар, эйфорийн байдалд орсон хулгайч сэтгэл нь тайвширч чадахгүй, дэлгүүрийн цонхны завсар тавьсан реклам хулгай хийж түр тайвширдаг жишээ авдаг. Манаач хүн манаж байгаа объектоо хулгайлж хоосруулна, энэ бол шуналын эйфора. Шуналын цагаан донд автсан төрийн хулгайчууд эйфорийн байдалд орохоороо төрийн сангaaс хулгайлна, хулгайлахдаа зохион байгуулалттай бүлэглэн хулгайлна. Энэ бол шуналын цагаан донгийн эйфорийн байдал. Соёл иргэншилтэй улс орнуудад ийм хулгайчуудыг онц халдвартай хэмээн үзэж нийгмээс тусгаарладаг. Харин эфора гэдэг нь маш хүчтэй эм тарианы үйлчлэлд өвчтөн реакци өгч хямран, галзуурах гэж байгаа юм шиг болохыг хэлдэг. Эфора нь газар тариалангаас орж ирсэн нэр томьёо. Дээр үед янз бүрийн хортон шавжнаас тариа будаагаа хамгаалах зорилгоор инсектүүдийн хүчтэй нэгдэл гаргаж аваад хэрэглэж байв.

Шуналын цагаан солио нийгмийн халдварт өвчин болж хувирлаа

Үүнийг эфора гэж нэрлэсэн юм. Тэр нэгдлийг цацмагц хортон шавж галзуу юм шиг гүйлдэж, дэвхэрч цоройж, байх газраа олж яддаг үхлийн өмнөх реакци үзүүлдэг бөгөөд үүнийг эфорийн байдал гэдэг. Ерөнхий сайд, Ерөнхий прокурорын зүгээс шударга ёсны тэмцэл явуулах ердөө анхны эхлэлээр л УИХ-ын гишүүд солиорцгоосон нь эфорийн байдал юм. Эфорийн байдалд орсон амьтан, хүн өөрийгөө хамгаалах инстинктээрээ яаж ч, юу ч хийж мэднэ, тэнд эрүүл ухааны тухай яриа байхгүй. Лондонд байшингийн хонгилд үржсэн хархыг устгахаар эфора хор хэрэглэснээр хархнууд гудамжинд гарч хүн барьж идсэнийг санацгааж буй байх. Хэдхэн жилийн өмнө, Италийн Неаполдь ч билүү том хотод гудамжинд овоорсон хур хогон дотор жоом үржин мутацид орж бараг л хулгана шиг томорсон. Эфорa хор хэрэглэснээр жоомнууд эфорийн байдалд орж, гудамжинд явж байсан эмгэнийг бариад идчихсэн биз дээ. Америкт мебелийн шавжтай тэмцэх үед ямар байдал үүслээ, бүгд санаж байгаа. Хүн гэдэг бас л амьтан юм болохоор шуналын донг нь хөндөхөөр эфорийн байдалд орж өөрийгөө хамгаалах инстинктээр яаж орилж, чарлаж, амнаас нь хөөс сахарч хагас галзуурч байгааг УИХ-ын танхимаас улс орон даяар харлаа. УИX-ын дарга нь ууртай мэдэгдэл хийхийг үзлээ. Төр рүү дайрлаа гэх юм. Хаана байгаа юм бэ тэр төр чинь? Цөөнх нь танхим дотроо хуралдаж, олонх нь танхимын гадаа бойкотлон сууж буйг юу гэж ойлгох вэ. Энэ бол төр биш! дашрамд дурдахад ОУ-ын парламентын ёс зүйд бойкот гэдэг тэмцлийн арга байдаг юм. Tалбайд өлсгөлөн зарласан нь ч тэмцлийн л хэлбэр, “өлсөх цангах” биш л дээ. Тэгж бүдүүлгээр басамжлан доромжилж болохгүй байх аа, бас л эйфорийн байдалтай хүний үг. Талбайд залуус, ард түмний мэдэлд байх ёстой юмнуудаа л нэхэж байна. Алдсан итгэлээ нэхэж байна, хариуцлага тооцохыг шаардаж байна. Энд баривчлагдахаар буруу үйлдэл хаана нь байна вэ. Эфора байдалд орсон хүн эргэн тойрондоо байгаа хүмүүсийг үй олноор нь хөнөөдөг тухай ч бид байнга сонсдог. Норвегийн нэгэн жирийн иргэн Берьвик 80 гаруй залуу улстөрчийг буудаж алсны санаж байна. Эв эрүүл байсан хүн эйфорын байдал нь өдөөгдөх тэр агшинд энгийн хүмүүсийг үй олноор нь буудсан мэдээ байнга л гардаг. Цагаан донгийн шуналтан, мөнгө хөрөнгөө хамгаалах инстинкт нь хурц хэлбэрт орохоор ямар ч хяналтгүй болдгийг дэлхий мэднэ. Иймээс ЖДҮ-ийн асуудлаар эйфорийн байдалд орсон гишүүдийг маш яаралтай нийгмээс, тэр тусмаа төрөөс тусгаарлах нь дээр. Энэ бол сэрэмжлүүлэг.

ЦААШДЫН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ, ГАРЦ

УИХ тарах энэ нь цаг хугацааны л асуудал. Тэгээд дараа нь яах вэ. Ард түмэн энэ асуултыг байнга тавьж байна. Хуучныг хуучнаар солих ямар ч боломжгүй учир шинэ тогтолцоо босгож таарна. Яаж гэдгийг л ард түмнээрээ сайтар хэлэлцэж, шийдэл гаргах шаардлагатай байна. Олон судлаач, эрдэмтдийн ойлголтоор бол цорын ганц гарц нь тавдугаар үндсэн хуулиа боловсруулан батлах гэнэ. Өөр гарц харагдахгүй байгаа юм байна. Улс төр, нийгмийн хашир зүтгэлтнүүд ч тэгж зөвлөсөн. Ард түмэн олигархиудад булаалгасан төрөө эргүүлэн олж авах эрхтэй, авах ч ёстой. Төрийг ард түмний мэдэлд байлгах механизм нь одоо байгаа парламентаа сонгодог хэлбэрт нь ойртуулан төлөвшүүлж хоёр тамхимтай болох арга мөн. Ард түмэн өөрийн мэдлийн дээд танхимгүй бол улс орон завхрал, сүйрлийн ирмэгт тулдаг юм байна гэдгийг иргэд ойлгосон. Газар дээрх, доорх баялаг төрийн мэдэлд биш ард түмний мэдэлд байх ёстой гэдгийг олон түмэн мэдэрлээ. Газар дороо хязгааргүй баялагтай, тал дүүргэсэн 80 сая малтай, оюуны өндөр чадавх ухаантай гуравхан сая ард түмэн европын хөгжилтэй орнуудын хүн амаас 30 дахин бага орлогоор, хамгийн өндөр өртөгтэй орныхоос ч өндөр үнээр амьдарч болохгүй гэдгээ ойлгосоон. Ард түмний нийгмийн сэтгэлгээ, төрийн харилцааны түвшнээс хол түрүүлчихлээ. Энэ нь ардын (хөрөнгөтний биш) ардчилсан хувьсгал гарах бодит нөхцөл, хувьсгалын тохироо бүрдсэнийг харуулж байна.

И.Цэрэнхүү

Засгийн газрын мэдээ