Шуугиан дуулиантай УИХ-ын намрын чуулган өндөрлөх тийш ойртож, гишүүд ичээндээ орох цагийг хүлээх зуур мөнгө угааасан, авлигын архагшсан хэргүүд гэнэт нуувчын хайрцагаа эвдэн босч ирэхүйд, бултаараа үүрээ хөндүүлсэн шоргоолж аятай бужигналдаж эхэллээ.

Зарим нэг нь бүр цадигаа алдаж цагаандаа гарав. Шударга ёсны төлөө амиараа дэнчин тавьж тэмцэнэ гэж гарч ирсэн Ерөнхий сайд, авлигачдын идүүрийн 30 шахам санд ултай үндэслэлтэй шалгалт оруулсан нь УИХ-ыг бүхэлд нь сандралд орууллаа. Улсын прокурор, ЦЕГ-ын хамтарсан шалгалтын баг ажиллах болсныг сонсоод цөс нь дэвэрч, барьц алдацгаан зарим нь прокурор, цагдаагийн хооронд яс хаях оролдлого ч хийж эхлэв. Гэхдээ тэдний гаршсан мэргэжил нь хагалан бутаргах гэдгийг мэдэхгүй хүнгүй болжээ. УИХ-ын эрхэм гишүүдийн ёс зүйгүй авирлахыг тэвчиж ядсан Ерөнхий прокурор “шударга ёсыг энэ танхимаас, та нараас эхлэх нь зөв” гэж УИХ-ын гишүүдэд хандаж, чанга дуугаар уриалсан нь даарин дээр давс цацаж орхив. Гишүүд маш их ууртай байна. Шударга ёсны төлөө тэмцэл эхлүүлсэн Засгийн газраа огцруулах ажиллагаанд ханцуй шамлан оров бололтой, шалтаг шалтгаан мундахгүй. Валютын ханш, үнийн тогтвортой байдлыг хангах чиг үүрэг нь Засгийн газарт биш, харин Монголбанкинд байдгийг тэд ойлгохгүй. “Шударга бусын хонгил” гэж нэрлэгдсээр байгаа авлигын ангалд хамрагдсан авлигачдыг, авлигын цар хүрээнээс нь хамааруулан ерөнхийдөө гурван түвшинд байна гэж би социологич хүний хувьд үздэг.

1. Жижиг гарын хулгайчууд. Энэ бол “ЖДҮ”-чид. “ЖДҮХС”-г дээрээс, тухайлбал МАН-ын зүгээс зорилготойгоор зохион байгуулсан гэх УИХ-ын гишүүдийн хардлагад Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “би биш” гэж хариуллаа. “ЖИДҮ-д цохолтыг би бичгээр өгдөг” гэж хэргээ хүлээснээр хэнгэрэгийн эзнээр МАН-ын бүлгийн дарга Д.Хаянхярваа тодров. УИХ-ын гишүүдийн 80 гаруй хувь нь “ЖДҮ”-г өмгөөлөн кноп дарж байгаагаас дүгнэлт хийхэд, гишүүдийн 50 гаруй нь энэ сантай холбоотой болох нь тодорхойлогдлоо. Прокурорын шалгалтын дараа бүгд нотлогдох байх аа.

2. Дунд гарын хулгайчууд. Энэ бол хөтөлбөр, төслийн хулгайчууд, авлигын дүн хэдэн зуун, зарим нь хэдэн их наядаар яригдана. Үнэ тогтворжуулах сан гэхэд л гурван их наяд, дахин төлөвлөлтийн төсөл, хөгжлийн банк, мал эрүүлжүүлэх... гээд хэдэн зуун тэрбумын төсөл хөтөлбөрүүд дээр хэрэг нээгдсэн юм байна. Монгол Улсын Ерөнхий прокурорыг элдвийн дарамтгүйгээр ажлыг нь хийлгэх нь зүйтэй болох нь гарцаагүй болов.

3. Их гарын хулгайчууд. Энэ бол мөнгө, хөрөнгөө хилийн чанадад, оффшорт нууж амжсан, гаднын сүлжээнд трасс, бенефициар болон багтсан транс-хулгайчууд юм. Ерөнхий прокурорыг гайтуулчихгүй бол Ерөнхий шүүгч, Монголбанкны ерөнхийлөгчийг шударга хүнээр томилж чадвал хүний ой тойнд багтахгүй их мөнгө эргэж ард түмний гарт орж ирэх боломжтой, тийм нөхцөл байгаа. Гадаад руу урсаж гарсан, гаднаас орж ирэх ёстой байсан мөнгөн гүйлгээний дүн клерингийн тооцоогоор гараад ирнэ, мониторинг шалгахад л дүн нь эзэнтэйгээ ил гарчих механизм уг нь манайд бий, гагцхүү энийг хийх хүн алга.

ХУУЛИА ЗӨРЧСӨН ХУУЛЬ ТОГТООГЧИД

Монгол Улсын хууль тогтоох дээд байгууллагаас олигтой юм цаашид гарах горьдлогогүй болсон нь саяын хуралдсан ээлжит ч юм уу, ээлжит бус ч юм уу хүралдаанаас тодорхой боллоо. Ард түмэн нүд салгахгүй ажиглаж ямар нэг нааштай юм хүлээж, найдаж байсан нь талаар болов. Батзоригийг биш УЕП-ыг авч хэлэлцсэн энэ хурлын утга учрыг ойлгохдоо, “ЖДҮ”-г үхэлдэн хамгаалах ажиллагааны эхлэл гэж үзэн, тэртэй тэргүй хуралдчихаад уур уцаар, бухимдал нь дээд туйлдаа хүрлээ. Нийт ард түмний нягтаршсан бухимдал дэлбэ үсрэн задрах детонатор нь УИХ өөрөө болно гэсэн миний төсөөлөл ёсоор болоход өчүүхэн цучил хэрэгтэй болж, ард нийтээрээ дуу дуугаа авалцан турхиран босох нөхцөл бий боллоо. Төр дотор өөр хоорондоо талцан, хагаралддаг үл ойлголцол даамжирч, төрийн буруу шийдвэрээс үүдэн ард иргэдийн зүгээс төрд бүхэлд нь хандсан туйлийн үзэн ядалт болон хувирлаа. “ЖДҮ”-г (ингэж нэрийдэж байгаа) хэлэлцсэн саяын хуралдаан, УИХ-ын тухай хуулийн олон заалтыг бүдүүлгээр зөрчснөөр Монгол улсын үндсэн хуульд заалттай “хууль дээдлэх” зарчмыг бүрэн алдагдуулав. Хууль тогтоох дээд байгуулага нь өөрөө, гаргасан хуулиа ашиг сонирхлын тодорхой санаа, сэдэлттэйгээр зөрчиж байгаа нь энэ байгууллага төрийн институци гэх утгаа алдаж, оршин тогнох суурь фундаментаа өөрсдөө нураалаа гэсэн үг юм. УИХ-ын гишүүд “Монгол Улсын их хурлын гишүүн би, ард түмнийхээ элчийн хувьд нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн, төрийн хуулийг дээдлэн сахиж гишүүний үүргээ чин шударгаар биелүүлэхээ тангараглая” гэж андгай өргөөд төрийн сүлдэнд мөргөн гишүүн болцгоосон. Гэтэл саяын хурлаар хувийн сонирхлоо улсын эрх ашгаас дээгүүр тавьж 80 гаруй хувь нь “ЖДҮ” нараа өмгөөлж, өргөсөн тангарагаасаа няцлаа. Энэ бол УИХ нэн яаралтай тарах гарцаагүй үндэслэл мөн. Зарим гишүүн ямар тангараг өргөснөө ч өнөөдрийг хүртэл мэдээгүй яваа юм байна. Билэгт гэх гишүүн гэхэд л “...төрийн шийдвэрийг ард түмэнд хүргэнэ” гэж бид тангараг өргөсөн гээд сууж байх юм. “Уучлаарай” гэж хэлснээр, эсвэл хулгай хийсэн мөнгөө бөөн цөөн буцааж өгснөөр, өргөсөн тангарагаасаа няцсан, хууль тогтоогчдын гаргасан хуулиа уландаа гишгэсэн хэрэг нь хаагдахгүй гэж хохирогчид, жирийн иргэд үзэж байгаа юм. “Уучлахгүй” гэдэг хөдөлгөөнийг залуус сэдэж, улс орон даяар газар авах байдалтай болчихлоо. Хэрэгт холбогдсон УИХ-ын гишүүдийн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх үндэслэлийг эрээд олохгүй байгаа УИХ-д дэм болох үүднээс, бүдүүлгээр зөрчигдсөн хуулиудын заалтыг энд жагсаалаа.

1. Хууль дээдлэх зарчимтай холбоотой үндсэн хууль, УИХ-ын тухай хуулиудын маш олон заалт.

2. УИХ-ын тухай хуулийн нилээд олон заалт.

2.6.2. “...Нийт иргэд, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтлана”.

2.6.2. Гишүүний тангараг

6.7. Тангарагаасаа няцсан гишүүнийг чөлөөлөх заалтууд.

6.9. Бүрэн эрхээс нь түдгэлзүүлэх заалтууд.

6.9.1; 6.11; 6.2.12; 6.13 “... Түдгэлзүүлэх саналыг УЕП, УИХ-д оруулсан бол 48 цагийн дотор...” ёсоор болгох заалтууд. Гишүүнд хориглох үйл ажиллагааг бүхэлд нь зөрчсөн, тухайлбал: 37.1.2. “...Бусдаас шан харамж авах”.

37.1.3. “Гишүүний нэр хүнд, бүрэн эрхийг хувийн ашиг сонирхлын үүднээс ашиглах”

37.1.4. “Гишүүний нэр хүнд, эрх мэдлийг ашиглан үнэт цаас эд хөрөнгө олох, давуу эрх эдлэх, бусдад давуу байдал олгох үйл ажиллагаа явуулах”.

37.1.7. “Хууль бус шийдвэр гаргуулахаар бусдад нөлөөлөх”

37.1.8. “Гишүүний бүрэн эрхэд үл хамаарах асуудлаар бусад байгууллагын үйл ажиллагаанд оролцох, шахалт үзүүлэх” гэх мэт байна. УИХ-ын чуулган өөрсдөө хууль зөрчиж, хэлэлцэх ёсгүй асуудал чирж авчран хэлэлцэж увайгүй аашилж байгааг ч энд хэлэх ёстой. МАН-ын бүлгээр, гишүүний эрх түдгэлзүүлэх асуудал хэлэлцэж шийдвэр гаргана гэсэн эрх зүйн орчныг УИХ-ын тухай хуульд эрээд эрээд олсонгүй, тийм заалт байтугай үг үсэг ч алга. Тэгэхээр “ЖДҮ”-чдийг намын бүлгээр эхэлж хэлэлцээд, улс төрийн шийдвэр хэмээн УИХ-д тулгасан нь увайгүй авир, хэрэгтэнг хаацайлж үлдэх гэсэн зорилготой ажиллагаа болох нь илчлэгдлээ. УИХ-ын гишүүд өөрсдөө хууль зөрчөөд байгааг УИХ тарах үндэслэл гэж үздэггүй юм байж. Тэгвэл, ил цагаан хууль зөрчиж болдгийн үндэслэл нь юу юм бэ? гэсэн логик асуудал тавигдна. Ганцхан хариу бий, тэр нь УИХ-ын гишүүд “өвчтэй байна” гэсэн дүгнэлт ба Ерөнхий прокурор ч бас тиймэрхүү санаа хэлсэн, санал нэгдэж үндэслэлийг гаргалаа.

ЦАГААН ДОНГИЙН ӨВЧИН

Хуучныг нураахгүйгээр шинийг босгох боломжгүй гэсэн логик байдаг. УИХ-ын гишүүн С.Жавхлангийн хэлэх дуртай үг, тэр нь ч бас үндэслэлтэй юм билээ. Гэхдээ тэрбээр, УИХ-ыг тараах тал дээр нэг мөр хариу өгч чадаагүй, тэр нь авлигачийг авлигачаар солих биш, харин тогтолцоог нь сууриар нь шинэчлэх санааг хэлээд байгаа ч байж мэдэх юм. УИХ-д бие даасан ганц гишүүн байгаа болохоор түүний санааг онцоллоо. Ер нь УИХ-ыг анх хэн тараана гэсэн юм бэ? Ерөнхийлөгчийн хувьд гэвэл, УИХ тарах нөхцөл бүрдчихлээ, өөрсдөө сайн дураараа тарах нь зүйтэй гэдэг дээр УИХ-ын даргатай зөвшилцөх санал гардуулчихаад цагийн байдал хаашаа эргэхийг хүлээзнээд байсан юм биш үү? Ерөнхийлөгчийн зүгээс ерөнхийлөгчийн засаглал тогтооё гэж ч огт хэлээгүй, харин ч парламентаа сонгодог хэлбэр рүү нь ойртуулъя, улс орноо бодоцгооё, тогтолцоогоо үндсээр нь өөрчилье гэж хэлсэн. Намууд, эрдэмтэд мэргэд, судлаачид бүгд нийлээд хэлэлцье л гэж байсан. Энэ санал ард түмний урам зоригийг сэрээсэн. АН, МАН нэгдэн Ерөнхийлөгчийн энэ саналыг хүлээж авахгүй гэдгээ УИХ-ын даргын урдуур орж яаран мэдэгдээд хүчтэй контрпропоганд руу ороод явчихлаа. Бодит байдал гэвэл ингэж л өрнөсөн. Одоо бол тараахаас өөр арга байхгүй болчихлоо л доо. Иргэний хөдөлгөөнүүд нэгдэн хурууны хээтэй гарын үсэг цуглуулж эхэллээ. УИХ-д ард түмэн итгэхгүй байгаагийн илэрхийлэл, НҮБ-ын хэлээр үүнийг “вотум” гэж хэлдэг. УИХ тарах нөхцөл бүрдээгүй гэж УИХ-ын дарга мэдэгдлээ. Уучлаарай хөөе!, нөхцөл хоёр янз шүү. УИХ-ын гишүүд өөрсдийхөө эсрэг шийдвэр гаргахгүй, гэхдээ энэ бол субьектив нөхцөл. Обьектив нөхцөл нь бол ард түмний шийдвэр. Цөөнхийн шийдвэр хүчинтэй юу, аль эсвэл олонхийн, нийт ард түмний шийдвэр бодитой байдаг юм уу гэдгийг асуух ч хэрэггүй л дээ. Тэгэхээр УИХ тарах нөхцөл бодит байдал дээр бүрдчихсэн гэсэн үг. Салангид өрнөж байсан тэмцлүүд УИХ-ыг тараана гэсэн урсгал голдиролд орж, чиг хандлагаа олж байх шиг байна, энэ бол бодит нөхцөл. УИХ тарах нөхцөл үүссэн бодит байдал нь УИХ-ын гишүүдийн өөрсдийх нь цагаан донгийн өвчинтэй холбоотой. Донтой холбоотой сэтгэцийн өвчнүүдийг латинаар obsessio өвчин гэж хэлдэг. Тэнд шуналын дон гэж байгаа. ДЭМБ-аас эрхэлэн гаргадаг дэлхийн түгээмэл өвчний жагсаалтад F00-F99 бүлэгт кодлогдож ордог юм. Энэ өвчин донгийн түвшиндээ психологийн эмчилгээгээр эмчлэгдэх боломжтой гэдгийг суут социологич, психо-аналитикийн эцэг гэгддэг З.Фройд хэлсэн байдаг юм. Өвчин даамжирч, өөрийгөө хянах чадваргүй болох шатанд хүрснийг “шуналын цагаан дон” гэнэ. Латинаар энийг dependentia гэж хэлдэг. Хар тамхины дон, архины цагаан солио гэх мэт. Цагаан донгуудын нэгэн адил орчин цагийн анагаах ухаанд төгс эмчилгээгүй гэж тооцогддог өвчин юм. Симптомы нь л илааршуулах талын яриа байхаас, нэгэнт цагаандаа гарчихсан бол бүрэн эмчлэгдэнэ гэсэн найдлага байхгүй, тэгэхээр ийм өвчтөнүүдийг төрөөс, нийгмээс тусгаарлах нь зүйтэй. Учир нь хүний сэтгэхүйн эд эсээр дамжин халдварлаж тархдаг хэмээн эрдэмтэд үздэг. Манайд бол хэв хэмжээнээсээ хальж, тэр гэхийн тэмдэггүй тархлаа.

ДҮГНЭЛТ

Хууль дээдлэнэ, ард түмнээ эрхэмлэнэ гэж андгай тангараг өргөж төрийн сүлдэнд мөргөж гишүүн болчихоод тангарагаасаа няцаж ард түмнийхээ халаасыг суйлж хөлждөг ардын элч нар төрийн ордонд оршсоор байх юм уу? Могойн чуулган шиг хэлээ гозолзуулж, амаа билүүдэн худлаа шаагилдаж, шаагилдаж байгаад жилд хоёр ичдэг “могой гишүүд”-ийг толгойдоо залчихаад, тэднийг хагартал нь тэжээж, өөрсдөө гуйрамчийн амьдралаар амиа аргацаан хоног төөрүүлэхдээ тулсан монголчууд, хэнд, ямар гэм хийчихсэн ард түмэн бэ.

И.Цэрэнхүү

Засгийн газрын мэдээ