Монголын эрэгтэйчүүдийн хөгжлийн нийгэмлэгийн Ерөнхийлөгч, Монгол улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, шилдэг лектор, аюулгүй байдал судлаач Ж.Цогтсугартай ярилцлаа.

Архидалт Монгол улсын хувьд тулгамдсан асуудал болоод удаж байна. Энэ талаар төр засаг болоод ТББ-д хамтран тэмцэж байгааг өдөр бүр ярьдаг. Архидалтын эсрэг тэмцлийн өнөөгийн үр дүн болоод нөхцөл байдал ямар байна вэ?

За тэгэхээр миний бие өөрөө энэ архидалтын эсрэг тэмцээд яг 18 жил болсон байна. Энэ хугацаанд маш олон засгийн газартай хамтарч ажиллаж ирлээ. Өнөөдөр Монгол улсад архидан согтуурах явдал үндэсний аюулгүй байдлын түвшинд хүрээд байна. Тэр ч бүү хэл энэ асуудал аюулгүй байдалд нөлөөлөх нь байтугай аюултай байдлын түвшинд хүрлээ гэж хэлэхээс өөр аргагүй болсон. Тэгэхээр үүнийг судлаач хүний хувьд бас тодорхой зүйлээр харьцуулж хэлэхээс өөр аргагүй юм. Би энэ архидан согтуурах явдлаас гарч буй хор хөнөөлийг “дайны байдалтай байна” гэж хэлэх дуртай. Яагаад гэвэл судлаачид эрдмийн хүмүүс бид бодит байдлыг ард түмнээс нуух эрх байхгүй. Яагаад үүнийг би “дайны байдалтай байна”гэж үзэж байгаа юм гэхээр Эх орны дайн болон Халхийн голын дайн гэсэн хоёр том дайнд монголчууд 20600 орчим хүнээ алдсан байдаг. Энэ бол бидний асар том эмгэнэл байсан. Тэгвэл өнөөдөр архинаас шалтгаалсан аваар осол, архинаас шалтгаалсан гэмт хэрэг, архинаас шалтгаалсан үхэл эндэгдэл, архинаас шалтгаалсан өвчин эмгэг, архинаас шалтгаалсан эрт нас баралт тасралтгүй үргэлжилсээр байна. Жилд үүнээс болж 2500-2600 хүн нас барж байна. Гэхдээ энэ тоо яг нарийн дэнсэлж гаргасан тоо биш. Өөрөөр хэлбэл яг нарийн статистик судалгаа байхгүй байгаа гэсэн үг. Ингээд энэ тоог гаргаж чадахгүй байнаа гэдэг нь ямар учир шалтгаантай вэ гэхээр өнөөдөр энэ тоог нэг бол гаргах сонирхолгүй байна, нэг бол ийм статистик үзүүлэлт гаргах боломжгүй байна гэж ойлгох хэрэгтэй.

Төр засгийн оролцоо хэр үр дүнтэй байна гэж та үзэж байгаа вэ?

Төр засаг бол Хууль зүйн яам, Эрүүл мэндийн яам өөрийнхөө Эрүүл мэндийг дэмжих сан мөн Гэмт хэргээс урьдчилсан сэргийлэх сангуудынхаа багахан төсвөөрөө чадах ядахаараа аргалж тэмцэж байна. Гэхдээ ингэж тэмцсэний үр дүнд бага ч гэсэн үр дүн гарч, ямар ч байсан 6000 гаруй хүнийг архинаас гаргаж зөв замд нь оруулж чадсан гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Ингэхдээ бид энэ ажлыг зүрх сэтгэлээсээ хийдэг. Хийхээс ч өөр арга байхгүй. Үүний хүчинд архидан согтуурах явдал тодорхой төвшинд буурсан үзүүлэлт гарсан байгаа.

Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн санаачилсан “Архигүй Монгол” төсөл юу болж байгаа вэ? Үр дүн гарсан уу?

Энэ төсөл хэрэгжээд өнөөдөр 7 дах жилдээ үргэлжлээд явж байна. Энэ хөтөлбөр маань үндсэндээ ямар ч санхүүжилтгүй хөтөлбөр. Би өөрийнхөө амьдарлын 5 жилийг энэ хөтөлбөрт зориулсан. Гэхдээ Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн сүү өргүүлсэн энэ ажиллагааг хүмүүс янз янзаар ярьдаг. Зарим нь энэ бол хоосон утгагүй яриа, ингэсний үр дүн гарахгүй гэж ярьж байсан. Гэхдээ энд нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд энэ санал санаачлалгыг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж биш Ж.Цогтсугар миний бие анх санаачилж гаргасан юм шүү гэдгийг хэлэхийг хүсч байна. Ерөнхийлөгч өөрийн ажлын тайлан дээр ч энэ талаар тодорхой бичсэн байгаа та бүхэн олж үзэж болно. Өөрөөр хэлбэл энэ бол анхнаасаа ард түмний л санаачлага байсан юм. Үүний үр дүнд төрийн ёслолын арга хэмжээг хүртэл архигүй тэмдэглэдэг болж, маш их төсөв мөнгө хэмнэгдсэн байдаг. Мөн төрийн албан хаагчид төсвийн мөнгөөр баяр наадам хийдэг явдлыг таслан зогсоож, үүнээс сэдэвлэн өөр маш олон хууль тогтоомжийг гаргасан. Тэгэхээр энэ хөтөлбөр үр дүнтэй болсон гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Энэ хөтөлбөр олон айл, гэр бүлд аз жаргал, баяр баясгалан бэлэглэсэн гэж хэлж болно. Энэ хөтөлбөрийг улам үр дүнтэй болгох алхамыг дараа дараачийн ЗГ-ууд хийх ёстойг ойлгох шаардлагатай юм.

Архины үйлдвэрийн талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

Би Монгол улсыг 350 орчим архины үйлдвэртэй байх үеэс нь мэднэ. Тэдгээр он жилүүдэд АНУ-ын конгресс хүний оюун ухаан тархийг судлах жил болгож байлаа. Гэтэл харамсалтай нь тэр үед Монголын төр үүний эсрэгээр Монгол улсад архи үйлдвэрлэлийн он жилүүд болгож, түүнийг дэмжих бодлого явуулж байсанд би маш их харамсаж явдаг. Гэхдээ яахав олон түмэн, миний олон сайхан шавь нар төр нийгмийн байгууллага сайд дарга нарын идэвхи санаачлагын үр дүнд 300 гаруй архи спиртийн үйлдвэрийг багасагаж одоо энэ тоо 100 –ийн дотор багтах болсон. Ингэснээр энэ хортой архины үйлдвэрүүд тодорхой хэмжээгээр буурсан байх гэж би бодож байна. Манай байгууллагын тухайд бол бид тэр архи үйлдвэрлэгч нартай нэгдүгээрт хамтарч ажиллаж чадахгүй, хоёрдугаарт тэд нар бидний үгийг сонсох ч үгүй, харин бид тэр архитай нь биш архи хэрэглэдэг тархитай нь 16-17 жил тэмцэж ирлээ.

Өнөөдөр нэг Монгол хүнд хэдэн литр архи ногдож байна вэ?

Энэ талаарх судалгаа олон жилийн өмнө хийгдэж байсан байдаг. Тэр судалгаа гадаадын санхүүжилттай хийгдсэн. Тэр судалгааны үр дүнд нэг Монгол хүнд жилдээ 39 литр архи ногдож байна гэсэн судалгаа гарсан байдаг. Энэ тоог нийт эрчүүдэд хуваахаар ямар их тоо гарч байгааг ойлгож болно. Ер нь Монгол улс архи үйлдвэрлэлээр дэлхийд тэргүүлэх орны тоонд аль хэдийнээ орсон. Мөн нэг хүнд ногдох архи үйлдвэрлэлээрээ нэгдүгээрт орсон байдаг. Ийм аймшигтай үзүүлэлт Монголд аль эрт бий болсон. Энэ нь Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх болсоор удаж байна. Үндэсний аюулгүй байдал гэхээр батлан хамгаалах чиглэлийг олж хараад оюун санааны аюулгүй байдал гэдэг ухагдхууныг олж харахгүй явж байна . Энэ нь ч Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд огт байдаггүй тусгагдаагүй юм билээ.

Та эрүүлжүүлэх байрны талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

Эрүүлжүүлэх байрны тухай нэг хошин үг байдаг. “Монголд эрчүүдийг хамгаалах байр байдаг уу гэсэн чинь эрүүлжүүлэх газар гэж нэг тийм газар” байдаг гэсэн хошин яриа байдаг. Бид Польш улсад өөрийн 10 гаруй залуучуудыг явуулж энэ талаар судалгаа хийлгэсэн. Польш улс дэлхийд архидан согтуурах явдлыг бууруулсан туршлагаараа тэргүүлж явдаг орон. Тэр ч бүү хэл тэр улсад манайх шиг байгууллагад улсаас нь 2 давхар том байшин барьж өгч, энэ асуудлыг шийдвэрлэн эрхийг нь олгож өгсөн байх жишээтэй. Тус улс энэ талаар идэвхитэй тэмцдэг Ева Остаянский гэх нэг гайхалтай эмэгтэйд тусгай сан гаргаж өгсөн байдаг юм. Тэр хүн энэ чиглэлээр 7 жил ажилласан хүн юм билээ. Би бол 17 жил ажилласан. Польш улс эрүүлжүүлэх байрны талаар асар том шинэчлэл хийсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл Польш улс архины хамааралтай хүмүүсийн оюун санааг бүрэн эмчлэх тал дээр гайхалтай амжилтанд хүрсэн. Харин Монголд бол зөвхөн эрүүлжүүлэх байранд нэг хонуулчихаад торгоод явуулдаг. Тийм учраас энэ дээр нэг зүйлийг хэлэхэд архидалттай тэмцэхэд төрийн дэмжлэг зайлшгүй чухал юм. Манайх өмнө нь үүд хаалгаа барьчихвал барьчих л байсан. Гэхдээ бид сэтгэл зүрхнийхээ үүд хаалгыг одоо хүртэл бариагүй л байгаа.

Архидалттай тэмцэх үү, архины үйлдвэртэй тэмцэх үү гэж их ярьдаг. Та өөрөө юу гэж боддог вэ?

Ер нь аль алинтай нь л тэмцэх ёстой.Тэмцэнэ гэдэг маань өөрөө ямар хэлбэрээр байх гэдэг нь өөрөө их маргаантай асуудал. Мэдээж бид тэр архи үйлдвэрлэж байгаа тэр үйлдвэрүүдийг нь шууд хааж чадахгүй. Төрийн нэг бодлого байдаг. Тэр нь архины соёлтой буюу зохистой хэрэглээ гэж үг бий. Тэгэхээр нийгэмд яг нарийн судлаад үзэхээр архи хэрэглэгч нараас зохистой хэрэглэгчид нь хэд вэ, зохисгүй хэрэглэдэг нь хэд вэ гэхээр зохисгүй хэрэглэгдэг нь илүү жин дарж байдаг. Тийм учраас зохистой хэрэглээ гэдэг нь манай улсад бас л учир дутагдалтай үг хэллэг юм. Бусад оронд магадгүй өөр ойлголт байдаг байж болох юм. Хүмүүс яг 25 грамм уугаад зогсох уу гэдэг нэг өөр асуудал. Гэтэл амьдрал дээр тийм юм хэзээ ч байдаггүй. Бааранд ч тийм юм байдаггүй. Тэгээд юун стандарт яриад байгаа юм. Тэгэхээр тийм юм амьдрал дээр хэзээ ч байдаггүй юм аа. Өнөөдөр Монголын бүх баар цэнгээний газар архийг шил шилээр нь өгч байгаа. Гэтэл төр засаг тэр хэрэглээг нь зогсоож чадаагүй байж стандарт хэрэглээний тухай ярина гэдэг үнэхээр утгагүй юм. Өөрөөр хэлбэл хүмүүс заавал архийг тийм их хэмжээгээр уух ёстой юм шиг хэв загвар луу уруу татаад тэгээд тийм хичээл сургууль заагаад үүнийг нь хэлэхээр уурлаж гомдоод бачимдаад байдаг нь бидэнд үнэхээр хэцүү байдаг. Ер нь хүн огт архины хэрэглээгүй байж болно. Барууны ихэнхи оронд баяр ёслолыг архигүй тэмдэглэж байна. Тийм учраас бид архийг “зохистой хэрэглэ” гээд архины үйлдвэрийг дэмжих хэрэггүй юм.

Монголын ихэнх архины үйлдвэрүүд спирт түүхий эдээ урд хөршөөс авдаг гэж ярьдаг. Энэ үнэн үү?

Би нэгдүгээрт сүүлийн 17 жил архи уусангүй. Хоёрдугаарт мэргэжлийн хяналтын байгуулагуудаас эдгээр архины үйлдвэрүүд түүхий эдээ урдаас оруулж ирээд байна гэсэн баримт дүгнэлт олж гаргаагүй. Ер нь логик утгаар нь авч үзвэл манай 80 гаруй архины үйлдвэрүүдийн бүтээгдэхүүн манай улсын спиртийн үйлдвэрүүдийн 20 гаруй хувийг л ашигладаг гэсэн тооцоо байдаг. Үлдсэн 80 хувь нь хаанаас орж ирээд байгаа нь ерөөсөө тодорхойгүй байгаа. Тэгэхээр эндээс нэг дүгнэлт хийж үзэхэд тэдгээр үйлдвэрүүд ямар нэг аргаар спирт түүхий эдээ Монголд оруулж ирээд байна гэсэн үг юм. Үүний цаана эрх мэдэл бүхий төрийн том сайд дарга нар байгаа. Тэд нар энэ талаар юу ч дуугардаггүй. Гэтэл бид нар шиг жижигхэн ТББ энэ талаар дуугараад юу ч олж долоохгүй байна. Тэр ч бүү хэл Монголд архины гарал үүслийг тдорхойлдог багаж төхөөрөмж ерөөсөө байдаггүй. Яахав 5,6 архи шинжилдэг лабартори байдаг ч тэр нь ихэд хуучирсан, ямар ч найдваргүй юм байдаг гэсэн. Би өөрөө хүртэл энэ талаар аргаа бараад “ би наад албан тушаал дээр чинь 6 -хан сар цалингүй ажиллая “ гэж хэлсэн. Би тэр архины гарал үүслийг судалдаг аппарттай болгож өгөөд ажлаа өгий ч гэж хэлсэн.

Архины үйлдвэрүүдийн ард төр засгийн томоохон лобби байдаг гэж ярьдаг. Энэ талаар та юу мэдэх вэ?

Саяхан яриа л биз дээ. Төрийн томоохон асуудал шийдэх гэхээр том том банкууд орж ирээд ЗГ-ыг хэд хуваачихаад явдаг гэж. Өмнө нь хувийн архины үйлдвэртэй засаг дарга нар зөндөө байсан. Архины тухай асуудал яриад ирэхээр тэд нар ичдэг юм уу, зовдог юм уу бүү мэд архиныхаа үйлдвэрийг өөр хүний нэр дээр шилжүүлээд мөнгийг нь авч суудаг. Тийм эрх мэдэлтнүүд угаасаа зөндөө байгаа. Мэдээж төрд тийм хүмүүс байхад архины хяналтын тухай хууль гарах юм уу? Энэ бол инээдэмтэй асуудал. Нарийн яривал асар их мөнгөтэй, мөнгө гэдэг асар том зэвсэгтэй тийм хүчирхэг хүмүүсийн өөдөөс гартаа ганц ч зоосгүй хов хоосон хүмүүс тэмцээд амжилтанд хүрэх юм уу? Тийм учраас бид тэдгээр үйлдвэртэй юу ч ярьдаггүй байхгүй юу. Тэд харин нийгмийн сайн сайхны төлөө өөрсдөө санаачлага гаргаад за Цогтсугар гуай та одоо энэ чиглэлээр 17 жил ажиллаа. Та манай архинд хордоод архины тэнэгрэлд орсон энэ хүмүүсийг эмчилж сайхан болгож өгөөч гээд надад нэг том төв барьж өгвөл өөр хэрэг юм. Тэд нар өөрсдөө хэчнээн мянган тийм төв барих мөнгийг олсон. Тэд нарын хийсэн архийг уугаад хордсон хүмүүс өчнөөн зуун мянгаараа байгаа. Өөрөөр хэлбэл тэд энэ үүргээ ухамсарлаад бидэнд тэр төвийг барьж өгч бэлэглэх ёстой юм. Тийм улс орнууд өнөөдөр гадаадад байна уу гэвэл байна. Харамсалтай нь тэр хүмүүс өнөөдөр тийм ухаанаар тархи нь цэнэглэгдээгүй л байна. Тийм учраас өнөөдөр бид нар энэ ажлыг арга буюу өөрсдөө хийж байна.

Архинаас болж гарч буй гэмт хэргийн талаар танайх судалгаа хийдэг үү?

Өнөө маргаашгүй цагдаагийн байгууллага надтай хамтраад энэ чиглэлээр бүтэн сарын аян хийх гэж байна. Тэгээд би саяхан энэ талаар цагдаагийн хэд хэдэн даргатай ярилцаад сууж байлаа. Тэд хэлж байна лээ. Ерөөсөө өнөөдөр Монголд гарч буй гэмт хэргийн гол шалтгаан архидалтаас болж байнаа гэж . Яагаад гэвэл өнөөдөр энэ архины дэлгүүрүүд хаа сайгүй тархсан байдаг. Уул нь дэлхийн стандартаар бол 3 мянган хүний дунд нэг архины дэлгүүр байх ёстой байдаг. Гэтэл эрэх мэдэлтнүүд яасан гэхээр өөрсдийнхөө мөнгийг боддог юм уу яадаг юм 300 хүний дунд нэг архины дэлгүүр байгуулчихаад байна. Өөрөөр хэлбэл ухаан нь би архи уухаар гарлаа гэхэд 10 метр гараад л дэлгүүрээс архиа авна. Тэгэхээр бүх юм нь бэлэн байна гэсэн үг болж таарч байна. Нэгэнт өгсөн дэлгүүрийн архины зөвшөөрлийг буцаагаад авчихаж болдоггүй юм байна. Учир нь тэр нь тухайн хүний амжиргааны гол орлого нь учраас тэр. Энэ нь өнөөдөр Монголын нийгэмд асар том аюул заналыг авчирч байна. Үүнээс үүдээд харгис хэрцгий гэмт хэрэг огтхон ч буурахгүй байна. Өмнө нь энэ төрлийн гэмт хэрэг бага гардаг байсан бол одоо алаад, мөчлөөд, жиргээд садист байдлаар алж хөнөөх явдал хэрээс хэтэрсэн байна. Нэг үгээр хэлбэл алаад алаад сэтгэл нь ханахаа байсан байна. Ийм болж байнаа гэдэг чинь тухайн хүний тархин дотор ямар нэгэн аюултай вирус үүссэн байна гэсэн үг. Энэ вирусыг арилгахгүйгээр хүн архинаас гарна гэж хэзээ ч байхгүй.

Сургуульд энэ талаар ямар хичээлүүд орох ётой вэ?

Ерөнхий боловсролын сургуульд энэ талаар хүүхдүүдэд нарийн сайн зааж сургамаар байна. Хүн ямарваа нэг архийг уусан л бол тухайн хүний тархины 20-80 мянган эд эс эргэж сэргэхгүйгээр үхдэг гэсэн хичээлийг ягштал ойлгуулж өгөх хэрэгтэй байна. Энгийн нэг жишээ хэлэхэд энэ талаар сургуулийн сурагчдад тоо бодлого бодуулж ойлгуулж ч болох юм. Өөрөөр хэлбэл хүн өдөр 1-2 шил архи уухад 50 наслахад хэдэн сая тархины эс нь үхэх вэ гэдэг утгаар тоо бодуулж болно. Тэгвэл тэр хүүхэд чинь багаасаа тийм ойлголт авчихаар тэр архийг чинь үнэн сэтгэлээсээ жигшиж, ухаарах болно гэж би боддог юм. Ингэж боловсролыг мэдлэгтэй хослуулвал илүү үр дүнтэй байх болов уу. Тийм учраас сургууль боловсролын бүх системд архины хор хөнөөлийн талаар илүү түлхүү оруулж өгмөөр байна. Жишээ хэлэхэд нэг сургууль дээр хүүхдүүдэд “агсам тавьдаг туулай”-ны тухай шүлэг цээжлүүлж байсантай би таарч явлаа. Би тэгээд энэ талаар тэдэнд хэлж, түүнийг нь болиулах бичиг өгсөн. Ер нь бол энэ архины үйлдвэрүүдийг улсын мэдэлд авах нь зүйтэй. Өөрөөр хэлбэл архины үйлдвэрүүд бүгд төрийн монопольд байх ёстой гэсэн үг. Одоо бол төр өөрөө архины үйлдвэрүүдээ ерөөсөө хянаж чадахгүй байна. Энэ нь Монгол үндэстэнд аюулын харанга аль хэдийнэ дэлдчихээд байгааг харуулж байна. Зөөлөн градустай архи гаргалаа гээд архидан согтуурах явдал буурна гэж хэзээ ч байхгүй гэж би хувьдаа боддог. Бидний үеийнхэн бүгд пиво, бараашигаар дамжаад л архинд орсон. Тэгэхээр тэр үйлдвэр талаас нь биш хэрэглэж байгаа тэр хүмүүстэй нь илүү сайн тэмцэж, үүнээс урьдчилан сэргийлж чадвал энэ асуудал илүү үр дүнтэй болно гэж бодож байна. Энэ тэмцлийг одооноос яаралтай нэн даруй эхлүүлэх хэрэгтэй.

Ж.Батдорж

BOLOD.mn

Ж.Цогтсугар: Би тэр архитай нь биш архи хэрэглэдэг тархитай нь 17 жил тэмцэж ирлээ
Tweet
Bolod.mn