XX зууны Монголын урлагийн ертөнцөд өөрийн гэсэн орон зайг бий болгож, зам мөрөө үлдээсэн хүний нэг бол яах

 аргагүй Төрийн шагналт, хөгжмийн зохиолч Г.Бирваа билээ. Тэгвэл түүний залгамжлагчид болох ардын жүжигчин, найруулагч Б.Мөнхдорж, Төрийн соёрхолт, хөгжмийн зохиолч Б.Мөнхболд нар Галдан бошигт хааны мэндэлсний 370 жилийн ойг тохиолдуулан "Галдан бошигт" дуулалт жүжгийг Ховд аймгийн театрынхантай хамтарч тавьсан юм. Ардын жүжигчин, найруулагч Б.МӨНХДОРЖТОЙ ярилцлаа.
 

-Техник технологийн эрин зуунд гар утас ашигладаггүй хүн таниас өөр бараг байхгүй болов уу. Таныг олж уулзах гэж багагүй эрэл сурал боллоо?
-Уг нь гар утас бий л дээ. Ихэвчлэн эхнэрт үлдээчихдэг юм. Ажил амжуулахад дэмтэй ч байнга дуугарах нь төвөгтэй юм. Орой гэртээ харихаар ийм ийм хүн залгаад ингэж хэлүүллээ, өөдөөс нь юу гэж хариулахаа мэдэхгүй хэцүү юм гээд эхнэр маань залгасан хүмүүсийн жагсаалтыг өгдөг.

-"Галдан бошигт" дуулалт жүжгийг Ховдын театрт тавих гээд энэ зуныг завгүй өнгөрөөх шиг болсон. Нутагтаа очиж амжсан уу?
-Хэдий завгүй байлаа ч Баянхонгортоо очиж, айраг цагаагаа зооглолгүй яахав.

-Одоо ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?
-Аливаа уран бүтээлийн гол хөдөлгөх хүчин зүйл нь хөрөнгө мөнгө. Болдог бол цээжинд байгаа бүх бүтээлээ дэлгэчихмээр л байна. Одоогоор өмнө нь тавьсан жүжгүүдээ сэргээж тавихад анхаарч ажиллаж байна даа. Энэ сарын 30, 31-ний өдөр "Хэрээт төгөл" жүжгийг дахин тавих гэж байна.

-"Долоон өөр найруулагч, долоон өөр уран бүтээл" төслийн хаалт болж байгаа. Энэ хүрээнд тоглох юм уу?
-Тийм гэсэн байх аа. Энэ төсел театрын хегжилд түлхэц өгөөд зогсохгүй өөр хэл, өөр өнцөг, өөр дүрслэлийг эрэлхийлэх онцлогтой гэдэгутгаар ньдэмжижоролцсон. Тиймээс ч ажлын үр дүнд сэтгэл хангалуун байгаа. Тайзнаа тавигдсан бүтээлүүдээс харахад Драмын эрдмийн театрт дутагдаж байгаа хоосон орон зайг юугаар нөхөж болох вэ гэдгийг найруулагч Н.Наранбаатар зөв өнцгөөс харж, мэдэрсэн байна лээ. Тиймээс ч шинэ зүйл хийх юмсан, эхлүүлэх юмсан, чадахаасаа чадахгүйг хүртэл эрэл хайгуул хийгээсэй гэсэн боломжийг уран бүтээлчдэдээ олгосон болов уу. Театр өөрөө уран бүтээлийн байгууллага гэхээс илүүтэй юмыг шинээр эрж хайж байх ёстой байгууллага учраас зогсолтгүй хөдөлгөөнд оршиж байж л амьд үлддэг тавилантай. Урагшаа тэмүүлж амьдрах нь аливаа зүйл шинэчлэгдэж, мөнх оршихын эх үндэс юм шүү дээ.

-Та энэ жил Александр Вампиловын "Хэрээт төгөл" бэсрэг жүжиг, Галдан бошигт" дуулалт жүжиг гээд хоёр уран бүтээлийг тайзнаа амилуулсан. Вампилов нь XX зууны "Чехов"-т 4 тооцогддог чадалтай зохиолч. Хэдийгээр "Хэрээт төгөл" бэсрэг жүжиг ч гэлээ уран бүтээлчдээс маш их эрч хүч, энерги шаарддаг. Ийм бүтээлийг тайзнаа тавихад танд ямар санагдаж байв?
-Бэсрэг жүжиг байх тусмаа илүү нарийн чимхлүүр ажиллагаа ордог. Хугацааны хувьд богино мэт санагдавч "Хэрээт төгөл" жүжиг нь бэсрэг жүжиг дотроо сонгодгийн бүх элементийг багтааснаараа онцлогтой.

Чеховын хувьд хүн сайхан амьдралыг хүсдэг боловч энэ мөрөөдлөөсөө илүү гарч чадахгүй байгааг уран бүтээлээрээ элэглэж харуулсан байдаг. Үүнийг өнгөц харахад драм мэт боловч цаагуураа маш нарийн элэглэл, сэтгэлзүйн театрын нэг хэлбэр явж байдаг. Харин Вампиловын хувьд нэг их том малгай өмсч, бакалынхаа түрийг эргүүлчихсэн нэг залуу "Би СССР-ын Соёлын яамнаас ирлээ. Та миний материалыг уншаад, зөвлөгөө өгөөч" гэж Арбузовт "Хэрээт төгөл" зохиолоо өгсөн юм билээ. Гэтэл Арбузов ямар мундаг том зохиолч билээ дээ. Зүгээр нэг шалдан бандийг бол тоохгүй шүү дээ. Гэхдээ яагаад ч юм бэ, зохиолыг нь уншиж. Уншиж дуусаад Вампиловыг өөрөө хайж олж уулзсан байдаг. Дараа нь Ленинградын нэг найруулагч тайзнаа тавьснаар зөвхөн социалист улс орон гэлтгүй барууны орны тайзнаа тавигдаж, нэлээд шуугиан дэгдээсэн юм билээ. Тиймээс л би энэ уран бүтээлийг сонгосон.

-Энэ бүтээлийг та бага залуу байхаас мэддэг гэхээс илүүтэй өнөөгийн нийгмийг бодитоор харуулсан гэдэг шалтгаанаар сонгосон юм биш үү?
-Зөв дүгнэлээ. "Хэрээт төгөл" уг нь XX зууны ЗХУ-ын нийгмийн амьдралыг харуулсан бүтээл. Гэтэл XXI зууны монголчууд бидний амьдралыг хуулсан юм шиг харуулснаараа гайхамшигтай. Өнөөдөр хэн нэгэн хүнийг хошгоруулж байгаад баахан ажиллуулж, яриулчихдаг. Тэгсэн хэр нь эргэж харангуутаа муулдаг. Энэ бүгдийг л харуулсан бүтээл.

-"Дуудах нэрийг эцэг эх заяаж, дуурсах алдрыг өөрөө олдог" гэдэг. Төрийн шагналт Г.Бирваагийн хоёр хүү хоёулаа Монголын урлагийн түүхэнд нэрээ мөнхөлж, ард түмнийхээ өмнө хийж, бүтээсэн зүйлтэй. Та өөрийн төрсөн дүү төрийн соёрхолт, хөгжмийн зохиолч Б.Мөнхболдтой хамтарч "Галдан бошигт" дуулалт жүжгийг Ховд аймгийн тайзнаа тавьсан. Та хоёр уран бүтээл дээр хэр сайн ойлголцож чаддаг вэ?
-Хүмүүс янз бүрээр л боддог байх. Гэхдээ хувийн харилцаанаас илүүтэй тухайн бүтээлээ хэрхэн ойлгож байна, Мөнхболд хөгжимдөө голчилсон зүйлийг би бүтээлдээ хэрхэн тусгах вэ гэдгээс эхлээд бидний үзэл санаа нэг цэг дээр огтлолцож чадах эсэхээс шалтгаалж ямархуу уран бүтээл төрөх нь хамаардаг. Бид хоёр өмнө нь хоёр, гурван жүжиг хамтарч хийсэн. Аавтайгаа ч мөн адил хамтарч ажиллаж байлаа. Хөгжмийн гэр бүл болоод тэр үү, хөгжим миний амьдралд илүү ойрхон байдаг. "Галдан бошигт"-ын хувьд Мөнхболдын хөгжим сайн гарч чадсан. Дээр нь бүжиг дэглээч Даваахүү хөгжмийн өнгө төрхөнд бүжгийн дэглэлтийг гайхамшигтай тохируулсан. Тиймээс ч зарим хүн бүжгэн жүжиг гэж ярих нь холгүй байлаа. Энэ бүхэн намайг хөглөж, залуучуудын хөлд арай ч чирэгдэлгүй ажилласан.

-"Найруулагчийг бэлтгэдэггүй, харин төрдөг юм" гэж та өмнө нь хэлсэн. Нэг талаасаа энэ нь зөв байх. Гэхдээ "Нэг хувийн авьяас, 99 хувийн хөдөлмөр" гэдэг тодорхойлолт урлагийнханд илүү нөлөөлдөг биз дээ?
-Наадахыг чинь марксист ойлголт гээд байгаа юм. 99 хувь хөдөлмөрлөж чадвал нэгхэн хувийн авьяас дээрээ дөрөөлж амжилт гарчих юм шиг ярьдаг. Яахав, материаллаг ойлголт талаасаа зөв. Хөдөлмөрлөхгүйгээр амжилтад хүрэхгүй. Гэхдээ авьяас гэдэг бол цэг. Энэ авьяасыг олж хараад хөгжүүлж чаддаг тэр зүйл төрөхөөс биш хэн нэгнээр заалгадаг эд биш. Тэрийг мэдрэх мэдрэмжтэй хүн л найруулагчийн ажилд амтшиж, амжилтад хүрдэг. Тэгэхгүй бол монголоор дүүрэн жүжигчин, найруулагч болно биз дээ. Тиймээс л төрнө гэж яриад байгаа юм.

-Таны шавь нараас нэрд гарсан найруулагч олон бий. Тэгвэл "төрсөн" найруулагч Монголд энэ байна гээд та нэрлэж чадах уу?
-Би энэ асуултад хариулмааргүй байна. Бөөрөнхийлөөгүй шүү. Аливаа найруулагч нэг бол өөрөө эсвэл багш, хамт ажиллагсад нь гаргаж ирдэг. Би энэ зарчмыг л баримталдаг. Харин "Тэрний хүүхэд гайгүй, ирээдүйтэй" гэж ярихын хувьд бүгд л ярьцгаадаг.

-Хоёулаа таны аав Г.Бирваа гуайн тухай ярилцъя. Г.Бирваа гуай таны дүү Б.Мөнхболдод "Сайн бүтээл болжээ" гэж хэлсэн удаа бараг байхгүй гэсэн?
-Яг үнэн. Дүү бид хоёрын уран бүтээлийг нэг их ойшоохгүй, болоогүй байна гэдэг байлаа. Харин "Отелло"-г тайзан дээр тавьсны дараа нэг үг хэлсэн. Би ЗХУ-д сургууль төгсч ирснийхээ дараа Октябрийн ялалтын 70 жилийн ойд зориулсан жүжгийг тайзнаа тавиад яамнаас шагнал авсан юм. Ер нь бол уран бүтээлийн гараа эхэлсэн нь тэр. Ингээд 1977 онд яамны мэргэжилтнээс Драмын театрт туслахаар ажиллаж эхэлснээсхойш өдийгхүртэл 37жил өнгөрч. Энэ хооронд аав ганцхан зүйл хэлсэн нь "Би Отеллог үзээд чамайг найруулагчийн мэргэжилд үнэхээр дуртай юм байна гэж харлаа. Мэргэжлээ зөв сонгож. Зөв сонголт хүнийг хөтөлдөг" гэсэн. Яагаад ингэж хэлсэн бэ гэхээр "Отелло"-г тавьсныхаа дараагаас би нэг хэсэг бор дарсанд дурлалаа. Юуг нь нуухав. Их онгиргон, омголон байж. Ийм залуугаараа "Отелло"-г найруулаад тайзан дээр тавьчихлаа. Чойжилын Чимэд гуайгаас эхлээд Намдаг гуайн гэр сургуульд суучихлаа. Орост сургуульд төгссөн болохоор томчууд намайг хүрээллээ гээд их л хөөрцөглөсөн хүн.Тэгэхэд л аав маань "Чиний найруулсан бүтээл Монголын ард түмний гарын үсэг болтолоо их цаг хугацааг туулна. Чи Ванган, Оюун гээд шилдэг найруулагчдыг хар. Тэдний зэрэгт хүрэх болоогүй байна. Би Хөгжмийн холбооны нарийн бичгийн дарга байхдаа чиний багштай захидлаар харилцдаг байлаа" гэж хэлж билээ. Миний төлөө далдуур анхаарал хандуулдаг хэр нь бусдын өмнө болохоор тоохгүй байгаа юм шиг загнадаг. Ийм л хүн байсан.

-Тэгвэл дүү Б.Мөнхболдод чинь жаахан хатуурхаад танд болохоор арай зөөлөн ханддаг байж дээ, янз нь?
-Чанга нь ч юу юм бэ. Аавын мэргэжлийг дүү маань өвлөсөн болоод тэр үү, шаардлага өндөр тавина. Ганц Мөнхболд гэлтгүй намайг ч гэсэн чамладаг л байсан. "Буурал аав" жүжгийн хөгжмийг ааваар бичүүлж, тайзнаа тавихад яамныхан аавд баяр хүргээд "Хүү чинь мундаг байна" гэхэд хүртэл мань хүн үүнийг нь тоогоогүй. Гэтэл миний дотор шатчих гээд мундаг зүйл хийчихлээ гэж бодоод байдаг. Ийм байхад л "Чи жүжгээ яаж харсан юм бэ. Чи надад зөндөө олон дуу, хөгжим захиалчихаад эцэст нь "Вопеу М" хамтлагийн дууг явууллаа. Үүнийг хөгжмийн зохиолч, найруулагч хоёрын хамтарсан бүтээл гэдэг юм уу. "Учиртай гурван толгой"-г унш, Смирновын тухай хэн юу бичиж; жүжгийн хөгжим гэж юу байдаг юм" гэж надаас асууж билээ. Уг нь би амихандаа шинэлэг зүйл хийчих санаатай үзээд байдаг. Гэтэл мань хашир өнөөхийг нь голчихсон. Аавын санаа бол шинэлэг санааг үгүйсгээгүй. Харин уламжлалаас тасарна гэж байхгүй, үүх түүхээсээ шинэчлэлийг олж харна гэдгийг л надад ойлгуулах гэсэн санаа юм билээ.

-Нэг хэсгээ бодвол хүмүүс урлагийг ойлгодог, мэдэрдэг болчихсон юм шиг?
-Тэгэлгүй яахав. Хэдий болтол лааны гэрэлд сүүмэлзэх вэ дээ. Ойлгохоос гадна хурд гэдэг зүйл их нөлөөлж байх шиг. Цаг үеэ дагаад хүн маш хурдтай хөгжиж байна. Цаг үетэйгээ хөл нийлүүлье гэвэл ном унших хэрэгтэй. Миний үед Д.Нацагдоржийн нэрэмжит тэмдгийг авахын төлөө улайрч уншдаг байлаа. Уншдаг хүн хэзээд сэтгэдэг. Гэтэл өнөөдөр боловсролын тогтолцоонд уран зохиолыг үндсэндээ орхигдуулчихсан. Би Багшийн дээд сургуульд 1976 оноос Маамхүү багшийн удирдлага дор цагийн багшаар ажилласан хүн. Үүнээс хойш гавьяат жүжигчин Сарантуяа, Гүрсэд гээд олон шавь төрүүлсэн.

Манай ангид ном уншдаггүй нэг ^ч хүүхэд байгаагүй. Гэтэл өнөөдөр зохиолчоо мэдэхгүй хүүхдүүд жүжигчин, найруулагч болох гээд ирж байна. Ингэж болох уу. Унш гэхээр уншсан болдог. Цахим ертөнц рүү хэт шуурахаар хүн яаж сэтгэх вэ дээ. Дээр нь дэлхийн шилдэг уран зохиолуудыг товчилсон хэлбэрийг нь уншчихаад бүрэн мэддэг хүн шиг ярина. Дотроос нь нарийвчилж асуухаар таг болчихдог. Хэт их хялбарчилбал "цахим хүн" болно гэдгийг л ойлгох хэрэгтэй. Нөгөө талаасаа бид үндэснийхээ зүйлийг тоохгүй гаднын зүйлийг хэт их шүтдэг болж. Угтаа брэнд гээд байгаа зүйл чинь бидний халаасанд байна шүү дээ.

-Яг ийм зүйл зөвхөн урлаг гэлтгүй нийгмийн бүхий л салбарт ноёлсон юм шиг ээ?
-Дэлхийн шилдэг зохиолууд мундаг нь мундаг л даа. Гэхдээ Монголын маань зохиолчдын мундаг бүтээл олон бий шүү дээ. Тэрийг мэдэхгүй байж дэлхийн шилдэг гэж яриад яах юм бэ. Өнөегийн энэ хурдтай хегжиж байгаа нийгэмд Монголынхоо шилдэг бүтээлийг дэлхийд таниулах боломж асар их бий. Тэрийг бид ашиглах хэрэгтэй- Тухайн үед бид тодорхой төлөвлөгөөтэй ажилладаг байсан. Яахав, Говийн ноён хутагт Данравжаагийн зарим бүтээлийг дэлгэрэнгүй тавиулдаггүй. То Вангийн театрыг феодализмийн үе гээд нэрийг нь ч хэлүүлэхгүй. Ийм л хаагдмал байлаа. Харин өнөөгийн нийгэмд нууж хаах юм алга. Тиймээс боломжтой бүх хувилбарыг судлаж, ашиглах хэрэгтэй. Тэгэхгүй нөгөө л Чингис хаан, Хүннү гэж яриад амжилтад хүрэхгүй. Би их юм мэддэгтээ үүнийг ярьсан юм биш. Мэдэхийн тулд судлаад түүнийгээ ярьж, хэллээ. Цаашдаа гаргалгааг нь гаргахын тулд хүүхдүүдээ хөтлөх санаа бий. Гэхдээ нас хүрэхгүй байх вий гэхээс л айх юм.

-Та хэр сайн шүүмжлэгч вэ?
-Шүүмжлэл гэхээс илүүтэй аливааг судалж, шинжлэх дуртай.

-Тайзны уран бүтээл хэр амжилт үзүүлэх нь найруулагч, жүжигчин гээд олон хүчин зүйлээс хамаардаг. Гэхдээ үүний цаана шүүмжлэгчид ажлаа сайн хийж байх нь тухайн уран бүтээлийг улам сайжруулж, чанаржуулах алхам юм болов уу?
-Маш зөв харьцууллаа. Хамгийн гол нь найруулагч, зохиолчийн бүтээлийнх нь ертөнц доторх мөн чанарыг харж чиглүүлж, хурцлах ёстой хүн бол яах аргагүй шүүмжлэгч. Тэд бол өргөн цар хүрээтэй сэтгэж, ярьдаг хүмүүс. Бид бол жүжгийн зохиолыг хэрхэн задалж, дүрийг яаж боловсруулахаа мэддэг. Гэхдээ эдгээрийн цаана зохиолын нийгмийн төрхөөс эхлээд дүрийн шинж чанар гэдгийг эдгээр хүмүүс холбож "Өнөөдөр энэ дүрийг ингэж гаргахгүй. Энэ бол урлагийн бүтээл. Урлагийн бүтээл бол амьдралыг үнэнээр хэлэх нь зүйтэй. Гэхдээ ийм байх ёстой" гээд хүн судлалын үүднээс тайлбарлах ёстой. Энэ чинь л шүүмжлэл.

-Та олон уран бүтээлийн нээлтэд оролцдог. Үзсэн бүтээлүүдээ тодорхой хэмжээнд шүүмжилж, зөвлөгөө өгдөг үү?
-Тийм боломж үнэндээ гардаггүй. Та нэг хэлээд өгөөч гэвэл хэлэх үгээ хэлдэг.

-Манайд шүүмжлэгчид байхгүй биш байна. Гэхдээ энэ шүүмжлэл нь ихэвчлэн "шинэ цэргүүд" рүү чиглээд харин "архаг" жүжигчид, найруулагчдыг шүүмжилж байгаа нь ерөөсөө харагдахгүй юм?
-Зөвхөн урлаг гэлтгүй нийгмийг бүхэлдээ ийм болгочихож. Бид бүхэн ардчилсан нийгэмд шилжээд 20 гаруй жил боллоо. Энэ хугацаанд шүүмжлэл гэдэг зүйл бүрэн устсан гэхэд болно. Шүүмжлүүлэх дургүй. Харин магтуулах дуртай болж. Төрийн эрх баригчдаас эхлээд бүгдээрээ шүү. Жирийн нэг гэр бүл хүртэл тийм болчихсон. Оршин тогтнохын оршихуй бол хүнтэй эвцэлдэх юм. Энэ нь урлагт их муухайгаар нөлөөлж байна. Хэн нэгэн хүн зориг гаргаад шүүмж бичихээр хэн нэгний явуулга эсвэл их мэдэмхийрлээ гэнэ. Судлаачдын давхарга устсан болохоор л энэ салбар бууриа сэлгэж чадахгүй байгаа юм шүү дээ.

-Гаднын томоохон найруулагчид аливаа бүтээлээ тайзан дээр тавихаасаа өмнө заавал шүүмжлэгч нарт тоглож үзүүлээд засч, залруулсныхаа дараа үзэгчдэд хүргэдэг гэсэн. Манайд уран сайхны зөвлөл гэж уг нь байдаг юм билээ. Гэхдээ тэд ажлаа хэр сайн хийдэг юм бол?
-Үнэндээ орсон, гарсан нэрэндээ таардаг юм. Оруулж байгаа нэртэй боловч хийц, өнгөн талыг нь хараад л өнгөрдөг. Уг нь хэлэх зүйлээ хэлээд баталдаг. Гэтэл өнөө батлуулсан байгууплага нь бидний хэлсэн зүйлийг тусгаж авахаас илүүтэй тоглолтоо хурдхан тавихаа боддог. Цаг тулчихлаа, явцын дунд засчихъя гэдэг. Явцын дунд хэн тэрийг шалгаж суух юм. Энэ сарын 24-ний өдрийн тоглолтыг өнөөдөр хянах гэж байна гээд бод доо. Үүнийг л буруу хурд гээд байгаа юм даа.

-Тэгвэл та өөрийн найруулсан жүжгээ уран сайхны зөвлөлөөр оруулж хянуулаад, тэдний хэлсэн шүүмжлэлийг тусгаж байсан тохиолдол бий юу?
-Байлгүй яахав.

-Жишээлбэл, ямар бүтээл байна?
-Социализмын үед л их хянуулдаг байлаа. Одоо үед бол би өөрөө л үзүүлж, шалгуулъя гэхгүй бол хэн сайн дураараа шалгахав. "Саран хөхөө"-гийн цаг нь урт байна гэхээр нь нэг цаг 40 минут болгож танаж л байлаа. Юу хасахыг надад хэлсэн. Би ч үгэнд нь орсон.

Г.НАЦАГ-ЭРДЭНЭ /ҮНДЭСНИЙ ШУУДАН/