МОЭ-ээс жил бүр уламжлал болгон зохион явуулж буй Дэлхийн сонгодог өгүүллэгийн орчуулгын уралдаанд ирүүлсэн шилдэг бүтээлүүдээс манай сайт уншигчдадаа цувралаар хүргэж байна.

Тэр нэгэн зуны үдэш би бух тэргээр зам зуурын нэгэн хотод есөн цагийн үед буулаа. Бүүдгэр тэнгэр гуниг төрүүлэвч бөгчим халуун хэвээр, аадар бороо ойртон айсуй. Тэрэгчин, намайг шамдуулан төмөр замын буудлаас харанхуй тал руу тоос татуулан давхих тэр агшинд ар талд ямар нэгэн зүйл дэлбэрэв үү гэтэл, урдах зам алтан өнгөөр туяарч хаа нэгтээ замын шороон дунд том том одод цацсан мэт цахилгаан гялтганан цахилж, бороо гэнэт намдав. Сүйх тэрэг зөөлөн замаас гарч голын чулуун гүүрээр дэржигнүүлэн өнгөрөхөд хотын дархны газрууд бараантан, хиншүү ханхлуулан угтав. Уулаад өгсөх зам дагуу тосон дэн эгнэн ярайна.

Хотын хамгийн сайн зочид буудал Воробьевад надад урьдын адил таславчтай унтлагын өрөө өгөв. Хоёр цонхонд нь цагаан даавуун хөшиг зүүсэн энэ өрөө яг л зуухан дотор байгаа мэт халуун байлаа. Би, давхрын зарцад цонхоо хурдан дэлгэж, халуун тогоо авчир! гээд амьсгалахад бөгчим тул цонх уруу очлоо. Гадаа хэдийн түнэр харанхуй нүүрлэсэн ч цахилгаан цахилж нижигнэн, харин одоо аянга хөхөвтөр өнгөөр гялбан газарт бууна.

“Энэ муу өрөвдмөөр хотхонд зах хязгааргүй огторгуйгаас сүр жавхлант хөх аянга юунд ийм сүрлэг нүүргэлнэ вэ?” гэж бодов. Би өрөөний таславчны цаагуур орж, хүрмээ тайлан, зангиагаа авах үед тавиуртай халуун тогоо барьсан зарц нисэх мэт буйдангийн өмнөх дугуй ширээг мөргөхийг сонсов. Шагайж харвал, халуун тогооноос гадна бохирын сав, шилэн аяга, тавагтай талх, цайны аяга тавиур дээр харагдлаа.

- Аяга ямар хэрэгтэй юм бэ? гэж би асуув.

Зарц нүдээрээ инээмсэглээд:

- Борис Петрович, таныг тэнд нэгэн залуу бүсгүй асууж байна гэж хариулав.

- Ямар залуу бүсгүй?

Зарц мөрөө хавчин инээмсэглэв.

Ямар гэдэг нь ойлгомжтой шүү дээ. Оруулахыг их гуйсан, хэрэв сайн тусалбал цайны мөнгө өгнө гэж амласан. Таны ирэхийг харж л дээ...

- Гудамжных юм биз дээ?

- Мэдээж. Түүн шиг бүсгүйг энд анзааралгүй өнгөрөөдөггүй, зочид ихэвчлэн Анна Матвеевнад залуу бусгүйн талаар ханддаг.

Гэтэл энэ бүсгүй өөрөө хүрээд ирлээ, гоолиг сайхан нуруутай, яг л гимназийн сурагч шиг.

Би энэ оройг уйтгарлан өнгөрүүлэхээ бодоод:

- Хөгжилтэй л юм, түүнийг оруул! гэж хэлэв.

Зарц баяртайгаар эргэн одов. Би цай чанаж эхлэв. Удалгүй хаалга тогшин, намайг гайхаж ч амжаагүй байтал, гимназийн саарал даашинз өмссөн өсгөлөн биетэй, үсээ ардаа овоолж, сүрлэн малгай духдуулж, халцарч хуучирсан туфльтэй бүсгүй том том алхан өрөөнд орж ирэв.

- Энүүгээр явж байгаад танайд дулаацахаар ороод ирлээ гэж хүчээр инээмсэглэх аядан, нүдээ нууж хэлэв.

Энэ явдал санамсаргүй болсон тул би бага зэрэг сандарч:

- Маш таатай байна. Малгайгаа аваад, сууж цай уу! гэж дурамжхан аястай өгүүлэв.

Гадаа хэдийн ягаарч, аянга хаа нэгтээ ойрхон анхааруулах мэт цахилна. Өрөөнд агаар үнэртэхэд би гайхсанаа нуух гэж цонх хаахаар эргэв. Намайг эргэн харахад бүсгүй малгайгаа аваад, тайрмал үсээ борлосон гараараа арагш болгон, буйдан дээр сууж байлаа. Бүсгүй өтгөн хүрэн үстэй, том шанаатай, зузаан ягаан уруултай, нүд нь том хар бөгөөд нухацтай ажээ. Би тоглоом шоглоомоор хүрмээ өмсөөгүйдээ уучлалт гуйх гэтэл бүсгүй их л хүйтнээр харснаа:

- Та хэдийг төлж чадах вэ? гэв.

Би бас хайхрамжгүй:

- Тохирч амжих байх гэж бодож байна. Эхлээд цайгаа уучих гэхэд

- Үгүй ээ! гэж тэр хэлээд,“Би нөхцлөө тохирох ёстой. Гурван рублиэс бага авдаггүй юм” гэж хөмсөг зангидан өгүүлэв.

- Гурав бол гурав гэж би дахин хайхрамжгүй хариулав.

- Та тоглоод байна уу? хэмээн тэрбээр ширүүхэн асуулаа.

- Огт үгүй шүү! гэж хариулаад, цай уулган гурван рубль өгч ивээгээд, үднэ гэж бодов.

Тэрбээр санаа алдан, нүдээ аниад толгойгоороо буйданг налан унав. Би түүний зэвхий даасан ягаан уруулыг хараад, энэ бүсгүй яах аргагүй өлсөж хэмээн бодож, аягатай цай, тавган дээр талх тавин хажууд нь сууж гарт нь хүрээд:

- Гуйж байна, үүнийг иднэ үү! гэв.

Бүсгүй нүдээ нээгээд юу ч дуугарсангүй цай ууж, талх идэв. Би түүний борлосон гар, шийдэмгий харцыг ажиглан суунгаа хэрэг явдал бүр л эвгүй байдал руу эргэх шинжтэйг анзаарав.

- Чи эндхийх үү? гэхэд,

Бүсгүй талхаа хазангаа толгой сэгсрээд л:

- Үгүй ээ, холынх...

Тэр дахиад дуугаа хураав. Дараа нь өвөр дээрх талхны үртсийг гөвж, над руу харалгүйхэн босоод:

- Би явж хувцсаа тайлаадахъя гэв.

Энэ харин гэнэтийн явдал байв, би ямар нэг зүйл хэлэх гэтэл тэр миний үгийг тасалж:

- Хаалгаа түгжээд, хөшгөө хаагаарай. Би таславчны цаагуур орлоо шүү! гэв.

Би юу ч бодолгүй, дуулгавартай гэгч нь хөшгөө хурдхан буулгав. Цонхны цаана аянга цахилгаан яг л өрөөнд орж ирэх гэж буй мэт наашилна. Үүдний түлхүүрийг эргүүлэнгээ энэ бүхнийг чухам яагаад хийгээд байгаагаа эс ойлгон, түүн рүү дөхөж очин худлаа инээмсэглэж, бүхнийг тоглоом болгох, эсвэл худлаа хэлэх, толгой аймшигтай өвдөж байна гэх зэрэг зүйлийг бодтол, тэрбээр таславчны цаанаас:

- Хүрээд ир! хэмээн чанга дуугаар хэлэв.

Би юу ч бодолгүй, буруутай юм шиг таславчны цаагуур ортол, бүсгүй хөнжил дотор хэвтэж байлаа. Тэрбээр хөнжлөө эрүүндээ тултал татаж, зэрлэг ширүүн харцаар миний зүг шүдээ зуун харав. Ухаан самуурсан мэт хөнжлөө би гараас нь суга татаж, бүсгүйг богинохон дотуур цамцтай нь үлдээв. Тэрбээр түргэн гэгч нь толгойн тушаа байсан гэрлийг унтраалаа...

Би онгорхой цонхны дэргэд харанхуйд зогсон, шуналтай нь аргагүй тамхи шившиж, тэнгэрийн их дуу чимээ, түнэр харанхуй дунд үхсэн хот дээр нүргэлэх асар тод ягаан аянгын том том цахилтын хажуугаар борооны шинэхэн үнэр хотын үнэртэй холилдон ханхалж, өдрийн туршид холилдсон тэрхүү ойлгомж үгүй сүрлэг тэнгэрийн олон аашны сацуу – улам бүр гайхашран эмээж “Би яагаад хэнтэй учирснаа одоо болтол ойлгоогүй юм бол? Яагаад тэр надад онгон биеэ зарахыг хүссэн юм бол? Ердөө гуравхан рублиэр шүү!” гэж бодов.

- Цонхоо хаагаач, дэндүү чимээтэй байна. Тэгээд нааш хүрээд ир гэж тэрбээр намайг дуудав.

Би харанхуйд таславчны цаагуур орж, орон дээр суугаад бүсгүйн гарыг таалах зуур:

- Уучлаарай, намайг уучлаарай гэлээ.

Та намайг жинхэнэ биеэ үнэлэгч гэж бодсон уу? Гэнэн бөгөөд солиотой байна уу? гэж бүсгүй итгэл муутайхан асуув.

- Үгүй дээ, солиотой биш, би таныг ердөө туршлагагүй... Гэхдээ зарим нэг эмсийн хүрээлэнд эмс хүүхнүүд гимназийн сурагчийн даашинз өмсдгийг би мэднэ гэвэл:

- Яах гэж?

- Гэнэн хонгор харагдах гэж.

Үгүй ээ, би энэ тухай мэдэхгүй. Надад өөр даашинз байхгүй. Би энэ хавар л гимназиа төгссөн. Эцэг минь гэнэт өнгөрч, ээж минь аль эрт нас барсан. Би Новочеркасскаас энд ирсэн, хамаатны нэг хүнээр дамжуулан ажил олно гэж бодсон, тэднийд ирсэн, харин тэр намайг оролдох болсон, би түүнийг цохиж унагаснаар бүх зүйл дууссан, тиймээс л хотын цэцэрлэгт хүрээлэнгийн сандал дээр хоног төөрүүлэх болсон... Энд орж ирэхдээ үхнэ л гэж бодож байлаа. Дараа нь таныг надаас салахын түүс болж байгааг ойлгосон.

- Тийм ээ, би тэнэг байдалд орж.... гэж би хэлэв.

- Би таныг уйдсандаа л оруулахыг зөвшөөрсөн юм. Биеэ үнэлэгчтэй би орооцолдож байсангүй. Миний бодлоор хамгийн энгийн гудамжны эмэгтэй орж ирнэ байх, түүнийг цайгаар дайлж, ямар нэгэн зүйл ярилцаж, инээлдэж байгаад хоёр юм уу, гурван рубль өгөөд явуулна гэж бодсон...

- Гэтэл түүний оронд би орж ирсэн. Эцсийн мөч хүртэл толгойдоо ганц л зүйл бодсоор, гурван рубль, гурван рубль. Даанч бүх зүйл өөрөөр эргэлээ. Харин одоо би юу ч ойлгохоо байлаа...

Би ч мөн адил юу ч ойлгохоо байв. Цонхны цаана харанхуйд бороо дуслах чимээ, хажуу дахь орон дээр минь Новочеркасскийн гимназийн төгсөгч бүсгүй хэвтэнэ, нэрийг нь мэдэхгүй хэн нэгэн... бас энэ мэдрэмж, агшин хором өнгөрөх бүрт түүнд татагдах байдал...

- Та юуг ойлгохгүй байна вэ? хэмээн би арай ядан ярив.

Тэрбээр хариулсангүй. Намайг гэрэл асаатал, миний өмнө нулимс дүүрэн том хар нүд гэрэлтэв. Тэрбээр залхуурангуй өндийж, уруулаа бага зэрэг хазлах зуур мөрийг минь дэрлэв. Би түүний толгойг татаж, уйлснаасаа болж норсон уруулыг үнсэж, мөрөө гарган унжсан жижиг цамцны цаана байх том биеийг нь тэвэрч, өрөвдөх энхрийлэхийн завсар түүний тоостой, харласан хөлийг олж харав... Удалгүй өрөөг хөшигний цаанаас гэрэлтэх өглөөний наран гийгүүлэв. Харин бид хоёр буйдан дээр суун дугуй ширээний хажууд юм ярьсаар...Тэрбээр өлсөхийн эрхэнд өчигдөр орой үлдсэн хүйтэн цайг ууж, талх идэв. Хоёр биенийхээ гарыг ээлжлэн үнссээр...

Тэрбээр зочид буудалдаа үлдэж, харин би хөдөө явсан юм, маргааш нь бид Рашаан руу хөдөлцгөөв.

Намрыг бид Москвад өнгөрөөхийг хүссэн ч намар хийгээд өвлийг Ялтад өнгөрөөв. Тэрбээр халуурч ханиалгаж, өрөө дүүрэн хүхэрт хий үнэртэх болж... хавар би түүнийгээ оршуулсан юм.

Ялтын оршуулгын газар өндөрлөг дээр оршино. Тэндээс тэртээх далай харагдана. Харин хотоос оршуулгын газрын загалмай, дурсгалын хөшөө илхэн. Түүн дундаас надад хамгийн нандин нэгэн бунханы цагаан гантиг, загалмай одоо болтол цайрч харагдана. Түүнийг би дахин хэзээ ч харахгүй. Бурхан намайг үүнээс тун чиг нигүүлсэнгүйгээр салгаж билээ.

1944 он

Иван Алексеевич Бунин (1870-1953)

Эх сурвалж www.wikimon.mn

Орчуулсан Ц.Эрдэнэцэцэг