нуруутай, лагс зузаан биетэй, сайхан яриа хөөрөөтэй бор өвгөнтэй санамсаргүй танилцсан маань Дэрэн бор хэмээн орон даяар алдаршсан улсын арслан Самданжигмэд гуай байлаа. Эцэг нь түүнийг номтой сайн лам болгох гэж Үйзэн гүнгийн хүрээнд суулгаж, ой сайтай сэргэлэн хөвгүүн хэдэн жил бурхны ном үзсэн юмсанж. Үйзэн гүнгийн хүрээний барилдах дуртай банди нар болон идэрхэн лам нар хурал номынхоо зав чөлөөнд хоорондоо барилдаж, бие биенээсээ шинэ мэх сурч, барилдах хорхойтой болдог байжээ. Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын иргэн улсын арслан Банди гуай Үйзэн гүнгийн хүрээний барилдах дуртай банди нарыг цуглуулж барилдуулан эрт эдүгээгийн алдарт бөхчүүдийн тухай ярьж, барилдах арга барил, олон янзын угсраа мэх хэрхэн яаж хийхийг уйгагүй зааж сургадаг багш нь байсан ажээ.

С. Самданжигмэд тэр барилдааныг сонирхож хардаг байснаа аав, ээждээ хэлж зодог шуудаг хийлгэж аваад тэр барилдаанд оролцож барилддаг болжээ. Банди арслангийн заасан олон сайхан мэхийг гарамгай сурч, хурдан шаламгай, уран барилдаантай болж, 1932 онд 17 настайдаа Онгийн овооны наадамд барилдан түрүүлсэндээ урамшин баярлаж, барилдах дон тусаж билээ хэмээн С. Самданжигмэд арслан хуучилж суусан нь санаанд тодхон байна. Арслантай хөөрөлдөж байснаа сийрүүлж уншигч абугай нартаа толилуулсу.

-Та улсын наадамд хэдэн настайдаа эхэлж барилдсан бэ?

-Ардын хувьсгалын 15 жилийн ойн баяр наадам дөхөж байлаа. Нэг өдөр миний авга ах овооны наадамд дээгүүр барилддаг Тулгат цолтой Шадавтүндэв за хө хоёулаа маргааш Хүрэмтийн халуун рашаан луу явна шүү. Дараа нь Борхообүргэдийн цохионд очно. Зодог шуудгаа аваарай гэдэг юм байна. Маргааш өглөө нь явах болоход хүү минь шинэ дээлээ өмсөөд наадамд унадаг нарийн шар хээрээ унаад яваарай гэж аав хэлэв ээ. Би наадамд явах гэж байгаа юм шиг баярлаж, шинэ дээл гарч өглөө дөө. Авга ах ч зодог, шуудгаа авсан харагдана. Бид хоёр дөрөө харшуулан ергүүлсээр Хүрэмтийн халуун рашаанд хүрч биеэ мөлчийтэл угааж цэвэр цэмцгэр болоод хол явалгүй уулын бэлд байгаа хүрэн цохионд хүрлээ. Хүн даах аргагүй том хад байлаа. Авга ахын хэлснээр морио чөдөрлөж уяад зодог шуудгаа өмслөө. Авга ч зодог шуудгаа өмсөөд за чи намайг дагаж дуурайгаад байгаарай гэснээ нөгөөг цохиог тойрч дэвж дэлж, шавснаа өнөө цохиог тэвэрч мөргөлөө. Би ч авга ахын хийсэн бүхнийг дуурайж хийлээ.

-Энэ цохионд мөргөдөг ямар учиртай юм бол?

-Өвөрхангай аймгийн Тарагт сумын нутаг Шандат хайрхны бэлд Борхообүргэд гэдэг асар их бяртай бөх өнхрүүлж ирж тавьсан юм гэнэ лээ гэж домоглож ярьдаг нэг том хад байдаг юм. Манай нутгийн бөхчүүд наадамд явахаас өмнө тэр цохионд очиж мөргөдөг, түүнийг тэврэхээр бяр тэнхээ нэмэгдэж, бяр суудаг гэж шүтэж биширч байсан юм.

-Анх зодоглосон улсын баяр наадамдаа хэд давж байв даа?

-1936 онд болсон энэ наадамд машинаар гурав хоног явж ирж билээ.

Наадам эхэлж нэгийн даваанд говь нутгийн Гэндэнпил гэдэг лам бөхтэй оноолт таарлаа. Гарахаар майхныхаа үүдэнд зогсож байтал нэг хүн хүрч ирээд “ Самданжигмэд гэж чи юу? Чамайг Гомбо заан засна. Таних уу? гэж байна. Танихгүй гэтэл наадмын талбайд зогсож байгаа том хүнийг дээлийнх нь өнгөөр зааж өглөө. Банди багшийнхаа заасны дагуу намбатайхан дэвсээр Гомбо засуул дээрээ очтол “ Цаад бөх чинь их л бараа сүртэй хүн юм. Чи ямар мэхтэй вэ гэж асуулаа. Аль нэг хөлд нь гүйнэ дээ гэлээ. За тэгвэл ханцуйгаа шамлаж байгаа юм шиг хоёр гарынхаа арыг үе үе илж сөргөөд тойроод бай. Бариулж тун болохгүй шүү. Ая таараад ирмэгц би чамд барилд гэж хэлнэ “ гээд малгай аваад гаргалаа. Засуулынхаа зөвлөснөөр баахан тойрч гүйлээ. Гэндэнпил гуай тун ширүүн, ширүүн эргээд байна. Хоёр ч удаа гүйчихмээр санагдсан боловч засуул дохио өгдөггүй ээ. Арай мартчихсан юм биш байгаа гэж бодохоос бачимдаж эхэллээ. Нар зөв ч тойрлоо. Буруу ч тойрлоо. Учраа бөхийн эргээ удаашраад ирмэгц засуул маань явж барилданаа хө гээд хонго хорстол алгадаад авлаа. Би ч ухасхийн барьцгүй гүйж давлаа.

Хоёр, гурвын даваанд намайг өөр хүн заслаа. Би ёстой гал цогтой барилдаж хоёр, гурав даваад иртэл дөрвийн даваанд Архангайн Лувсандорж гэдэг мундаг бөх намайг амлав аа. Банди багш дээрээ гүйж очоод би тэр бөхөөс жаахан бэргээд байна. Яаж барилдах вэ гэж асуух сацуу “ Чи халхын сайн бөхтэй гар зөрүүлэхгүй юм бол яаж бөх болох юм бэ. Сайн бөхийн аманд очсондоо баярлаж, яаж барилдахаа дотроо товлох ёстой атал ингэж хулчиганаж явна гэнэ ээ. Айгаад байгаа юм бол нутаг буц,буц! Би чамд хөл дүүжлэх унаа олоод өгье гэж загнадаг байгаа. Өнөө бөхтэй өрсөнөө ширүүхэн тойрлоо. Сиймхийг нь харж байгаад барьцгүй гүйлээ. Лут бөхийг аваад явчихлаа. Туг тойроод идээгээ авч цацсаар майхандаа ирэхэд Банди багш баяртай мишээж, ингэж барилдаж байж л бөх болдог гэж урам хайрлаж билээ. Тэгээд тавын даваанд нэвсгэр Сүрэнжав гэдэт лут бөхөд өвдөг шороодож хойтон жилийн наадам хүлээх болсон доо.

-Та улсын наадамд хэдэн удаа барилдаж, хэчнээн шөвгөрсөн бэ?

-Ах нь улсын 30 гаруй наадамд барилдаж, нэг удаа үзүүрлэж, гурван удаа дөрөвт, нэг удаа наймд, долоон удаа 16-д үлдэж 12 удаа шөвгөрсөн юм. Халхын нэр зартай том бөхчүүдийг хаяж бас унаж явлаа даа. Нас дээр гарлаа. Бөх болмоор хэдэн хүүхдэд дархан мэхнүүдээ зааж сайн барилддаг болгочих санаатай мэрийж явна даа.

-Таны шавь нараас ямар шилдэг бөхчүүд төрсөн бэ?

-Манайх тавиад оны дунд үеэс Туулын хөндийд зусаж хэдэн гүү уяж, часхийсэн айраг хийж уудаг болсон юм. Наадам дөхөөд ирэхэд бөхчүүд цугларч гадаа манайх бөхчүүдийн хөлд дарагддаг байлаа. Халхын хүчитнүүдийг сэнгэнэсэн сайхан айраг, хоол ундаараа харамгүй дайлж, цадтал нь хоол унд өгч, тэдэнтэйгээ ээлжлэн барилдаж наадмын бэлтгэл хийдэгсэн. Өлзийсайхан арслан бид хоёр сайн танил, дотно үерхдэг байлаа. Наадам дөхөж байтал арал сайтай булчин шөрмөс нь товойж зангирсан ханхар залуу дагуулж ирээд энэ миний хүү байгаа юм. Дэрэнбор оо чи энүүнд бөхийн эрдмээ заагаач. Овоо бяртай шүү. Энэ наадмаар начин цолонд хүргэхийг бодоорой. Наадам болтол нилээд зай байна. Чамайг зөвшөөрвөл танайд орхиод явъя гээд Эрдэнэ-Очироо үлдээгээд явлаа. Би Ө.Эрдэнэ-Очирт бөх болсон түүх намтраа баахан ярьж, олон сайн бөхтэй уйгагүй барилдаж байхыг зөвлөлөө. Ө.Эрдэнэ-Очир ганцаардаад байх шиг болохоор нь хүүхээ чиний найз энэ жилийн наадамд барилдах бэлтгэл хийж байгаа бөх залуус бий юу гэж асуутал Эрдэнэ-Очир бий, бий гэснээ хот руу явж Бээжин, Адъяа гэдэг хоёр залуу дагуулаад ирлээ. Би тэдэнд майхнаа шааж өглөө. Тэд хөнжил дэвсгэрээ авчирцгаалаа. Цээж, өвдөг мөвдгий нь харахад цөм л сайхан бие хаатай барилдмаар залуус байлаа. Өглөө эрт босгоод барилдуулна. Мэх, бөхийн гараа, дэвээ, шаваа зааж дархан мэхнүүдээ хийж үзүүлнэ.

Хааяа Ш. Батсуурь аварга манайхаар ирнэ. Г. Цоодол арслан ч шогшоод ирнэ. Энэ хоёрыг нөгөө хэдтэйгээ барилдуулж, өөрөө ч бүгдтэй нь барилдана. Бэлтгэлээ базааж дуусаад ардын хувьсгалын 36 жилийн ойн наадамд очиж барилдацгаалаа. Тэр баяраар Ч. Бээжин, Ө.Эрдэнэ -Очир хоёр начин болж, Адъяа дөрөв давж цөм л баярлацгааж билээ. Хожим Ч. Бээжин аварга, Ө. Эрдэнэочир арслан, Адъяа заан болж, намайг их баярлуулсан даа. Миний шавь нараас улсын цолтой бөх олон бий дээ.

-Та Дэрэн бор нэрээрээ алдаршсан алдартай бөх. Ийм нэртэй болсон түүхээ ярьж өгөхгүй юу?

-Ах маань Үйзэн гүнгийн хүрээний мяндагтай том лам, би ч тэнд шавилж сууж байсан . 1940 онд цэрэгт татагдлаа. Хотод ирсэн шинэ цэргүүдийг улаан хуаранд түр байрлууллаа. Хэд хоногийн дараа Байшинтад алба хаах хуваарь гарав аа. Хоёр гурав хоногоос явна гэж байтал нэг өдөр аймаг аймгаас ирсэн шинэ цэргүүдийг барилдуулах юм болж, сайн барилдсан цэргүүдийг хотод алба хаалгана гэж зарлалаа. Хүчээ үздэг хэрэг гэж бодлоо. Надтай адилхан зодог шуудгаа аваад ирсэн цэргүүд цөөнгүй байлаа. Бага цэнгэлдэх гэдэг газар биднийг аваачиж барилдуулахад би түрүүлчихлээ. Сайн барилдсан дөрвөн цэргийг хотод үлдээж би автын салаанд хуваарилагдаж, жолооны курсэд сууж жолооч боллоо. Голын цэнгэлдэхэд сайн өдөр бүр бөх барилдуулдаг байлаа. Би хэдэн удаа гайгүй барилдаж, амьсгаагаа задаллаа. Улсын наадам хаяанд ирлээ. Нэг өдөр барилдахаар хэдэн цэрэгтэйгээ хамт явж байтал Дэрэнбор гэж сүрхий бяртай цэрэг хөдөөнөөс иржээ. Тэр хүү хол явна даа гэж бөх сонирхогчид хоорондоо ярилцаж байгаа нь чих дэлслээ. Тэр өдрийн барилдаанд одтой барилдаад түрүүлчихлээ. Хамт ирсэн цэргүүдтэйгээ голын цэнгэлдэхийн хашаанаас гарч явтал бидний өөдөөс ирж явсан хэдэн хүн хэн түрүүлэв хэмээн ам амандаа асуух сацуу бидний өмнө явсан хүмүүсийн нэг нь Дэрэнбор түрүүллээ. Тэр цэрэг бидний ард явж байна гээд над руу зааж харагдахад үзэгчид намайг Дэрэнбор гээд байгаа юм байна шүү дээ. Надад Дэрэнбор нэр хайрлаж байдаг сонин юмаа гэж бодоод ийм нэртэй болсоноо анх мэдсэн юм. Учрыг нь олж байлаа шүү дээ. Тэр барилдаанд миний эн хүрэлгүй Ванчинхүү гуайд унасан юм. Энэ нэр маань бас нэг наадамд Булганы Нямжавыг будлиулсан шүү. Нямжав заан талбайд гарч ирчихээд Дэрэнбор оо Самданжигмэд гэж ямар бөх байна аа. Гарч ирдэггүй шүү гээд намайг хайгаад явж байж билээ.

Би барагтай бол хүнд бярдуулдаггүй, бярдаж хаях гэж аархдаггүй, аль болохоор хурдан барилдаж, уран гоё мэхээр учраа бөхөө хаяхыг хичээдэг байлаа. Бөхчүүд, үзэгчид ч тэгж ярьдаг байсан. Би улсын 30 гаруй наадамд барилдахдаа нэг л бөхтэй их удаан барилдсан юмдаг. 1950 онд ардын хувьсгалын 29 жилийн ойн наадмаар юмсан. Наймын даваанд Чимэд-Очир аварга намайг амлаж бид хоёр дээр нартай барилдаж эхлэв ээ. Хэн хэнийгээ хаяж чадалгүй ач тач барилдсаар харанхуй болгоод прожекторын гэрэлд барилдаж байтал бөхийн комиссын дарга ирж барьц тавиулаад Чойбалсан та хоёрыг таван минут л барилдуул гэж байна. Самданжигмэд чи олигтой хөдөлж барилдахгүй байна шүү гэж зэмлэв ээ. Байдаг чадлаараа барилдаж байхад худлаа дарамтлаад байгаа нь намайг буулгуулах гээд байгаа юм байна л даа гэж бодонгуутаа за би буулаа. Дараа барилдах ая таарвал хүч үзэцгээе дээ гэж чихэнд нь шивнээд бууж өгсөн юм. Тэгэхэд бид хоёр зургаан цаг гаруй барилдсан байна лээ.

-Тантай Чимэд-Очир аваргаас өөр асар их бяртай бөх таарч байв уу?

-Би улсын 30 гаруй наадамд барилдахдаа хоёр л их хүчтэй бөхтэй барилдсан санагддаг юм. Нэг нь Чимэд-Очир аварга, нөгөө нь улсын начин Хожигапан. 1949 онд улсын 28 жилийн ойн баяр наадмаар зургаагийн даваанд өндөр том биетэй, урт гартай казак бөх Хожигапаныг амлаж аваад барьцгүй гүйхээр шийдлээ. Түүнтэй өрж байдлыг нилээд ажиглаад зайдуухан тойрч гүйлээ гэсэн чинь Хожигапан урт гараараа мөрөн дээрээс шүүрч татаад ууцаар тас тэвэрлээ. Хожигапаны хүчтэй тэврэлтэнд хөл нэг газар хүрээд нэг байгаад л байх юм.

Бяртай, буруу барилдаантай, том хүнд Дэрэнбор арслан эвгүй бариулчихаж дээ “ гэж радиогоор хэлж байна аа. Хөлөө газар хүргэж, барьцы нь тавиулъя гэж бодоод чадлаараа тийчигнэлээ. Гэтэл мань эр тэврэлтээ улам чангалахад ууцаар нужганаад явчихлаа. Гол тасартал өвдөж байна. “Хүчтэй хүнд тэврүүлээд үхсэн хүн гэж дуулдаагүй. Гэмтвэл гэмтэнэ л биз “ гэж бодоод байдаг чадлаараа үзлээ дээ. Доошоо сугарахаар зүтгэж байгаа учраас хөл газарт хүрээд ирлээ. Тийчилж тэврэлтий нь сулруулсаар тавиулж, тэр дор нь барьцгүй гүйж хаяж билээ. Хожигапан миний нурууг гэмтээсэн болохоор би долоогийн даваанд Аюур арсланд амархан унасан юм даг.

Сан.ПҮРЭВ

/Зохиолч/

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин