Монголын арьс ширний үйлдвэрлэлийн холбооны гүйцэтгэх захирал Т.Баярсайхантай ярилцлаа.

Арьс ширний үйлдвэрлэлийн  салбарынхны өнгөрсөн онд хийсэн ажлынхаа талаар ярина уу?

Өнгөрсөн онд манай арьс ширний салбарынхан техник технологидоо нэлээд шинэчлэл хийлээ. Шороотой элстэй шохой хэрэглэдэг байсан бол бүсэлсэн шохой гээд шохойных нь агууламж нь 70-96 хувийн агууламжтай шохой хэрэглэдэг болсон. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэвэл энэ технологи нь цэвэрлэх байгууламжинд байгаа лагийг багасгахад ач тустай юм. Мөн бид өнгөрсөн онд үхрийн арьснаас гарч буй хатуу хог хаягдлаар модны цавуу хийж экспортоллоо. Мөн манай салбарынхан хоорондоо өрсөлддөг биш харин нэгдэж нийлэн өрсөлддөг ийм ойлголцолд хүрсэн сайхан жил болж өнгөрлөө.

Арьс ширний үйлдвэрлэлийн салбарын өнөөгийн нөхцөл байдал ямархуу байдалтай байгаа вэ?

Өнгөрсөн онд манай үндэсний үйлдвэрүүд Монгол улсын арьс ширний түүхий эдийн 50 орчим хувийг худалдаж авсан. Ирэх онд түүхий эдийнхээ худалдан авалтыг нэмэгдүүлэхээр зорьж ажиллана. Нийт гарч байгаа арьс ширний 80 орчим хувь нь нядалгааны үеийн гэмтэлтэй байдаг. Үүнийг саяхан гарсан мал амьтны хуулийн дагуу журмаар зохицуулах учир цаашдаа энэ гэмтэл маш их хэмжээгээр багасана гэж найдаж байна. Мөн хээрийн бойгоор нядалдаг зүйл байхгүй болно гэж бид найдаж байгаа. Хонь ямааны арьсны 80 орчим хувь нь хачиг хувалз хамууны сорвитой байдаг. Яваандаа манай малчдын хариуцлага сайжраад ирэхээр түүхий эдийн чанар илүү сайжирна гэсэн найдлагатай байна. 2017 онд 500 төгрөг байсан хонины нэхийг бид 3000 гаруй төгрөг болгосон. 

25 мянган төгрөгний дундажтай байсан ямааны арьс энэ жил 30 мянган төгрөг боллоо. Үхэр адууны арьсны хувьд өмнөх жилийн  түүхий эдийн үнэ ханштай ойролцоо байгаа. Мөн цөөн хэдэн тэмээний арьс бэлтгэдэг тэр маань мөн адил урьд жилийнхтэй адил хэмжээний үнэ ханштай байгаа. Бэлэн бүтээгдэхүүний хувьд гэвэл өнгөрсөн онд Хөх хотод үзэсгэлэн худалдаа  зохион байгууллаа. Мөн Мишээл экспо төв дээр арьс шир, ноос ноолууран бүтээгдэхүүнийн үзэсгэлэн худалдааг зохион байгуулсан. Мөн цагаан сарын үеэр  энэхүү худалдааг зохион байгуулсан. Хятадад бид ажилчид болон технологичидоо мэргэжлийн давтан сургалтад хамруулаад явж байна. Ер нь арьс ширний салбар боломжийн нэлээн эрэлттэй хэвээр байна. Мэдээж манай энэ салбарт тулгамдсан асуудлууд олон бий. Энэ олон асуудлуудаа манай холбооныхон боломжийн хэмжээгээрээ зохицуулаад зарим нэг асуудлаа шийдээд явж байна. 

 Малчид маань үндэсний үйлдвэрлэгчдэд хэр их түүхий эд нийлүүж байна вэ?

Өнгөрсөн жилд манай яамны сайд биднийг түүхий эд их хэмжээгээр бэлтгэгдэхнээ үүнийг та нар хангалттай авах боломж байгаа юу, энэ тал дээр хэр анхаарч ажиллах гэж байна вэ гэж асуусан. Тэгээд бид ч энэ тал дээр анхаарал хандуулж, түүхий эдээ хангалттай цуглуулсан. Одоогийн байдлаар манай үндэсний үйлдвэрлэгчид малчдын гар дээрээс 10 сая гаруй түүхий эдийг аваад байна. Энэ авсан арьс маань хөдөө орон нутагт агуулах складуудад байгаа. Бас Эмээлтийн болон Налайхын үйлдвэрийн агуулхууд дээр хадгалж байна. Мэдээж бид малчдаас чанарын шаардлага хангасан түүхий эд авахыг эрмэлздэг. Гэхдээ  түүхий эдийн зарим нь төдийлөн чанарын шаардлага хангахгүй байгаа явдал бий.

 Арьс ширний үйлдвэрүүдийг хотоос гаргана гэж ярьж байгаа. Та бүхэн энэ талаар ямар  бодолтой байгаа вэ?

Арьс ширний үйлдвэрүүдийг үе шаттайгаар 2017 оны 12-р сарын 31-нд нүүлгэ гэсэн УИХ-ын 74-р тогтоол 2012 онд батлагдан гарсан байгаа. Харамсалтай нь манай төрийн байгууллагуудын ажлын уялдаа холбоо болон олон удаагийн энэ Засгийн газар солигдолтын улмаас энэ ажил маань төдийлөн сайн явж чадахгүй байна. Арьс ширний боловсруулах үйлдвэрүүд маань дэд бүтцээ бий болгохыг хүлээгээд одоогоор хүлээлтийн байдалд байна.

Бид арьс ширний үйлдвэрүүд нүүхийг 100 хувь дэмжиж байгаа. Яагаад нүүх гэж байгаа юм бэ гэхээр арьс ширний үйлдвэрүүд шинэ суурьшлын бүсэд нүүгээд очихоор тэнд хоёрдох түүхий эдээ илүү их ашиглах  бүтээмжтэй технологийг эзэмших боломжийг бүрдүүлнэ гэж харж байгаа учраас бид нүүх дур сонирхолтой байгаа. Саяхан бид энэ асуудлаар Ерөнхий сайдтай уулзсан. Ерөнхий сайд бидэнд газар олгох дэд бүтцийг нь шийдвэрлэж өгөх тал дээр анхаарал хандуулан ажиллана гэж хэлсэн. Мөн УИХ дээр энэ асуудлаар ажлын хэсэг гарчихсан байгаа. Тиймээс энэ асуудал ойрын хугацаанд шийдэгдчих болов уу гэж харж байна. 

Та өмнө нь өгч байсан ярилцлагадаа манай улсын арьс ширний үйлдвэрүүд хөгжлийнхөө шинэ гараанд ирчихээд байна гэж хэлсэн. Энэ хэр бодитой үг вэ?  

Тийм. 2012 онд УИХ-н 74-р тогтоол гарч арьс ширний салбарт үе үеийн ЗГ-ууд хамгийн бодитой дэмжлэгийг өгсөн байдаг. Үүгээр манай арьс ширний салбарынхан 90 гаруй тэрбум төгрөгийн бондын хөнгөлөлттэй зээлийг авсан. Энэ үед би манай арьс ширний салбар хөгжлийнхөө шинэ гараан дээр ирлээ гэж хэлж байсан. Тэрнээс хойш бид нар техник технологио маш их сайжруулсан байна. Бас байгаль экологид нөлөөлдөг сөрөг нөлөөллөө бас багасгасан байна. Ингэж сөрөг нөлөөллөө багасгаснаар бидний  усанд төлдөг төлбөр тодорхой хэмжээгээр буурсан байна. Өмнө нь үйлдвэрүүдийн  маань ихэнх нь зөвхөн хагас боловсруулалт хийдэг байсан бол өнөөдрийн түвшинд боловсруулах үйлдвэрүүд маань бараг 100 хувь гүн боловсруулалт хийдэг боллоо. Бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид маань Казахстан, БНХАУ, ОХУ-ын зах зээл дээр бүтээгдэхүүн гаргаж байна.

Харамсалтай нь эдгээр зах зээл дээр гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнүүд маань ихэвчлэн ганзгын наймаагаар явагдаж байна. Нөгөө хөрш орнуудын импортын өндөр татвараас болоод бид бас төдийлөн ашигтай албан ёсны гэрээ хэлэлцээр хийж чадахгүй байна. Мөн тодорхой хэмжээгээр бид  малчидтайгаа, түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэгчидтэйгээ ойлголцдог тэд нараас авдаг тухайн цаг хугацаандаа түүхий эдээ авдаг болж байна. Бас бид Европын хөгжилтэй орнуудын үзэсгэлэн яармагуудад очиж оролцож байна. Үндсэндээ манай арьс ширний салбарынхан  маань тодорхой хэмжээгээр урагшаа алхам алхамаар ахиж байна. Гэхдээ өнөөдөр бид нарт худалдааны хууль хэрэгтэй байна. Түүнчлэн дотоодын үндэсний үйлдвэрүүдийг хамгаалдаг хууль хэрэгтэй байна. Эдгээр хуулиуд гараад ирвэл бидэнд илүү их хурдтай урагшаа ахих боломж бүрдэх юм.  

Арьс шиний үйлдвэрүүдийн өнөөгийн хөрөнгө санхүүгийн чадамж ямар байгаа вэ?

Мэдээж бидний гол бэрхшээлийн нэг нь эргэлтийн хөрөнгө байдаг. Бид өмнө нь 90 тэрбумын бондын хөнгөлөлттэй зээл авсан. Тэрнийгээ бид нар 3,4 жилээр биш 10,20 жилээр авах шаардлагатай байдаг юм байна гэдгийг олж харсан. Бид нар бас зээлээ тодорхой хэмжээгээр төлөөд явж байгаа. Мэдээж зарим нэг аж ахуйн нэгжүүдийн зээл төлөлтөн дээр хүндрэл гарч байгаа зүйл бий. Гэхдээ зээлээ төлж чадахгүйгээр үйлдвэрээ лацдуулаад ломбодуулаад бүр дампуурчихсан үйлдвэр аж ахуйн газар одоохондоо алга байна. Гэхдээ бидэнд эргэлтийн хөрөнгийн зээл шаардлагатай байгаа. Энэ талаар бид бас Хөгжлийн банкинд болон Засгийн газарт хандаад явж байгаа. Мөн бидэнд эргэлтийн хөрөнгө гэхээсээ илүү бодлогын зохион байгуулалт илүү их шаардлагатай байна. Мэдээж зээл авах юм бол зээлээ төлөх хугацаа, дэд бүтцийг нь бүрдүүлэх шаардлага үнэхээр байдаг юм байна.

 Өнөөдөр гадаад зах дээр манай арьс ширэн бүтээдэхүүний борлуулалт хэр байна вэ?

Манай арьс ширэн гутал өнөөдөр Хятадын ӨМӨЗӨ-д нэлээд эрэлттэй худалдан борлуулагдаж байна. Гэхдээ Хятадад татвар нэлээд өндөр байдаг. ОХУ –руу бага хэмжээгээр гутал гарч байна. Бас Увсаас цаашаа ОХУ-ын Тува руу бага зэрэг гутал гарч байна. Цүнх болон түрийвч зэрэг бүтээгдэхүүн Казахстаны зах зээл дээр боломжийн хэмжээгээр гарч байна. Гэхдээ бид нар экспорт гэхээсээ илүүтэйгээр экспортыг орлох дотоодын зах зээл дээр илүү их борлуулалт хийх хүсэл сонирхолтой байна. Өнгөрсөн онд бид 50 гаруй мянган хос гутлыг цэрэг цагдаа хүчний байгууллагуудад захиалгаар хийж өгсөн. Мөн 10 -аад мянган савхин хувцасыг мөн хүчний байгууллагуудад тендер авч хийж өгсөн. 20-иод мянган нэхий хувцасыг нийтийн хэрэглээнд үйлдвэрлэж гаргалаа. Мөн бусад арьс ширэн бүтээгдэхүүнийг хийж худалдаалж байна. Манай нэг компани Япон,Тайланд, БНСУ-д цүнх нийлүүлж байгаа.

Мөн урьд хөршөөс манай арьсан цүнхийг нэлээд хэмжээгээр худалдаж авч байна. Өнгөрсөн жил манай борлуулалт гадаад талдаа болмжийн байсан гэж үзэж байна. Гэхдээ тийм их гэж хэлэхгүй. Бид үндсэндээ жилд 500-800 мянган хос гутал үйлдвэрлэж байна. Энэ онд үүнийгээ 2 сая болгочих санаа байгаа. Энэ нь лангуун дээрээсээ татвар төлсөн юмуу үгүй юу гэдгээ шалгадаг механизмыг бий болгосон нөхцөлд илүү сайн биелэгдэх боломжтой юм. Нөгөө талдаа өнөөдөр НӨАТ-ыг өнөөдөр хүн бүр төлдөг болох хэрэгтэй байна. НӨАТ-ыг өнөөдөр үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа хүмүүс болон том ААН-д л төлж байна. Хэрвээ ингэх юм бол нөгөө хуурамч арьс ширэн бүтээгдэхүүн худалдаалагдах явдал буурах боломжтой болно. Бас цаашдаа бид нар хүүхдийн гутлын үйлдвэрлэлийг нэлээд нэмэгдүүлэх болно. 2010 онд бид 10 гаруй мянган хос гутал  үйлдвэрлэсэн. Үүнийг цаашид нэмэгдүүлэх экспорт гэхээсээ илүүтэйгээр дотоодын зах зээлээ хамгаалах ажлуудыг хийх төлөвлөгөөтэй байна.

Ирэх онд арьс ширний холбооноос юу хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?

Манай холбоо энэ онд Швейцарийн хөгжлийн агентлагтай хамтраад баруун 4 аймгийн 15 суманд түүхий эдийн чанарыг сайжруулах тал дээр нэлээд төвлөрч ажиллана. Азийн хөгжлийн банктай хамтраад бид хүүхдийн гутлын арьсийг сарлагийн болон ямааны арьсаар боловсруулах мөн хоёр гурван ААН дээр хүүхдийн гутлыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх төслүүдийг хэрэгжүүлнэ. Мэдээж усны асуудлаар бид АНУ-ын Мянганы сорилтын сантай хамтраад судалгааны ажилаа нэлээд идэвхитэй хийнэ. Жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулдаг Хятад  руу явуулах сургалтандаа  хүмүүсээ хамруулна.

Бас спортын арга хэмжээ зохион байгуулхаас гадна үйлдвэрлэгчдийнхээ эрх ашгийг хамгаалж,  үүнийг төрийн болон ТББ-дад хүргэнэ. Үйлдвэрлэлийнхээ технологийг сайжруулах ажлыг шат дараатай хийнэ. Малчиддаа бид ирэх онд түүхий эдийн чанарыг сайжруулах тухай баримтат киног хийж гаргаж үзүүлэх бодолтой байгаа. Мөн түүхий эдийн чанарын талаар малчдад зориулсан жижиг хэмжээний шторк хийж, хөдөө орон нутгийн телевизүүдэд цацахаар төлөвлөж байна. Мэдээж Хүнс хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрийн яамтай хамтраад төрийн зохицуулалтыг сайжруулах тал дээр анхаарч ажиллана.   

Сүүлчийн асуултыг асууя. Та салбарынхаа ирээдүйг хэрхэн төсөөлж байна вэ?

Маш их гэрэл гэгээтэйгээр төсөөлж байна. Яагаад гэвэл сүүлийн жилүүдэд манай хэрэглэгчид үндэснийхээ үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнийг ойлгодог болсон байна, хэрэглэдэг болсон байна. Мэдээж төрийн бодлого барьж байгаа хүмүүс маань үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих тал дээр анхаарч эхэлж байна. Тийм учраас би энэ салбараа маш их гэрэл гэгээтэйгээр л төсөөлж байна.

Цаг зав гарган ярилцсанд баярлалаа.

Ж.Батдорж

BOLOD.mn