Манай нутаг гэдэг нь Сүхбаатар аймгийн Баяндэлгэр сум л даа. Биднийг жаахан хүүхэд байхад Халхын голын байлдаанд оролцсон ахмад дайчид бүгд л амьд сэрүүн байжээ.

Дорнодын уудам талтай Сүхбаатарчууд хаяа нийлэн аж төрдөг болоод ч тэр үү, дайны тэр хүнд жилүүдэд эрийн цээнд хүрсэн олон залуучууд манай сумаас өөрсдийн агт морьдыг хөлөглөн Матад, Тамсагбулагт хүрэлцэн очиж байсан гэдэг.

Тэр бүгдийн нэрийг өдгөө би яахан мэдэх билээ. Гэхдээ ааваасаа өгсүүлээд өрөөл зарим хүмүүсийн нэрийг тодотгон дурсах нь сэтгүүлч миний хувьд хүн чанарын илэрхийлэл гэж ойлгоном.

Тухайлбал, Сахъяагийн Гомбо, Чимидийн Данзан, Намсрайн Шагдар, Даржаагийн Гомбожав, Очирын Жамбал, Жадамбын Цэгмид, Нусгайн Гомбосүрэн, Өвөөний Ядамсүрэн, Домийн Дорждэрэм, “хөөрхий” хэмээх Гомбосүрэн нарын олон залуус эх орноо хамгаалахын төлөө эрслэн зогссон байдаг. Энэ хүмүүс өнөөдөр бүгд ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлсэн ч, харин байгуулсан үйлс нь мөнх юм.

Бидний аав, хилийн цэргийн ахмад агсан Сахъяагийн Гомбо 1918 онд Сүхбаатар аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг “Хайлааст" гэдэг газар төрж, 1938 онд цэргийн албанд мордож, зүүн хязгаарт цэргийн алба хаажээ. Тухайн үөийн цэргийн дээд командлалаас очдог байсан үзлэг, шалгалтад бүх үзүүлэлтээрээ тоггмол амжилттай шалгагдаж байсан учир дунд тушаалын офицер болж, албан тушаал дэвшсэн юм билээ.

Энэ үеэр зүүн хязгаарт хилийн зөрчил ид идэвхжиж байв. Хэзээний овсгоо, самбаатай аавыг маань дээд командлалын шийдвэрээр хэд хэдэн удаа хилийн чанадад томилон, өгсөн үүрэг даалгаврыг нь онц гарамгай биелүүлсэн учир ДЯЯ-ны сайдын тушаалаар “Хүндэт чекист” цол, тэмдгээр хориодхон насандаа шагнуулсан нь нутаг, усандаа анхных нь байсан юм.

Түүнчлэн Цэргийн гавьяаны Улаан тугийн одон, Байлдааны хүндэт медапь, Бид ялав, “Онц хилчин” зэрэг одон, медалиудаар шагнагдаж, “Одон тэмдэгт тусгай хороо”-нд шилжин ажиллажээ. Мөн Овоотын отряд болон Ховдын хязгаарт томилогдон ажиллаж байхад нь төвөөс дуудаж, баривчлагдсан Япончуудтай ажиллах хариуцлагатай үүрэг оногджээ.

Тийн ажиллаж байхдаа хүндээр өвчилж, удаан хугацаагаар эмчлүүлсэн боловч засрал авалгүй байсаар 1951 онд бэлтгэл ахмад цолтой халагдаж, төрөлх сумандаа очоод бие нь илааршсан юм. Халхын голын дайны ялалтыг урагшлуулахад далд фронтын дайчдын оруулсан хувь нэмэр асар их байсныг ийн ааваараа төлөөлүүлэн товчхон өгүүллээ.

Мөн миний ааваас гадна манай сумын “Баян” багийн уугуул Рагчаа гэж далд фронтын дайчин байсныг бүдэг бадаг санаж байна. Энэ хүн насан залуудаа өөд болсон ч хүү Р.Мишигдорж нь Одесс хотын цэргийн дээд сургуулийг эдүгээгийн ЗХЖШ-ын дарга, дэслэгч генерал Ц.Бямбажавтай хамт дүүргэж, Цэргийг агаарын довтолгооноос хамгаалах мэргэжил эзэмшсэн билээ.

Тэрээр тагнуулын албанд олон жил ажилласан бөгөөд ТЕГ-ын архивт өөрийн нь аав болон миний аавын тухай сонирхолтой баримт хадгалагдаж байгааг олж үзсэнээ надад сонордуулж байсан юм .

Хошууч генерал агсан Чимидийн Данзан 1916 онд “Хонгор” багийн “Таван толгой” гэдэг газар төржээ. Тэрээр 1937 онд цэргийн албанд мордож, 1939-1943 онд Тамсагбулагийн VI морьт дивизийн 15 дугаар морьт хороонд Намын товчооны дарга, намын ажлын зааварлагчаар ажиллаж, Халхын голын дайны ялалтад цэрэг дайчдаа үгийн урнаар зоригжуулж байжээ.

БЦУЕГ-ын Улс төрийн хэлтсийн дарга зэрэг өндөр албан тушаалд ажиллаж байсан түүнд БНМАУ-ын СнЗ-ийн 1969 оны 3 дугаар сарын 12-ны өдрийн 67 дугаар тогтоолоор хошууч генерал цол олгож байжээ.

Халхын голын ахмад дайчин Намсрайн Шагдар гуайг цэргийн том дарга байсан гэж нутгийнхан гүнээ хүндэтгэх. Сумын захиргааны нарийн бичгийн дарга, аймгийн бага хурлын орлогч дарга, сумын захиргааны дарга зэрэг хариуцлагатай алба хашиж явсан энэ буурал биднийг дунд сургуульд суралцаж байхад дотуур байрны хүмүүжүүлэгч багшаар ажиллаж байлаа.

Одоо бодох нь ээ, байрны хүүхэд биднийг өглөө гүйлгэж, оройн тоо хийлгүүлж, яг л цэрэг шиг хүмүүжүүлж байжээ.

Очирын Жамбап Халхын голын дайны үед салааны туслахаас дивизийн улс төрийн орлогч хүртэлх албан тушаалд ажилласан бол Жадамбын Цэгмид хуучнаар ЗХУ-д цэргийн сургуульд суралцаж ирээд 1939 оны Халхын голын, 1945 оны Чөлөөлөх дайнд оролцсон ахмад дайчин юм.

Тэднийхтэй манайх хаяа хатган амьдарч байсан агаад энгэр дүүрэн одон, медаль бүхий цэргийн дүрэмт хувцастай зургийг нь хараад хуүхэд насны дэврүүн сэтгэлээр ийм том цэргийн дарга болох юмсан гэсэн битүүхэн мөрөөдөлд умбаж явснаа тод санаж байна. 1971 он шиг санагдаж байна. Одоогоор бол арми сурталчлах өдрүүд тохиож байсан байх.

Онгон сумын уугуул, Монгол Улсын баатар Чойн Дугаржав нарын Халхын голын ахмад дайчид сургуулийн сурагчидтай уулзалт зохион байгуулахад дээр нэр дурьдсан ахмадууд маань энгэртээ одон, медалиа гялалзуулан сууцгааж, дайны гамшгийн тапаар хүүхэд бидний ой тойнд үлдтэл ярьж байсан нь одоо ч нүднээ тодхон харагдаж байна.

Дашрамд өгүүлэхэд, манай сумын нутагт Байшинтын VII дивиз байрлаж байсан бөгөөд “Их өргөө”, “Бага өргөө", “Үхэр уяа” гэсэн чандмалсан гурван толгой байх. “Бага өргөө”-н энгэрт 1945 оны Чөлөөлөх дайнд яваад эвдэрч үлдсэн танк, хуяггын үлдэгдэл цөөнгүй байсан юм.

Харамсалтай нь 1990-ээд оны “Төмрийн их дайн"-ы үеэр өмнөд хөрш рүү ачигдаж, цөөнгүй хүний түрийвчийг түнтийлгэсэн юм гэдэг.

Эх сурвалж: "Соёмбо" сонин