Хэдийгээр тусгаар тогтнолоо олж авсан ч эдгээр орон улс төр, эдийн засгийн хувьд цоо шинэ нөхцөл байдалтай тулгарсан гэхэд болно. Ялангуяа эдийн засаг болоод улс төрийн тогтворгүй байдал нь энэ бүс нутгийн хөгжилд нэлээд саад тээг болж байсан юм.

ОХУ нь төв Азийн орнуудыг 90-ээд оноос хойш анхаарлын гадна үлдээсэн. Харин Кремлийг залгуулаад Бээжин 90-ээд оноос хойш энэ бүс нутагт явуулах улс төр, эдийн засгийн бодлогоо өргөжүүлэх болсон билээ. Тус улсын төв Азид явуулах бодлого сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хүрээгээ тэлж, газар авах болсон. Ялангуяа батлан хамгаалах чиглэлээр багагүй ажил амжуулсан. Төв Ази нь өөрөө исламын идэвхитэй бүс нутгийн тоонд ордог. БНХАУ-ын исламын шашинт үндэстэн оршин суудаг Шинжааны бүс нутагтай өргөн зурвасаар хиллэдэг. Тийм ч учраас исламын хэт тулгуурт үзлийг дэвэргэхээс болгоомжилдог юм. Ерөнхийдөө төв Азийн улс орнууд дарангуйллын системтэй өөрөөр хэлбэл нэг хүний удирдлагад байгаа. Түүнчлэн Азийн орнууд Хятадын хувьд эдийн засгийн ирээдүйтэй түшиц газар. Хятад Улс төв Азийн орнуудыг байгалийн болон эрчим хүчнийхээ түшиц нөөц, бараа эргэлтийн асар том орон зай болон олон улсын тээврийн замд холбож өгөх шинэ хувилбар хэмээн тооцож байгаа юм. Энэ нь эртний уламжлалт “Торгоны зам” сүлжээ бүхий Евроазийг холбосон төмөр зам, автомашин, агаарын тээврийн нэгдсэн сүлжээ зэргээр илрээд буй. Ийм ч учраас Бээжингийн зүгээс бүс нутагтаа баримталж байгаа хөрөнгө оруулалтын бодлогыг дээрх онцлог хандлагадаа зохицуулан улам эрчимжүүлж байгаа юм. Энэ чиглэлээр Хятадын талаас хоёр хэлбэрээр төв Азийн орнуудад хөрөнгө оруулалт хийж байна. Нэгдүгээрт, Хятад болон төв Азийн орнуудын хооронд шууд байгуулагдаж байгаа гэрээнүүдээр баталгаажин хийгдэж байгаа бөгөөд энэ нь шууд хөрөнгө оруулалт, зээл, хөнгөлөлттэй зээл хэлбэрээр очиж байгаа юм. Хоёрдугаарт, олон улсын байгууллагын шугамаар дамжин орж байгаа хөрөнгө оруулалт болж байна.

Тухайлбал Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага зэрэг бүс нутгийн орнуудыг хамарсан байгууллагын санхүүгийн бүтцээр дамжуулан багагүй хөрөнгө оруулалтыг Хятадын талаас төв Ази руу “цутгасаар” байгаа билээ. Ялангуяа Каспийн тэнгисийн эрэг хавийн байгалийн их баялгийн нөөцийг оросуудаас өрсөн ашиглах гэсэн бодлого эрчимтэй явагдаж байна. 1990-ээд оны эцэс гэхэд Хятадын зүгээс төв Азийн орнуудад оруулж байсан хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэг тэрбум орчим ам.доллараас хэтрэхгүй байсан бөгөөд зөвхөн нефть, хийн салбарт оруулах төдийгөөр хязгаарлаж байсан. Тэгвэл энэ цаг үеэс хойш арван жил өнгөрөхөд Хятадын тус бүс нутагт оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтын хэмжээ шууд л 30 дахин өссөн байдаг. Тэр дундаа 2008 оны санхүүгийн хямралын үеэс эхэлж өнөөг хүртэлх хугацаанд Төв Азийн бүс нутагт санхүүжилтийн гол эх булаг нь болсоор ирсэн Орос, АНУ, Европын орнууд дотоодын төсөв санхүүгийн асуудлуудаасаа болж нөлөөллөө багасгасан нь Хятадад орон зайг нь эзлэх том боломж олгосон юм. Хятадын зүгээс төв Азийн улс орнуудад оруулж буй хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэлээн их. Тэртусмаа Хятадаас Тажикстаныг чиглэсэн хөрөнгө оруулалт сүүлийн жилүүдэд хурдацтай нэмэгдэж буй. Тажикстаны хувьд Хятадын зүгээс тус улс руу чиглэсэн харилцаандаа илүү геополитикийн шинжтэй сонирхлоор хандаж байгаа. Хятад Улс багагүй зээлийн туслалцааг тус улсад үзүүлснээр Тажикстаныг өөрийн түүхий эдийн суурь нөөц, бараа хангалтын зах зээл болгон хувиргаж байгаа тухай гадаадын ажиглагчид онцолж байгаа юм.

Хятадын зүгээс энэ улсад өөрийн сонирхол, нөлөөллийг бэхжүүлэхэд нь Тажикстаны эдийн засаг нийгмийн хямрал, нөхцөл байдал болон эрчим хүч, хүнсний хангалтын хомсдол “ивээс” болсоор байна гэхэд үнэнээс хол зөрөхгүй болов уу. Өнөөгийн байдлаар Хятад Улс Тажикстаны гол донор орон болчихоод байгаа бөгөөд хэдийнэ нэг тэрбум гаруй ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийг тус улсад өгчихөөд байгаа. Эдгээр хөрөнгө нь Тажикстанд зам гүүр барих тэргүүтэй дэд бүтцийн салбарт түлхүү зарцуулагдаж байгаа юм. Энэ эрчимтэй санхүүгийн тусламжийн нөлөөгөөр Хятад Улс Тажикстаны нийт гадаад өрийн 40 хувийг дангаараа барьж байна. Энэ бүх санхүүгийн дэмжлэгийнхээ хариуд Бээжин Тажикстанд алт болон уран, мөн газрын ховор металлыг олборлох эрхийг өвөртөлчихөөд байна. Мөн тус хоёр орны хооронд маргаан тариад байсан нэг мянган ам.километр газар нутгийг Хятадын талд найр тавин өгөхөд хүргэсэн. Энэ шийдвэр Казахстан, Киргизстанд гарч байсантай адил хариу үйлдлийг харуулж, нийгэмд ихээхэн эсэргүүцэлтэй тулгарсан. Ялангуяа БНХАУ-ын харьяанд орохоор болсон Горно-Бадахшанскийн хязгаарын оршин суугчид энэ шийдвэр гаргах эрхийг тухайн орон нутагт өгөхийг шаардсан юм. Энэ асуудал шийдэгдэлгүй явсаар 2011 онд, парламентад сөрөг хүчний нам хоёрхон суудалтай үлдсэн үед шийдэгдсэн. Сөрөг хүчний нэг төлөөлөл Саидумар Хусайни “Хэзээ ч Хятадынх байгаагүй газар нутгийг шилжүүлэх гэж байгаа учраас олон нийтийн санал асуулга явуулах ёстой” гэж олонтаа яриад тусыг эс олсон. Тэр тусмаа Горно Бадахшаны иргэдээс хэн ч юу ч асуусангүй.

Тажикстан Улсын гадаад өр 2.3 тэрбум ам.доллар болсон. Үүний 52 хувь нь буюу 1.2 хувь нь БНХАУ-д төлөх өр. Ингээд л Тажикстан Улс газар нутгаа зээлийн төлбөрт өгч эхэлсэн хэрэг. Гэхдээ хятадууд газар нутгийг нь шууд хураагаад авчихсан зүйл байхгүй. Харин хятадын фермерүүд үржил шимтэй газраас олон жилийн хугацаатай түрээслэх зарчмаар асуудлыг шийдвэрлэж байгаа юм. Өдөр ирэх тусам Тажикстан Улсад хятадын иргэд болон цэргүүд олноор нүүн ирсээр байгаа. Мөн геологийн салбарт идэвхтэй ажиллаж, хайгуулын томоохон ажлыг хятадууд хийж байгаа гэх мэдээлэл байна. Үүнээс улбаалан гаднын томоохон сайтуудад “Тажикстан Улс Хятадын хөрөнгө оруулалтын өмнө сөхөрлөө” гэж бичиж эхэллээ. Хятад Улсын хөрөнгө оруулалтгүйгээр энэ улсын нэг ч төсөл хэрэгжихгүй, урагш ахихгүй болсон байна. Хятад Улс хөрөнгө оруулахаас гадна, ажилчид ч гэсэн оруулдаг болжээ. Үүнээс болоод Тажикстан Улсын иргэд ч дайжиж эхэлжээ. Өнөөдрийн байдлаар тус улсын 1.2 сая иргэн ОХУ-д цагаачлан амьдарч байгаа аж. Харин Тажикстанд амьдрах хятад цагаачдын тоо 2017 оны байдлаар 150 мянгад хүрчээ. Түүнчлэн БНХАУ-тай харилцах харилцаа нь гүнзгийрэх тусам Тажикистанд хятад хэл моодонд орох болов. Оюутнууд нь хятад хэл сонгон судалж, эцэг эхчүүд үр хүүхдэдээ хятад хэл сургахыг чухалчлах болжээ. Их дээд сургуулиудад хятад хэл сонгон суралцагч оюутны тоо сүүлийн 20 жилд 10 дахин өсчээ. БНХАУ тэтгэлэгтэй суралцах боломжийг тажик оюутнуудад олгосноор Бээжин, Урувчи хотод суралцах тажик оюутнуудын тоо мөн эрчимтэй нэмэгдэх болсон байна. Хятад хэл судалж буй оюутнуудын тоо ийнхүү өссөн нь эх оронд нь үйл ажиллагаа явуулж байгаа Хятадын хөрөнгө оруулалттай компанид ажилд орно гэсэн горьдлогоос үүдэлтэй.

Тажикистан, БНХАУ харилцаагаа өргөжүүлсэн эхний жилүүдэд хятад хэлний орчуулагчдын цалин дунджаас хамаагүй өндөр байлаа. Хожим харилцаа тогтворжсоны дараа харин энэ ялгаа алга болсон гэнэ. Өдгөө Хятадын хөрөнгө оруулалттай компанид ажиллаж буй хятад хэлний орчуулагчдын цалин англи хэлний орчуулагчийнхтай ижил буюу 400-800 ам.доллар болжээ. Тогтворжсон гэдэг нь “шоок” л арилсан болохоос хоёр улсын харилцаа жилээс жилд өргөжин тэлсээр буй. Тухайлбал, 2015 онд 260 сая ам.доллар оруулж, 2014 оны үзүүлэлтээ 160 хувиар өсгөсөн нь гаднын бусад хөрөнгө оруулагчдийг ардаа орхисон байна. Ерөнхийдөө төв Азийн орнууд БНХАУ-тай эдийн засгийн хувьд хэдийгээр нягт харилцаатай, эдийн засгийн өсөлт нь сайн харагдаж байгаа ч цаашдаа аюулгүй байдал тусгаар тогтнолд нь аюул учирч болзошгүй гэдгийг ажиглагчид анхааруулсаар буй. Эдийн засаг улс төрийн хувьд хэт нэг гүрний хараат байх мөн дээрээс нь төлж дийлэхгүй их өрийн дарамтад орох нь эргээд геополитикийн хувьд томоохон асуудал юм. Бээжингийн толгойлж буй “ШХАБ” бол тэр чигээрээ Хятадын эсрэг хямрал гаргаж болзошгүй улс орнуудыг номхотгох гэсэн үзэл гэж зарим ажиглагч үздэг. Төв Азийн исламын тэрс үзэлтнүүдийг Хятад Улс дангаараа дарж чадахгүй бөгөөд зөвхөн төв Азийн улс орнуудын дарангуйллын төгс системээр тогтоон барих юм. Энэ нь эдийн засаг улс төртэй нягт холбоотойн илрэл болно.

Ц.ДАВААСАМБУУ

Үндэсний шуудан