Тэгэхээр Буддын айлдсан үнэний номлол (гүн ухаан) өөрийн үнэний мөн чанараа олж дахин сэргэн мандах цаг хэзээ

вэ гэдэгт үнэний хариулт өгөхийн тулд юуны түрүүнд эхлээд Буддын номлол хэзээ хэрхэн унан доройтох, хэрвээ унан доройтсон бол тэр цаг чухам хэзээ болов гэдэгт үнэний хариулт эрэлхийлэх нь үнэнд илүү ойртох болов уу гэж бодогдож байна.

Учир нь ямарваа нэгэн юмыг унан доройтсоных нь дараа л дахин сэргээн мандуулах, эс мандуулах тухай яригддаг нь нэгэнт ойлгомжтой болохоор Будда: "...Миний сургаалийг умраас умарт дахин дэлгэрүүлнэ” хэмээн айлдаж үлдээсэн нь үнэндээ өөрийнхөө сургааль, номлолын унан доройтох тэр цаг үеийг маш гайхамшигтайгаар олж харсны эцэст тийнхүү айлджээ гэвэл бараг хилсдэхгүй болов уу.

Тэгвэл Будда өөрийнх нь айлдсан үнэний номлол (философи) хэзээ хэрхэн унан доройтох, тэрхүү уналтыг хэн гардан гүйцэтгэх, мөн умраас умарт дахин дэлгэрүүлж сэргээн мандуулах эзэд нь хэн байх тухайд чухам юу айлдаж үлдээсэн байж болохыг одоо харцгаая.

Тэрбээр: “Араатны хаан арсланг үхэхэд гаднаас нь ямар ч амьтан халдан идэж үл чадах бөгөөд гагцхүү дотроос нь өт хорхой нь л идэж устгана. Түүн лүгээ адил миний сургаалийг гадны ямар ч хүчин үл дийлэх бөгөөд гагцхүү дотроос нь шавь нар минь л унаган доройтуулж мэднэ" хэмээн айлджээ.

Одоо эндээс харвал Буддын сургааль номлол нь гадны ямар ч хүчин, үзэл онолд хэзээ ч үл няцаагдах тийм гайхамшигт дээд үнэний философи юм байна гэдэг нь маш ойлгомжтой байх бөгөөд харин түүнийг бусдын өмнө өвдөг сөхрүүлж унаган доройтуулах цорын ганц хүчин байгаа нь гагцхүү өөрийнх нь сургааль номлолыг бусдад түгээгч шавь нар нь байхнээ гэдэг нь маш тодорхой харагдаж байна.

Энэ бол 1930-аад оны үед Монголд тохиосон Буддын шашны 700 гаруй сүм хийдийн устгалт нураалт нь Буддын сургаалийн жинхэнэ уналт доройтолт огт биш ээ гэдгийг харуулж байна гэж хэлж болохнээ дээ.

Өөрөөр хэлбэл Буддын шашны үйл ажиллагааг Монголд 1930-аад оноос зогсоохдоо олон зуун эрдэнэт хүмүүний амь насыг золиослосон нь үнэхээрийн харамсалтай туйлын эмгэнэлтбуруу үйл явдалбайдаг ч харин шашны үйл ажиллагааг зогсоосных нь хувьд бол өнөөгийн энэ шашны хүч ихээр суларсан цаг үетэй нь уялдуулж харвал Буддын номлолыг шашны аймшигт мухар сүсгээс нь ангижруулж хөгжлийнх нь жинхэнэ зөв замаар дахин дэлгэрүүлж сэргээн мандуулахад нэг эерэг алхам болсон байхыг мөн үгүйсгэх аргагүй мэт санагддаг юм.

Тэгээд ч үнэндээ аливаа юмны хэт өрөөсгөл хөгжил нь эцэстээ өөрийгөө булшлах тэр л замаар ордог хууль жамтайн адил Монголд дэлгэрсэн Буддын шашны хэт өрөөсгөл хөгжил ч мөн л тэр замаар орж устгагджээ гэдгийг миний бие өөрийн ном бүтээлдээ олонтоо хөндөж тайлбарласаар байдаг билээ. Энэ ч үүднээс одоо Буддын гүн ухааны жинхэнэ уналт доройтолт гэж чухам юуг хэлэх вэ гэдэгт үнэний хариулт эрэлхийлж үзэцгээе.

Тэгэхээр Буддын номлолд “Шажин муудахад бурхан томрох” цөвүүн цаг үе ирэх тухай нэгэн үнэний айлдвар байдгийг бид сайн мэднэ. Харин энэ бол гадны ямар ч хүчин, үзэл онолд хэзээ ч үл няцаагдах Буддын гүн ухааны тэр аугаа их дээд үнэн нь өөрийн шашныхаа (шавь нарынхаа) аймшигт мухар сүсэгтхүлэгдэн унан доройтож бүдгэрсээр өчүүхэн болж жижигэрэхэд бурхан өөрөө нүсэр ихээр томрох тийм цөвүүн цаг үе ирэх тухай үнэний айлдвар гэж одоо шуудхан хэлж болно байх.

Энэ ч утгаараа өнөөдөр Буддын шашинт тухайлбал Энэтхэг, Хятад (Түвд), Япон, Балба, Бирм, Тайланд гэсэн дорно дахины олон улс оронд Буддын философийн аугаа их дээд үнэн чухам юу байж болохыг олж харж ухаарахыг хичээнэ гэхээсээ харин ч уншлага, мөргөл, залбирал дагнасан нүсэр том том сүм дугана, шавар суварга, шармал бурхад олширч буй нь түүнийг бэлхэнээ гэрчилдэг юм.

Тэгвэл өдгөө Монголд мөн л алт мөнгө, үнэт чулуу, эрдэнэсийн шигтгээт нүсэр том том Будда, Майдарийн дүр бүхий бурхад бүтээх үйл ажиллагаа эрчимжиж буйг бид бэлхэнээ харж байна.

Тэр ч байтугай үдшээр буудалласан газраасаа үүрээр нисээд явчихдаг тэнгэрийн цагаан шувуухай хэмээгддэг өөрөөр хэлбэл жинхэнэ амьд цагаан суварга хэмээн нэрлэгддэг Монгол гэр маань ихээр цөөрч, харин эртний Буддын шашинт улс орнуудад анхлан шариг чандрын зориулалтаар бүтээгдэж тархсан том том шавар суварга Монголын хээр талаар өдгөе олширч буй нь үнэн бус уу.

Тэгэхээр энэхүү дээрх бүхэн бол Буддын философийн аугаа их дээд үнэн бүдгэрэн доройтож өчүүхэн болж жижгэрэхэд харин бурхан өөрөө нүсэр ихээр томрох тэр цөвүүн цаг үе биелэлээ нэгэнт бүрэн олсныг харуулж байна гэж хэлж болно байх.

Үнэндээ бид өнөөдөр бусад бурхадын номлолоос дээгүүр тавьж онцлон айлдсан А.Эйнштейны “Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй бурханы номлол гэж хэрвээ байдаг бол тэр нь Буддынх байхсан” хэмээх гайхамшигг үнэний айлдварын чин үнэн чухам юу байж болохыг олж харж хэлж чадахгүй байх шиг.

Хэдийгээр өнөөгийн Буддын шашны тэргүүнүүд А.Эйнштейны энэхүү гайхамшигт үнэний айлдварыг олонтоо хөндөж ярьдаг ч зөвхөн шашин талаас нь харж Буддын шашин шинжлэх ухааны үндэслэлтэй гэсэн өнгөцхөн ойлголтоор магтан дуулдаг уу гэхээс бус Буддын номлол бол өнөөгийн шинжлэх ухааны хүрсэн түвшинд нэхэн батлагдаж байж болох тийм гайхамшигт дээд үнэний философи гэдэг тэр талаас нь олж харж үнэнийг хэлж чадахгүй байна гэвэл бараг хилсдэхгүй болов уу.

Тухайлбал Буддын филосиофид мөнхөрсөн эх болсон зургаан зүйлийн хамаг амьтад гэдэг нь энэхүү орчлон хорвоодбүрэлдэн бий болсон амьдралын гайхамшигт зургаан хэлбэр үнэхээр мөн үү, мөн энэхүү зургаан зүйлийн хамаг амьтад нь нэг л ариун нандин эрхэм дээд зүйлийг дороос дээш гар дамжуулан тээж төрүүлж есгөж өндийлгөн эрийн цээнд хүргэдгээс өөрөөр хэлбэл хөгжлийнх нь дээд ноён оргилд залдагаас “эх болсон” хэмээн онцлон нэрлэгдсэн байж болох уу, харин тэрхүү ариун нандин эрхэм дээд зүйл нь сүнс (оюун) мөн үү, цаашилбал Буддын философид буй “Зовлон"-гийн тухайх дөрвөн үнэний номлол нь “Амьдрал”-ын тухайх гайхамшигт дээд үнэний номлол байж болох уу, мөн хоосон чанар хийгээд материйн тухайх үнэний номлолууд нь туйлын буюу мөнхийн үнэний философи мөн үү гэх зэргээр өнөегийн шинжлэх ухааны хүрсэн түвшинд авч үзэж үнэний хариулт өгч чадвал А.Эйнштейны дээрх айлдварын чин үнэн чухам юу байж болохыг олж харж нотолж болох мэт санагддаг юм.

Энэ ч үүднээс миний бие 1990-ээд онд Буддын гүн ухаан шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр батлагдаж байна гэдгийг сөхөж “Дээд бясалгал” хэмээх номондоо доорх харьцуулалтыг хийж дэлгэрэнгүй тайлбарласан билээ. Үүнд:

Будда:

1. Эх болсон зургаан зүйлийн хамаг амьтад

-    Тэнгэр нар хэмээгч амьтад
-    Асура хэмээгч амьтад
-    Хүн хэмээгч амьтад
-    Адгуусан амьтад
-    Биридийн амьтад
-    Тамын амьтад

2. Сүнс

3. Бодис

-    Шороо
-    Ус
-    Хий Гал

4. Хоосон чанар

5. Бодис мөнхбус, мөнхгүй бус, бодис хүлэгдэх бус алдрах бус

6. Зовлон

7. Төгс гэгээрэлд хүрэх буюу дээд оюун төгсөх (хувийн таамаглал)

Шинжлэх ухаан:

1. Вирусээс эхлээд олон эст амьтад...

-    Нээгээгүй
-    Нээгээгүй
-    Хүн
-    Олон эст амьтад
-    Нэг эст амьтад
-    Вирус, бактери (харьцангуй саяхан нээв)

2. Оюун (2.5-6.5 г жинтэй өндөгний хэртэй цагаан гэрэл)

3. Матери

-    Хатуу

-    Шингэн

-    Хий

-    Плазм (харьцангуй саяхан нээв)

4. Цахилгаан соронзон орон

5. Матери мөнх...?

6. Амьдрал

7. Оюуны буюу сүнсний хөгжпийн дээд оргил?

Тэгэхээр дээрх харьцуулалтаас харвал 3000 (гурван мянга)-аад жилийн тэртээгээс Буддын гүн ухаанд мөнхөрсөн энэхүү гайхамшигт дээд үнэний номлолууд нь өнөөгийн шинжлэх ухааны хүрсэн түвшинд үнэхээр ийнхүү нэхэн батлагдаж буй нь гарцаагүй үнэн юм бол бид одоо түүнийг шашны номлол гэхээсээ харин ч хүн төрөлхтнийг хүний хөгжлийнх нь жинхэнэ зөв замаар хөтлөх туйлын буюу мөнхийн үнэний философи юм байна гэвэл бараг хилсдэхгүй мэт санагдана.

Магад ч үгүй Будда ч мөн энэ утгаар хандаж өөрөөр хэлбэл миний айлдсан үнэний номлол нь ирээдүйд хүн төрөлхтнийг хөтлөх чин үнэний буюу туйлын үнэний философи болж дэлгэрэх болноо гэдгийг олж харж ухаарснаас тийнхүү дахин сэргэн мандах тухайх үнэний айлдвараа айлдаж үлдээсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй буйзаа.

Энэ ч үүднээс Будда өөрийнхөө айлдсан үнэний номлолыг умраас умарт дахин дэлгэрүүлж сэргээн мандуулах тухайд чухам юу айлдаж үлдээсэн байж болохыг одоо харцгаая. Тэрбээр миний сургаалийг Харцаган малгайт Гахай хоншоорт гуталт Улаан царайт тэрс үзэлтнүүд Умраас умарт дахин дэлгэрүүлнэ хэмээн айлдаж үлдээсэн байдаг байх юм. Г.Балсан

Одоо эндээс харвал Будда өөрийнх нь айлдсан үнэний номлолыг умраас умарт дахин дэлгэрүүлж сэргээн мандуулах эзэд нь хэн байх вэ гэдгийг нүүдэлчин Монголчуудын өмсөж зүүдэг хувцас хунар, өнгө зүс, үзэл бодлоор (иомлолоор) нь маш гайхамшигтайгаар олж харж айлдсан мөртлөө Монголд дэлгэрсэн Буддын шашны талаар ганц ч үг цухуйлгаагүй орхисон байна.

Уул нь Буддын номлолыг Буддын шашныхан л дахин дэлгэрүүлэх ёстой гэж үзсэн бол өнөөгийн шашныхны өмсөж зүүдэг шанам малгай, шаазан хөөрөг, шилэн эрхи, шар улаан орхимж оролцсон үгүүдээр дөрвөн мөрт хэлхвэл дээрхээс ч бүр хялбар байсан баймаар. Харамсалтай нь тэгсэнгүй ээ.

Тэгэхээр ийнхүү буддын шашныхны талаар ганц ч үг цухуйлгаагүйн цаад утга учирт л Буддын номлолын дахин сэргэн мандах тухайх үнэний нууц агуулагдаж байгаа нь ойлгомжтой бус уу гэдгээр хандаж миний бие буддын номлол бол шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр нэхэн батлагдаж буй тийм гайхамшигт дээд үнэний философи юм байна гэсэн нийтлэл бичиж доктор Л.Түдэв гуайн эрхлэн гаргадаг Монголын анхны зөгнөлт “Дал" сонинд нийтлүүлснийг уншипнид маань сайн санаж буй нь лавтай.

Өөрөөр хэлбэл Буддын номлолыг өөрийнх нь айлдаж үлдээсэн дээрх захиас даалгаврынх нь дагуу дахин дэлгэрүүлж сэргээн мандуулъя гэвэл шашнаас нь салгаж шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр нэхэн батлагдаж буй тийм гайхамшигт дээд үнэний философи гэсэн уттаар авч үзэж дэлгэрүүлэхээс өөр арга зам байхгүй ээ гэдгийг л тэрхүү нийтлэлээрээ харуулахыг хичээсэн юм.

Тэгээд ч үнэндээ өнөө цаг үе бол Буддын номлол байтугай Есүс Христ, Мухаммед нарын айлдсан үнэний номлолууд ч мөн л шашны номлол гэдгээр шүтэн бишрэгчид болон номлогчдынхоо мухар сүсэгт дэндүү аймшигтайгаар хүлэгдэн унан доройтож буй тийм аймшигт цөвүүн цаг үе гэж хэлж болно байх.

Энэ ч үүднээс бид одоо АНУ-ын нэрт философич Ричард Рортын айлдсан “Хүн төрөлхтөн тун яаралтай шинэ философи гаргаж мөрдөхгүй аваас удахгүй мөхөх болно” хэмээх айлдварынх нь дагуу хүн төрөлхтнийг аврах авралын шинэ философи гаргаж мөрдөе гэвэл дээрх гэгээрэгсдийн айлдсан үнэний номлолуудыг шашнаас нь салгаж байж л үнэнийг эрэлхийлэхээс өөр арга зам байхгүй гэж шуудхан хэлмээр байна.

Ер нь өнөөгийн хүн төрөлхтнийг оюуны аймшигт түнэр харанхуйлалд живүүлж мөхөлд хүргэж буй хамгийн аймшигтай цорын ганц зүйл бол үнэний философигүйдэл буюу философи байлаа ч тэр нь шашны болоод шинжлэх ухааны мухар сүсэгт дэндүү аймшигтайгаар хүлэгдсэний хар гай гэж хэлж болно.

Харин энд дурьдсан шинжлэх ухааны мухар сүсэг гэдэгт уншигчид маань эргэлзэжгайхаж байж юун магад учир товч тайлбар хийе.

Үнэндээ эх дэлхийгээ амьгүй биет гэдгээр нотолж улмаар барьж идэж тансаглаж буй шинжлэх ухааны мухар сүсэгтнүүдийн балагаар өдгөө дэлхий ээж маань мөхлийн ирмэгт тулж ирчихээд буйг бид бэлхэнээ харж байна шүү дээ.

Энэ бол шинжлэх ухааны нотолж буй үнэнийг төгс үнэн хэмээн ташаарч ухаарагсдын өөрөөр хэлбэл Платоны айлдсанаар буруу тийшээ эргэсэн их мэдпэгийн гайгаар төрүүлсэн анхдагч эхийнхээ амьд сэрүүн буйг ч олж харж ухаррч чадахгүй болтлоо хүн төрөлхтний оюуны (билгийн) мэлмий сохорч, түнэр харанхуйлалд хучигдсаны хар гай гэж шуудхан хэлж болно байх.

Үнэхээр ч бидний ухаант өвөг дээдэс “Үнэн үүдэнд, худал хойморт залрах” аймшигт цөвүүн цаг үе ирэх тухайх үнэний номлолоороо (философиороо) шинжлэх ухааны үнэн бол худалтай адилтгаж болох үнэн гэдгийг эрт галавт нэгэнт нотолчихсон байдаг бус уу.

Тийм дээрээс ч миний бие шинжлэх ухаан хэдийгээр аугаа ухагдахуун ч гэлээ усыг цус, нүүрсийг калори өндөртэй өөх гэдгээр нь нотолж хэлж чадахгүйгээс л хойш билгийн ухааныхаа дэргэд бол өчүүхэн үнэний буюу харьцангуй үнэний ухаан гэж олонтоо хөндөж бичдэг юм.

Энэ ч утгаар нь өнөө цаг үе бол шинжлэх ухааны үнэн хойморт заларч билгийн ухааны үнэн үүдэнд гэлдэрсэн аймшигт цөвүүн цаг үе гэж шуудхан хэлж болно байх.

Ер нь туйлын үнэнийг шинжлэх ухаан бус гагцхүү билгийн ухаан л нээж номлодог гэдгийг бид ямагт санаж явахад илүүдэхгүй буйзаа.

Тэгэхээр дэлхий бол ухаант амьтан тэр тусмаа дөрвөн хөхтэй сүүтэй үнээ, мөн дэлхий бол эхийн алтан хэвлий буюу сав шим ертөнц гэдгээр бидний ухаант өвөг Дээдэс ямар аугаа их дээд үнэний номлол тодруулбал шинжлэх ухаан ч хүрч нотолж хэзээ ч үл чадах тийм гайхамшигт дээд үнэний философи айлдаж байсан байж вэ гэдгийг сөхөж “Ухаант амьтан дэлхий уйлж байна”, “Дэлхий ээжийгээ уйлуулсны төлөөх Тэнгэрийн цааз ялтай хүн төрөлхтөн”, “Дэлхий ээжид минь аврал тун ойрхон айсуй" зэрэг ном бүтээл болон “Дал” сонинд нийтлүүлсэн “Дээд философи”, “Философи - дээд, дунд, доод гэсэн гурван ангилалд хуваагдах нь” нийтлэлүүдээрээ нэгэнт тодорхой тайлбарласан болохоор энд цааш дахин нурших нь илүүц буйзаа.

Эцэст нь хэлэхэд Буддын айлдсан үнэний философи хэний тарьсан балагаар хэзээ хэрхэн унан доройтов, мөн дахин дэлгэрүүлж сэргээн мандуулах эзэд нь Монголчууд үнэхээр мөн юм бол түүнийг хэрхэн ямар замаар дэлгэрүүлэх вэ гэдэгт зөвхөн өөрийн үзэл бодлоор товч тайлбар хйилээ.

Харин уншигчдын маань билиг оюун хурц, билгийн мэлмий нь тунгалаг байж энэхүү нийтлэлийн зөв бурууг олж харж, шүүн тунгааж дэнсэлж чадна гэдэгт миний бие туйлын итгэлтэй байна.

Судлаач Ж.Арилдзэмбэ