-Эрдэс баялгийн эрх зүйн орчин урт хугацаанд тогтвортой болсон.Уул уурхайн яам салбарын хөгжлийн бодлогод тэргүүн ээлжинд анхаарч алсын хараатай, өмчийн хэлбэрээр ангилахгүй, төрийн оролцоог зохистой төвшинд байлгах, салбарын өрсөлдөх чадварыг байнга дээшлүүлэх эрхэм зорилготой бодлогыг боловсруулж батлуулсан нь 2012 оны сонгуулиар байгуулагдсан энэ УИХ-ын батласан хамгийн анхны бодлогын баримт бичиг болсон. Бодлогод зааж өгсөн зарчмын нэг томоохон заалт нь дээрх зорилгыг өмнөө тавьсан Бодлогын зөвлөлийг байгуулахаар болсон.Бодлогын зөвлөлийг иргэнийн нийгмийн төлөөлөл, салбарын эрдэмтэд, мэргэжлийн холбоодын оролцоотойгоор байгуулсан.

Өмнө нь энэ баримт бичгийг боловсруулах, батлуулах гэж хэдэн Засгийн газар,УИХ хэлэлцээд чадаагүй юм. Энэхүү бодлого нь салбарын 2025 он хүртэлх хөгжлийн бодлогын зарчим, чиглэл, арга замыг тодорхой зааж өгсөн урт хугацаанд салбарын эрх зүйн орчинг тогтвортой байлгах ач холбогдолтой баримт бичиг болж чадсан юм. Төрийн бодлогод нийцүүлэн хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг төрөөс тогтоосон талбайд гүйцэтгэж, эрдэс баялгийн нөөцийг нэмэгдүүлэх тухай нэмэлт, өөрчлөлтийг Ашигт малтмалын тухай хуульд оруулж батлууллаа. Солиболзлоор хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг нийт нутаг дэвсгэрийн 20 орчим хувьд олгох эрх зүйн орчин бүрдсэнээр будилсан 106 тусгай зөвшөөрлийг шүүхийн шийдвэрийн дагуу сонгон шалгаруулалтаар олгох болсон нь хөрөнгө оруулагчдыг хохиролгүй болгох боломжтой болсон.

-Уул уурхайн яамыг шинээр байгуулснаар ямар үр дүнд хүрэв?

-Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд эдийн засгийн тулгуур салбарын бие даасан яам байгуулагдан ажилласан хоёрхон жилд нь салбарын хөрөнгө оруулалтын болон хөгжлийн тогтвортой орчинг бий болгож, хөрөнгө оруулагчдыг өмчийн хэлбэр болон гадаад дотоод гэж ялгаварлахгүй байх нөцлийг бүрдүүлж чадсан. Ажлын энэ амжилт ололтыг улс төрийн тогтворгүй байдал, улс төрийн сонгуулиар тогтворгүйжүүлж болохгүй гэдгийн л хаа хаанаа анхаарах хэрэгтэй байна.

Цаашид хууль эрхзүйн орчинд бий болсон энэхүү шударга, ил тод, хуулийг дээдэлсэн давуу талаа ашиглан уул уурхайн салбарыг УИХ-аас батлаж өгсөн бодлогынх нь дагуу хариуцлагатайгаар, улс төрөөс ангид хөгжүүлэхгүй бол эдийн засгийн хорт хавдрыг үүсгэх магадлалтай юм. Аливаа өвчнийг бага дээр нь эмчлэхэд илүү үр дүнтэй, хожмын урхаг багатай байдаг, үүнийг олон улсын нэр хүнд бүхий эдийн засагчид байнга сануулж байдаг, эдийн засгийн элдэв өвчнөөс урьдчилан сэргиийлэх гол арга хэрэгсэл болдог учиртай. Үүний тулд улс төрийн тогтвортой орчин юу юунаас чухал байна. Тогтвортой орчин үгүй бол мянган сайхан хууль эрхзүйн орчин, бодлого байгаад ч гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэх боломжгүй.

-Салбарын хөрөнгө оруулалтын орчны талаар тодруулаач?

-УИХ-ын 2012 оны сонгуулийн үеэр геологи, уул уурхай, газрын тосны салбарын хөрөнгө оруулалтын орчин тогтворгүй, ойлгомжгүй, хөрөнгө оруулагчид эргэлзээтэй болчихсон байсан. Учир нь Стратегийн салбарын хөрөнгө оруулалтын тухай хууль батлаад үйлчилж эхэлчихээд байсан нь хөрөнгө оруулагчдад болгоомжлол төрүүлсэн байв. Уул уурхайн яам байгуулагдсанаас хойш энэ талаар нарийн судалгаа тооцоо хийсний үндсэн дээр дээрх хуулийг өөрчлүүллээ. Сонгуулийн өмнө Засгийн газрын 174, 194 дүгээр тогтоол гарч 1336 тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдийн үйл ажиллагааг зогсоогоод байлаа, үүний 30 гаруй хувийг гадаадын хөрөнгө оруулалттай төслүүд эзэлж байв. Төрөөс нэгэнт л тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд үйл ажиллагаа эрхлэхийг зогсоосон бол тэрхүү төсөл оруулсан хөрөнгийн нөхөн төлбөрийг хариуцах л ёстой. Гэтэл хөрөнгө оруулагчдад нөхөн төлбөрийг олгоогүй ээ. Ийм байхад хөрөнгө оруулалтын орчин тогтворгүй байхаас өөр аргагүй. Яамны хөрөнгө оруулалтын орчны талаар олон ажлыг хийж гүйцэтгэсний үр дүнд тогтворгүй байсан хөрөнгө оруулалтын орчинг тогтворжуулж чадлаа.

-УИХ-аас алтны рояалтийг багасгасан хууль баталсан, энэ хуулийн хэрэгжилт ямар шатандаа байна вэ?

-Энэ хууль батлагдаж, хэрэгжиж эхэлснээр Монголын алт Монголдоо үлдэж, эх орны хөгжлийн тогтвортой өсөлтийг хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэх болсон гэж бодож байна. Хуулийн хэрэгжилтийг боломжийн зохион байгуулж байна. Эдийн засгийн хөгжлийн яам, Уул уурхайн яам, Монголбанкны хамтарсан тушаалаар алтны салбарыг дэмжих 200 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтийн хөтөлбөрийг батлан гаргасан. Энэхүү хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх талаар яам, Ашигт малтмалын газраас шуурхай арга хэмжээ авч алт олборлох компаниудын Уулын ажлын төлөвлөгөөг баталж өгсөн. Энэ оны эхний есөн сарын байдлаар Монголбанкинд тушаасан алтны хэмжээ найм орчим тн болсон гэсэн мэдээлэл байгаа нь өнгөрсөн оны мөн үеийнхээс гурав дахин их байна. Энэ хөтөлбөр хэрэгжсэнээр оны эцэст энэ салбарын баялаг бутээгчид Монголбанкинд 10 орчим тн алт тушааж гадаад валютын нөөцийг 500 орчим сая ам.доллараар нэмэгдүүлнэ гэж харж байна. Оюутолгой төслөөс энэ онд зэсийн баяжмалтай хамт экспортлох алтны хэмжээг ойролцоогоор 20 тн гэж тооцож байгаа, ингээд энэ онд нийт 32 тн алт олборлож экспортлох боломжтой гэж үзэж байна. Нөгөө талаас алт олборлогч болон алт худалдан авагч хуулийн этгээдүүд улсын хилээр алтыг хууль бусаар хил давуулан худалдах, олборлосон алтаа нуух, хадгалах зэргээр татвар төлөхөөс зайлсхийх явдал их байсан. Одоо Монголын алт Монголдоо үлддэг боллоо. Алтны худалдааг ил тод болгох зорилгоор Ашигт малталын тухай хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн үр дүн алт олборлогч аж ахуйн нэгжүүдийн татварын дарамтыг бууруулах, Монголбанк болон арилжааны банкуудад тушааж буй алтны хэмжээг нэмэгдүүлэх, улсын валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх, борлуулсан алтанд ногдох орлогын албан татвар, ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг төсөвт бүрэн төвлөрүүлэх зорилгоо хангахаар харагдаж байна. Монголбанкинд олборлосон алтаа төгрөгөөр тушаасан тохиолдолд 2,5 хувь, тушаагаагүй бол хуучин хэвээр 10 хувийн /суурь рояалти таван хувь, үнийн өсөлтөөс хамаарч таван хувь/ рояалти тогтоосон.

-“Алтны салбарын санхүүжилтийн тогтолцоог оновчтой болгох арга хэмжээ”-ний хөтөлбөрийн талаар тодруулна уу?

-Хөтөлбөрт хамрагдахаар “Алт үйлдвэрлэгчдийн холбоо”-ны гишүүн 35 компани хүсэлт ирүүлсэн байна. Эдгээр компани “Санхүүжилтийн хөтөлбөр”-ийг хэрэгжүүлэх арилжааны банкуудын тавьсан Уулын ажлын төлөвлөгөөг батлуулсан байх, төсөл хэрэгжүүлэх хангалттай нөөцтэй байх зэрэг шаардлагуудыг хангасан байх ёстой.

Санхүүжилтийг хоёр үе шаттайгаар олгох юм. Эхний үе шатанд буюу 2014 онд эргэлтийн хөрөнгийн санхүүжилт 200 тэрбум төгрөг олгох боломжтой. Хоёрдугаар үе шат, Алт тушаах, зээлийг эргүүлэн төлөх нэгдүгээр үе шатны үүргээ бүрэн биелүүлсэн болон бусад шаардлагуудыг хангасан байгууллагуудад дунд, урт хугацааны эргэлтийн болон эргэлтийн бус хөрөнгийн санхүүжилт олгоно.

-Алт олборлолтыг нэмэгдүүлэх замаар Монгол Улсын алт, эрдэнэсийн сан хөмрөгийг аривжуулах, валютын нөөцийг баталгаажуулах ажил ахицтай байна гэж ойлгож болох уу?

-Тийм ээ. УИХ-ын гишүүд ч гэсэн бас ингэж ойлгоод биднийг хуулийн төслийг Ашигт малтмалын хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр оруулахыг зөвлөж байсан. Дэлхийн улс орнууд алтны нөөц бүрдүүлэхэд ихээхэн анхаарч ирсэн нь одоо ч хэвээр байна. worldbank.org сайт дээр 2013 оны долдугаар сарын байдлаар АНУ 8.1 мянган тн, Герман 2.4 мянган тн, Франц 2.6 мянган тн, Итали 2.6 мянган тн, Хятад 1.0 мянган тн, Швейцарь 1.0 мянган тн, Япон 765,2 тн алтыг банкиндаа хадгалж байна гэж мэдээлжээ. Тэгэхээр хуучин хатуу валют гэж нэрлээд байсан алт нь дэлхий дахиныг хамарсан хямрал, дайн самууны үед мөнгөний ханш унахад эдийн засгийн баталгаа болдгоороо онцлогтой.Сүүлийн жилүүдэд санхүүгийн хямрал дэлхийд ойр ойрхон давтагдлаа.

Манай улсын хувьд гадаад худалдааны алдагдалтай валютын ханш огцом савлагаатай үед Монгол банкиндаа алтыг худалдаж авснаар алтны нөөц нэмэгдэж, тэгснээр валютын нөөцөө өсгөх, ханшийг тогтворжуулахад ихээхэн ач холбогдолтой юм.

Мөн нийт нутаг дэвсгэрийн 20 хүртэл хувьд төрөөс тогтоосон газар нутагт геологийн хайгуул хийх боломжийг төр, Засгаас бүрдүүлж өгсөн, энэ нь алтны нөөц өсөхөд чухал ач холбогдолтой боллоо гэж бодож байна.

-Нөөц ашигласны төлбөрийг хоёр дахин бууруулсан нь улсын төсөвт орох орлого буурахад нөлөөлөх үү?

-Улс орнуудын роялти харилцан адилгүй байна. Жишээлбэл, АНУ гурван хувь, Чили таван хувь, Бразил хоёр хувь, Индонез дөрвөн хувь, Энэтхэг 2.5 хувь байхад манай улсын хувьд таван хувь, түүн дээр нэмээд өсөн нэмэгдэх татвар таван хувь нийлээд 10 хувь байна. Энэ нь манай улс өндөр рояалти тогтоожээ гэсэн үг. Уурхай эрхлэгчид, хөрөнгө оруулагчидтатварын таатай орчныг л хүсдэг, тэгтэл манай өмнөд хөрш Байгалийн нөөцийн тухай хуульдаа зааснаар алтны уурхайн хүчин чадал болон ордын уул техникийн нөхцөл, газар зүйн байршил зэргээс хамааруулан нэг тн алтанд 1.2-7 юаны роялти л төлж байна. Мөн гаднаас импортлогдож буй алтанд 2.0 хувийн роялтитай байх шиг байна.

Энэ жилийн хувьд нэмэлт, өөрчлөлтийн тухай хуулийн төслөөр татварын орлого 40 орчим сая ам.доллораар буурах боловч алтны борлуулалтын орлого 500 сая орчим ам.доллараар нэмэгдэх боломж бүрдэж байна. Хөгжилтэй орнуудын гадаад валютын нөөц нь ДНБ-ний 40-өөс дээш хувьтай байна. Ер нь олон зуун жил алтыг төсөвт оруулах орлогоос илүүтэйгээр валютын нөөцийг нэмэгдүүлж валютын ханшийн тогтвортой байдлыг хангах зорилтоор ашиглаж ирсэн. Энэ нь иргэдийн амьжиргааны өртгийг тогтвортой байлгахад чиглэсэн бодлого юм л даа.

Э.ӨНӨР

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин