Биднийг “аврагч” уул уурхайгаа анхаарцгаая

2014-10-14

Манай орон бол байгалийн асар их баялагтай, уул уурхайн үйлдвэрлэл хөгжих арвин боломжтой орон билээ. Зөвхөн 1990-ээд оны байдлаар гэхэд, Монгол　оронд 80 гаруй төрлийн ашигт малтмалын 1800 орчим орд буюу орд болох илрэл, 4000 гаруй хэтийн ирээдүйг нь хараахан тодорхойлоогүй илрэл байсан бөгөөд доод цэрдийн настай хүрэн нүүрсний илрэл байсан объект ил аргаар ашиглах боломжтой миллиард түүнээс дээш нөөцтэй ордууд 20 орчим байгааг тогтоогоод байв.

Сүүлийн жилүүдэд төр засгийн зүгээс экспортын чиг хандлагатай үйлдвэрлэлийг дэмжих бодлогын хүрээнд уул

уурхайн салбарыг эдийн засгийн тэргүүлэх салбар болгон тодорхойлж, байгаль орчинд сөрөг нөлөө багатай тэргүүний техник, технологи нэвтрүүлэх, хөрөнгө оруулалт татах зэрэг таатай нөхцөл бүрдүүлэхээр ажиллаж байсан бөгөөд уул уурхайн салбараас улсын эдийн засагт оруулж буй хувь нэмэр жилээс жилд өсч байсан билээ.

Гэтэл газар дороо 1.3 их наяд ам.долларын баялагтай хэмээн гайхуулж байсан Монгол өнөөдөр шалдаа буужээ. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 70 орчим хувиар буурч, эдийн засгийн өсөлт гурав дахин удааширч, төсвийн бүрдүүлэлт эхний гурван улирлын байдлаар 40 хувь ч хүрээгүй байна.

Бидэнд баялаг байхад тоглоомын дүрмийг яаж ч өөрчилж болно хэмээн сэтгэж, гадны хөрөнгө оруулагчдад олон нүүр гаргасны шанд 2010 онд 1000 гаруй төлөөлөгч ирж байсан “Дисковер Монголиа” олон улсын хөрөнгө оруулагчдын энэ жилийн чуулга уулзалтанд 400 орчим төлөөлөгч ирж байх жишээний. Энэ бол Монголд хөрөнгө оруулах сонирхол хэр байгааг илтгэж буй маш тодорхой баримт юм.

Яг өнөөгийн байдлаар Монголд ил, тод хариуцлагатай уул уурхай хөгжөөд байна уу гэвэл бас л өрөөсгөл ойлголт гэхээр. Энэ салбарын зарим мэргэжилтнүүдийн үзэж буйгаар, стратегийн болон улсын төсвийн хөрөнгөөр эрэлхайгуул хийсэн ордууддаа нийт иргэддээ хувь эзэмшүүлээд, бусад хувиа нээлттэй хязгаарлагдмал уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувийн хэвшилд ашиглуулж, төр татвараа найдвартай тооцож авах, хүний эрүүл мэндийг хамгаалах, байгаль орчноо нөхөн сэргээлгэх зэрэг үндсэн ажлаа сайн хийвэл стратегийн ордуудад нийт иргэд, хувьцаа эзэмшсэнээр энэ салбарын ашиг орлогод, байгаль орчинд тавих хяналт улам сайжирна гэжээ.

Мөн Уул уурхайн яам бодлого төлөвлөдөг газар болж чадвал бүр ч сайн гэмээр. Урьд өмнийн байдлуудаас ажиглаж байхад, салбарын яамны зүгээс бодлогоо тэр бүр оновчтойтөлөвлөж чаддаггүй, замбараагүй лиценз олгогдож байснаар орон нутгийн иргэд бухимдахад хүрээд байсан билээ. Иймд төрийн бодлого үгүй мэт урсгалаар явдаг байдлыг халж, ямар хэмжээний талбайд тусгай зөвшөөрөл олгох талаар Уул уурхайн яам урьдчилаад зарладаг, зарлагдсан талбайдаа лиценз олгогдоод ирэхээр цэгцтэй, төлөвлөлттэй болох магадлалтай гэж тус салбарынхан найдлага тавьж буй бололтой.

Ашигт малтмалын газрын дарга асан Д.Батхуяг тэргүүтэй нөхөд хууль бусаар олгосон гэх шалтгаанаар уул уурхайн 106 лицензийг хүчингүй болгон хурааж авсан бөгөөд үүнд хамааралтай гадны хөрөнгө оруулалттай компаниуд ихээхэн гомдолтой байгаа билээ. Дээрх лицензүүдийн 87 нь дотоодын, 14 нь гадаадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай, тав нь хамтарсан хөрөнгө оруулалттай компанид ногдож байжээ. Жишээ нь, Торонтогийн “Venture” биржид бүртгэлтэй, хоёр лиценз нь цуцлагдсан “Kin cora Copper” компанийн ерөнхийлөгч бөгөөд гүйцэтгэх захирал Сэм Спринг “Тусгай зөвшөөрөл цуцалсан нь хөрөнгө оруулагчдад таагүй нөлөө үзүүлсэн. Монгол Улсын Засгийн газар шийдвэрээ эргэн харвал ирээдүйд орж ирэх хөрөнгө оруулагчдад эерэг ойлголт өгнө” гэж мэдэгдэлдээ дурдаж байсан аж.

Эдийн засгийн үндсэн хөдөлгөгч хүч болоод байсан уул уурхайн салбарын үйл ажиллагаа доголдон, уруудаад ирэхээр бусад бүх салбартаа сөргөөр нөлөөлөх явдал ажиглагдаж байна. Валютын хомсдолд орсны улмаас ханш нь галзууртлаа өсөж, төгрөгийг цаас болгох шахсан, хүн амын мөнгөн орлого хумигдсанаас барилгын компаниуд борлуулалт муутай болсон, дотоодын уул уурхайн компаниуд бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж чадахгүйд хүрснээс ажилтнууд нь “лааз өшиглөж”, ар гэрийнх нь амьдрал доройтон, архидалт, танхайралт нийгэмд ихсэж байгаа гээд тоочоод байвал барагдахааргүй.

Тавантолгойн нүүрсээ төмөр замаар бус автомашинаар тээвэрлэснээс өчнөөн сая долларын алдагдал хүлээлээ гэж ярьцгаагаад байгаа. Тэгвэл төмөр замын царигийн асуудлыг яаравчлан шийдэж, ачаа тээвэрлэлтээ хөгжүүлэхэд юу чухам саад болоод байгаа юм бол? Өргөн, нарийн цариг гэж хангалттай олон жил маргалдаж цаг алдсаар байна. Мөн Хятад руу нүүрс зөөгөөд байгаа том оврын тэрэгнүүдийн ихэнхийг хэдхэн тооны “томчууд” явуулдгийг хүмүүс мэдэж байгаа. Хувь иргэн тийшээ том тэрэгтэйгээ очиж нүүрс зөөгөөд байгаа явдал бараг л байхгүй гэхээр. Эндээс харахад, улсад хэдий алдагдалтай ч гэсэн том тэрэгнээсээ салах хүсэлгүй “томчууд” байж болох бөгөөд улс орон болон хувь хүний ашиг сонирхлын зөрчлийн улмаас төмөр замын асуудал сунжраад байгаа юм биш биз? Ямартай ч, ард түмний зүгээс өргөн, нарийн царигийг эсэргүүцээд жагсаал цуглаан хийж саад бололгүй, мөрөөрөө л явцгааж байна. Иймд уг ажлын гацаа “томчуудад” өөрсдөд нь л байгаа нь тодорхой.

Ашигт малтмал ихтэй мөртлөө хөгжиж чадаагүй зарим орнууд байсаар байгааг бид мэдэж байгаа.Энэ нь төрийн нэр барьсан хэдхэн албан тушаалтан гадныхантай нийлээд цөлмөөд дууссантай холбоотой болов уу. Энэ тал дээр Африкийн орнуудаар жишээ авч ярих дуртай билээ бид. Харин өөрсдөө тэднийхээ “өрөөсөн дугуй” болчих вий дээ...

Д.Мягмарсүрэн

zaluu.com