АНУ-ын Нью Жерси мужийн Ратгерс их сургуулийн тархи судлалын судлаач, Монголын Нейросайнсын нийгэмлэгийн тэргүүн Л.Баттүвшинтэй сонирхолтой ярилцлага өрнүүллээ. 

Тэрбээр Японы Кюүшьүгийн их сургуульд тархи судлалын чиглэлээр суралцахдаа сэтгэлзүйн шалтгаант халууралтын тархин дахь механизмыг судалж, тус улсын Психосоматик анагаах ухааны нийгэмлэгийн 2012 оны шилдэг судлаачийн шагнал хүртэж байжээ. 

-Тархи дулаан мэдэрдэг эсэх нь яагаад таны сонирхлыг татах болов? 
-Би ажлын гараагаа хүмүүсийн хэлдгээр СЭМҮТ-ийн “хурц”-ын тасгаас эхлүүлсэн. Сэтгэцийн эмчээр ажиллаж байхад хүнд тохиолдлуудтай их учирна. Бидний хамгийн их болгоомжилдог өвчин бол төвийн гаралтай халууралт. Удамшлын гаралтай болон янз бүрийн шалтгаанаар халуурч байгаа өвчтөнд халуун бууруулах эм өгсөн ч халуун нь буурахгүй байсаар нас бардаг.

Нөгөөтэйгүүр, стрессээс болж нойргүйтэж, зүрхний цохилт түргэсдэгтэй адил нүүр царай улайгаад халуурах тохиолдол элбэг байдаг. Ялангуяа, 50-иас дээш насны эмэгтэйчүүд, өсвөр үеийнхний дунд их тохиолддог. Үүнийг эсийн түвшинд судлая гэсэн ч Монголд боломжгүй байсан тул Японд очиж, шилдэг эрдэмтнийх нь удирдлагад докторантурт суралцсан.

Хүний биед халуун үүсгэдэг замууд буюу хоёр эсийн хоорондох холбоосууд тархинд бий. Тархи байхгүй бол хүний биед халуун байхгүй гэсэн үг.

-Орчны температурыг биеийн бусад хэсгийн эсүүд ч мэдэрдэг шүү дээ. Нэг эст амьтад хүртэл бий. Тархиных үүнээс юугаараа ялгаатай гэж?
-Нэг эст амьтан дулаанаа зохицуулахгүй бол үхдэг. Аюулаас зугтах, хоол идэх, үржихтэй адилаар таатай температуртай орчин сонгодог. Өөрөөр хэлбэл, нэг эст амьтан бол бүгдийг өөрөө зохицуулж чаддаг нэг ширхэг мэдрэлийн эсээс бүтсэн гэсэн үг. 

Харин олон эст болонгуут тэр олон эсийг зохицуулдаг бүлэг эс бас бий. Нэг эст амьтных шиг аливааг ухаалгаар хийдэг, өөрийн гэсэн үүрэгтэй автомат систем одоо ч бидний тархинд байдаг.

Ийм үүрэгтэй удирдагч эсүүдийг их тархи мөөг шиг бүрхэж байрладаг. Их тархины дор завсрын тархи, түүний дор дунд тархи, дараа нь уртавтар тархи байрладаг. Энэ бүтэц бол эртний амьтдын тархины үлдэгдэл юм. Хөгжлийн явцад ийм дүр төрхтэй болсон гэсэн үг. Гэтэл одоог хүртэл температурын зохицуулалтыг тархины яг аль эсүүд яаж хариуцдагийг судлаагүй, тодорхойлоогүй байсан юм. Би энэ талаар судалсан.

                   ХҮНИЙ ТАРХИ ТАЙЛАГДАШГҮЙ ХАМГИЙН ИХ НУУЦ АГУУЛСАН
-Монголд тархи судлалын хөгжил ямар түвшинд байгаа вэ. Олон улсын жишгээс их хоцорсон байгаа юу?
-Дэлхий дээр хамгийн өндөр оюун ухаантай нь хүн, тайлагдашгүй нууцыг агуулсан хамгийн их нь хүний тархи юм. Хувьслын явцад хүн хөгжиж, өөрөө өөрийгөө судлах чадвартай болсноор тархи судлалын шинжлэх ухааны эхлэл тавигдсан. Би хэн бэ гэдэг асуултад хариулт өгөхийн тулд тархийг судалж байгаа.

Нэг ёсондоо тархи өөрөө өөрийгөө судалж байна гэсэн үг юм уу даа. Тархийг одоогоос 4000 жилийн өмнөөс судалж, маргаж эхэлсэн. Эртний соёл иргэншилт Мисир, Шумэр зэрэг тархийг дүрслэн төсөөлж, хүний оюун ухааны талаар бичдэг байсан. Тэр үед хүний оюун ухаан зүрхэнд байдаг гэж үздэг байсан тухай эх сурвалжуудад бий. Зарим бичиг дурсгалд нь оюун ухааныг тархитай холбоотой гэж үзсэн ул мөр бий. Яагаад гэвэл тархиндаа гэмтэл авсан хүмүүсийн ааш зан нь өөрчлөгддөг байж л дээ.

Харин орчин үеийн тархи судлалын шинжлэх ухааны үүсэл бол мэдрэлийн эсийн бүтцийг анх микроскопын тусламжтай харснаар эхэлсэн, 100 гаруй жилийн настай. Мэдрэлийн эсүүд бол удирдагч эс бөгөөд хоорондоо нарийн зохион байгуулалттай холбогддог юм байна гэдгийг ухаж ойлгох амаргүй даваа эхэлсэн юм. Монголд сэтгэц мэдрэлийн эмнэлэг 1926 онд байгуулагдсан ч тархийг судалж байгаагүй, сэтгэцийн өвчтэй хүмүүсийг хэвтүүлж эмчилдэг хэдэн лам нар л байж.

Дараа нь Зөвлөлтийн эмч нар ирж анагаах ухаан, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ үзүүлж эхэлсэн. Удалгүй 1942 онд МУИС байгуулагдан, энэ чиглэлийн эмч нарыг бэлтгэж эхэлсэн. Харин 1990-ээд онд нийгмийн өөрчлөлт явагдсаны дараа Монголд тархи судлалыг хөгжүүлэх буюу ядаж л нэг лаборатори байгуулах талаар ярьж байна шүү дээ. Гэтэл АНУ-ын Нейросайнсын нийгэмлэгийн хуралд гэхэд 30 мянган хүн оролцдог байх жишээтэй.

Америкчууд тархи судлалын шинжлэх ухааныг хөгжүүлсний ачаар удахгүй Ангараг гаригийг колончлох зорилгоо биелүүлэх гэж байна.

Ер нь тархи судлал бол маш том, салбар дундын шинжлэх ухаан. Дотроо олон салбартай, үүний зөвхөн нэг нь хиймэл оюун ухааны судалгаа. Харин судалгааны гол чиглэл нь тархины бүтэц, механизм, сэтгэхүйн цаад шалтгаан, сэтгэл мэдрэлийн өвчнийг тайлбарлах, механизмыг илрүүлэх, өвчнийг анагаах эм, эмчилгээний арга боловсруулах, эрүүл амьдрах боломжийг ихэсгэх зэрэг олон зорилгод чиглэдэг. 

-Та Монголын Тархи судлалын нийгэмлэгийн тэргүүн. Нийгэмлэгийн гол үйл ажиллагаа юунд чиглэх вэ?
-Нийгэмлэг маань байгуулагдсанаас хойш таван жил болж байна. 2015 онд бид Дэлхийн тархи судлалын байгууллагын албан ёсны гишүүн болсон. Тус байгууллагад дэлхийн 60 гаруй улсын мэргэжлийн нийгэмлэгүүд багтдаг. Бид Тархи судлалын хүрээлэн байгуулах зорилготой ажиллаж байна. Тусгаар тогтносон улс атлаа XXI зууны тэргүүлэх шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхгүй байж болохгүй.

Энэ хүрээлэнгийн гол ажил нь монгол хүний эрүүл, ухаалаг, үр бүтээлтэй, урт наслах боломжийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр ихэсгэх, хамгаалах. Мөн улс орны хөгжилд шинжлэх ухаанд суурилсан мэдээлэл маш чухал тул бодлого боловсруулагчид болон олон нийтийг зөв мэдээллээр хангах зорилготой.

    ХИЙМЭЛ ОЮУН БОЛ МОДАНД ОРУУЛАХЫН ТУЛД АШИГЛАЖ БАЙГАА НЭР ТОМЪЁО 
-Дэлхий дахинд хиймэл оюун ухаан моданд орж байна. Үүнээс өөр тархи судлалын ямар салбар эрдэмтэн, бизнес эрхлэгч, бодлого боловсруулагчдын анхаарлыг татаж байна вэ? 
-Хиймэл оюун ухаан өөрөө их өвөрмөц л дөө. Анх компьютер ч гэсэн одоо хиймэл оюун ухаан моданд орж байгаа шиг бүхний анхаарлыг татаж байсан. Тэгээд нэг танигдаад эхлэнгүүт нийтийн хэрэглээ болж байна. Шинээр гарсан ямар ч ухаалаг систем хиймэл оюун ухаанд суурилсан гээд анхаарал их татдаг ч нэгэнт хэрэглээнд нэвтрэхээрээ программ, ухаалаг үйлдлийн систем гэж нэрлэгддэг. Тэгэхээр хиймэл оюун ухаан гэдэг таны хэлдгээр моданд оруулахын тулд ашиглаж байгаа нэр томъёо юм.

Яг үнэндээ бол зүгээр л ухаалаг үйлдлийн системтэй программ. Сүүлийн үед Европт мэдрэлийн эсүүдийн үйл ажиллагааг хиймлээр үүсгэх, шалгах туршилт их өрнөж байна. Энэ оролдлогуудын үр дүнд хиймэл тархийг компьютерийн системд үүсгэж байна. Энэ бол жинхэнэ хиймэл оюун ухааны том төсөл. Түүнчлэн өндөр хөгжилтэй орнуудад хүний нас уртасч байгаа. Дундаж наслалт нэмэгдэхийн хэрээр байгалийн жамаар үхэж байгаа хүмүүс олширч байна. Дэлхий дахинд өмнө нь ховор байсан энэ үзэгдэл энэ зуунд маш түгээмэл боллоо.

Байгалийн жамаар үхнэ гэдэг нь зөнөж буюу оюун ухааны чадвар нь алдагдаж байна гэсэн үг. Энэ үхлийг хойшлуулахад, нэг ёсондоо тархины эсийг урт удаан эрүүл байлгахад асар их мөнгө зарцуулж байна. Үүний тулд тархины сөнөрөл өвчнүүдийг бууруулах чиглэлд маш их судалгаа хийж байгаа.

-Тархины сөнөрөл өвчин тийм их байгаа хэрэг үү? 
-Асар их байна. Дэлхий дахинд анагаах ухаанд бол хавдар, удамзүй, дархлаа, бодисын солилцоонд чиглэсэн судалгаа хамгийн их санхүүжилт татдаг. Үүн дээр тархины сөнөрөлт өвчний эсрэг судалгаа нэмэгдэж байна. Өөрөөр хэлбэл, яаж эрүүл урт наслах нууцыг эрдэмтэд эрсээр байгаа. Монголд энэ мэдээлэл ховор байх нь аргагүй. Монголчууд зөнөх насандаа хүрэлгүй нас бардаг шүү дээ.

-Хүн амын дундаж наслалт хэдий чинээ урт байна тэр улсад тархи судлалын хөгжил өндөр байна гэж ойлгож болох уу. Ер нь тархи судлалын хөгжлийг яаж хэмжих вэ?
-Наслалтад нөлөөлдөг олон хүчин зүйлийн нэг нь улс орны хөгжил. Мэдээж өндөр хөгжилтэй орнуудад тархи судлал их хөгжсөн. Тиймээс ч шинжлэх ухааны тэргүүлэх салбар болж байна. Хэдийгээр тархи судлал нь биологийн шинжлэх ухааны нэг салбар боловч салбар хоорондын хамтын ажиллагааг хангаж байж урагшилдаг. Тухайбал, хүнийг урт наслуулахад зориулсан вакцин гаргая гэвэл тархи судлаачид дархлаа судлаачидтай хамтарч ажиллана. Мөн загварчлал үүсгэх шаардлагатай тул мэдээлэл технологийн инженерүүд, математикчид, сэтгэл судлаачид нэгдэх шаардлагатай болдог.

-Хиймэл оюун ухаан мэдээлэл технологийн салбарын үйлдвэрлэл, хэрэглээнд маш сайн нэвтэрч байна. Санхүүгийн салбарт нэвтэрсний үр өгөөжийг монголчууд өнөөдөр хүртээд л явж байна. Ер нь ойрын ирээдүйд хиймэл оюун ухааны үр өгөөжийг хүмүүст хамгийн сайн хүртээх дараагийн салбар нь юу байх вэ. Эрүүл мэндийн салбар байж чадах уу?
-Дэлхийн хаа сайгүй эмч хүн маш өндөр ачаалалтай ажилладаг. Харин хиймэл оюун ухааныг эрүүл мэндийн салбарт нэвтрүүлснээр эмч хүн өвчтөнд маш олон шинжилгээ хийж, асуулт тавих шаардлагагүй болно. Тухайн өвчтөний мэдээлэл, эрүүл мэндийн түүх биг дата хэлбэрийн санд хадгалагдах тул хиймэл оюун ухаан онош тогтооход тусалж, тухайн өвчтөнийг үзэхээс өмнө эмчид мэдээлэл, санал өгнө.

Өвчтөн яагаад ийм оноштой байх боломжтой вэ гэдэг нь ч нарийн тайлбартай байна гэсэн үг. Мэдээж хэрэг эмч тэр мэдээллийг ашиглах эсэх нь нээлттэй байх юм. Үүнээс гадна нано технологийн эрин эрчээ авахад ухаалаг системийн тусламжтай хавдрын эс, хөгшрөлтийн үйл явц, мэдрэлийн эс үхэж буй эсэхийг нь шалгаж, илрүүлэх хэрэгсэл оруулж болно.

-Хиймэл оюун ухааны хөгжлийн оргил үе ямар байх бол?
-Америкчууд 2060 он гэхэд Ангараг гарагт хүн илгээхээр бэлтгэж байгаа. Түүнээс өмнө хүн амьдрах боломжтой бааз барих тул аюултай нөхцөлд шийдвэр гаргаж чаддаг, суралцах боломжтой ухаалаг роботуудыг илгээх юм. Энэ бол хиймэл оюун ухааны хөгжлийн нэг оргил үе. Харин Японд өндөр настнуудын хүн амд эзлэх хувь өндөр. Цаашид ч нэмэгдэнэ.

Тэр хэрээр эдийн засагт хүний оруулах хувь нэмэр хумигдаж эхэлнэ. Энэ хэрээр өвчин ихсэж, эмнэлэгт үзүүлэгчдийн тоо нэмэгдэнэ. Хөгшчүүд ихэвчлэн тархины цусан хангамж муудах, хавдар тусах, зөнөгрөх өвчин тусдаг тул тэр хэрээр эрүүл мэндийн зардал ихсэж, ажиллах хүчний тоо багасна. Энэ бүхнийг хөдөлмөрийн зах зээл дээр роботууд ажиллуулж, ухаалаг системийг ашиглах замаар нөхнө гэдгийг япончууд аль хэдийн олж харж, тооцоолсон учраас суурь шинжлэх ухаанаа хөгжүүлж байна.

Харин энэ бүхний зангилаа нь тархи судлал юм. Ер нь хүнийг орлуулах, хөдөлмөрийг нь хөнгөвчлөх, тэр нь ухаалаг байх бүтээгдэхүүнийг яаралтай хийхгүй бол эдийн засгийн асар их хохирол учруулсаар байна. Тухайлбал, сэтгэцийн өвчнүүд ихсэж, дэлхийн хаа сайгүй хүмүүс амиа хорлох нь нэмэгдэж байна. Сэтгэл гутрал, мансуурч донтох эмгэг газар авч байна. Нийгмийн стресс ихсэх хэрээр гэмт хэрэг нэмэгддэг зүй тогтолтой.

Энэ бүхний эсрэг судалгаанд суурилсан арга хэмжээ авч, хэтийн төлвийг тооцоолсноор хамгийн хохирол багатай, хүнд бас нийгэмд ээлтэй шийдвэрлэх боломжтой. Энэ бүхнийг шинжлэх ухааны хөгжилгүйгээр ярих аргагүй. Шинжлэх ухаан хөгжихгүй бол монгол хүн урт насалж, тайван амгалан амьдрах аргагүй гэсэн үг.

                       ТАРХИЙГ ТАЙВАН БАЙЛГАВАЛ БҮТЭЭМЖ САЙТАЙ БАЙДАГ
-Нийгмийн шинжтэй асуулт асуумаар байна. Хүн амын дунд цус харвалт өндөр, мөн залуу үеийнхний дунд мансууруулах бодисын хэрэглээ их байгаагаас СЭМҮТ ачааллаа дийлэхгүй байна. Та судлаач бас нийгэмлэгийн тэргүүний хувьд хэлэх үг байгаа байх. Монголчууд тархиа хайрлахгүй байна уу? 
-Шүүмжлэл хэлээд байвал хэлээд л байна. Тиймээс шүүмжлэхээс илүү өөрсдөө хийх ёстой. Бид үүнд л зорьж байгаа. Үүний тулд Монгол Улсад тархи судлалын төвтэй, тэнд нь СЭМҮТ-ийн болон мэдрэлийн эмч нар, тархины мэс заслынхан, сэтгэл судлаач нар, математикч, нийгэм судлаач нар нь ирж суурь судалгаагаа хамтарч явуулснаар нийгэмд тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх, эдийн засгийн ашигтай мэдлэг, үйлдвэрлэл нэвтрүүлэх, шинэ технологи нутагшуулахын төлөө зүтгэж ажилладаг баймаар байна.

Нөгөөтэйгүүр, нийтийн эрүүл мэндийн боловсролыг дээшлүүлж, тархиа хайрлах мэдээлэл сурталчилгаа байнга өгч байх хэрэгтэй. Хэдийгээр нийгэмлэгийн гишүүд дор бүрнээ л ийм ажил хийдэг ч сайн дураараа байнга хийж, тогтмолжуулахад 24 цаг хаанаа ч хүрэхгүй. Илүү их хүчээр улс орны хэмжээнд хийх ёстой. Ядаж л тархи хөдлөлт ийм түвшинд байна гэдгийг улсын хэмжээнд судалж, тогтоох, тархи хөдөлсний дараа нугасны шингэнд ямар өөрчлөлт гардаг, эсүүд нь үхэж байна уу гэх мэтийг судлахад лаборатори хэрэгтэй шүү дээ.

-Монголчууд хүүхдийн тархи хөдөллөө гээд бариачид бариулдаг. Энэ үнэхээр эмчилгээ мөн үү?
-Найдвартай сайн эерэг нөлөө үзүүлж байвал эмчилгээний аргад тооцогдоно.

Гэтэл одоогоор тархи хөдөлсний дараа бариа заслаар эдгээдэг гэсэн нотолгоо шинжлэх ухаанд байхгүй. Тархи хөдлөл ганцхан Монголд байдаггүй. Гадаадад ч бий.

Ялангуяа, тамирчдын дунд тархиндаа гэмтэл авах нь их. Эмчлэхгүй бол мэдрэлийн эрхтэн системийн алдагдалд хүргэж, хүндэрвэл амь насаа алдаж ч болдог. Эсвэл цус харвалт, саажилттай болдог. Тиймээс үүний эсрэг шинж тэмдгийн эсвэл тархины цусан хангамжийг сайжруулах, хаван бууруулах зэрэг эмчилгээ хийдэг. Хүүхдийн тархи хөдөлбөл маш их хор уршигтай. Тиймээс эмчийн тусламж заавал авах ёстой гэдгийг эцэг, эх, сурган хүмүүжүүлэгчдэд таниулах ёстой. Харин толгойгоо бариулах нь эмчилгээний нэг арга гэж би хэлж чадахгүй. Шинжлэх ухааны үүднээс судалж, тогтоож байж хэлэх ёстой. Бариа засал хийлгэхэд тархины цусан хангамж сайжирдаг. 

Тархины аль хэсэгт халуунаар төөнөж байгааг, тэнд нь үрэвслийн явц байгаа эсэхийг бариачид гараараа мэдэрдэг байж болох юм. Нарийн судалгаа шинжилгээгүй бол хүнд бэртэл, гэмтэлтэйг нь бүр сэдрээх эрсдэлтэй. Тиймээс тархины ямар төрлийн гэмтэл, доргилтын үед бариа заслын эмчилгээ тохиромжтойг судалж гаргах хэрэгтэй. Нэгэнт судлаад тогтоочихвол үүнийг робот ч хийж болно шүү дээ.

-Орчин үеийн амьдралын хэв маяг хүмүүс хоорондын харилцаанд нэг талаар их түвэг болж байгаа. Ядаж л эцэг, эх нь хүүхэдтэйгээ ойлголцоход их хүндрэлтэй болсон, эсвэл бүр харьцдаггүй ч гэдэг юм уу. Үүнээс болж тархинд ямар өөрчлөлт гардаг бол? 
-Одоогийн амьдралын хэв маягаас зугтаж чадахгүй. Энэ бүхнийг даваад гарч байгаа хүмүүсийн тархи улам л хүчтэй болж байгаа. Гэсэн хэдий ч тархиа тайван байлгах, хүмүүсээ амар тайван байлгах маш чухал. Тайван байвал бүтээмж сайтай байдаг. Тодорхой хэлбэл, хүн өглөө босоход, долоо хоногийн дараа, жилийн дараа, 10 жилийн дараа хийх зүйл нь тархинд тодорхой байх ёстой гэсэн үг.

Тодорхойгүй байвал тархи хүссэн хүсээгүй боловсруулдаг учраас гэнэтийн мэдээллийг цочирдож хүлээж авдаг. Ер нь хувь хүн, гэр бүлийн хүрээнд тодорхой нөхцөлд байгаад байвал стресс бага байна. Өөрөөр хэлбэл, олон хүнтэй харьцах тусам стресс ихтэй байна. Гэхдээ үүндээ дуртай хүмүүс бий. Эсрэгээрээ тайван байя гэсэн хүмүүс утасгүй, фэйсбүүкгүй явах жишээтэй.

Ер нь амьдарч байгаа нийгмийнхээ эсрэг сэтгэлгээтэй хүмүүс олширч байвал тэнд тархины эмгэг өөрчлөлт явагдаж байна гэсэн үг. Ийм хүн олон байвал тэр нийгэм задардаг. Ийм эмгэгтэй хүмүүсийг таних тэмдэг нь тэд бусдыг хүндэлдэггүй, уйлж байгаа хүнийг хараад өрөвдөггүй, нэг ёсондоо хүний сэтгэлийг ойлгодоггүй. Ийм хүмүүс хаана их байдаг вэ гэхээр шорон гянданд байдаг. Үүнийг эерэг болгох бараг л боломжгүй. Гэхдээ энэ эмгэг төрх удамшдаг гэж үзэж болохгүй. Тэнэг хүн ч аятайхан нийгэмд аз жаргалтай амьдардаг.

-Монголчуудын IQ-ын чадвар дэлхийд эхний 5-6 дугаарт ордог гэж ярьдаг. Тэгсэн атлаа хөгжлийн түвшнээрээ маш доогуур. Үүний шалтгаан юу юм бол? -Монголчуудын IQ-г тогтоочихсон хэрэг үү? -Тогтоогоогүй юм уу. Газар зүйн байрлал маш чухал нөлөө үзүүлдэг гэж ярьдаг шүү дээ?
Монголчуудын IQ түвшинг албан ёсоор тогтоосон судалгаа гараагүй байгаа, олон улсад. Үндэстний IQ түвшинг тогтоохын тулд олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн сорилоор улс орон даяар авч нас, хүйс, боловсрол, байршил зэрэг олон үзүүлэлтээр нь ангилж стандартчилдаг юм. Одоохондоо байгууллага, хувь хүн бүр өөрийн орчуулсан буюу стандартчилаагүй IQ тестийн үр дүнг ярьж байгаа байх.