Зан заншлын түүхэн хөгжил бол хувьсал өөрчлөлтөөр дүүрэн учир анх үүссэн шигээ хэзээ ч хадгалагдаагүй юм.
Зан үйл, хэв заншил нь цаг үе өнгөрөх тусам өөр өөр утга санаа агуулах буюу ижил ойр төрлийн агуулгаар баяжиж, эхний утга нь орхигддог бөгөөд энэ нь нэг үеэс нөгөөд дамжин ирдэгтэй уялдаатай. Ийм ч учраас ямар нэгэн зан заншил, түүний билэгдэл агуулга нь цаг хугацаа өнгөрөн хүмүүний сэтгэхүй өөрчлөгдөх тусам өөр утга агуулгаар баяжин, шинэчлэгдэх эсхүл устан мөхөх аюултай байдалд ордог байна.[1]
Үүний нэг нь нүүдэлчдийн амьдралын салшгүй хэсэг ойлголт болох гал шүтлэг билээ. Ер нь дэлхийн бүхий л ард түмэн галыг шүтэн дээдэлдэг, түүнтэй холбоотой олон төрлийн зан заншил үүсгэсэн байдаг. Энэ нь магадгүй хүний хөгжлийн явцад гал хүнд хичнээн их дэвшилт авчирсантай холбоотой юм. Монгол нүүдэлчдийн хувьд гал бол амьдралын чухал салшгүй хэсэг болж түүнтэй холбоотой олон төрлийн зан заншил, цээр, зэрэг зүйлүүд үүсэн бүрэлдсэн байдаг. Бидний өдөр тутамд галтай холбоотой зан үйл, хэллэг, цээр тааралдаж байдаг.
Нүүдэлчин ард түмэн галыг хэрэглээндээ оруулсан түүнтэй салшгүй холбоотой байсны дүнд гал шүтлэг үүссэн. Гал шүтлэгтэй холбоотой зан үйлүүдийн жишээ олон тааралддаг. Жишээ нь гал таслахгүй байх, гал манахтай холбогдсон зан үйлүүд бидэнд уламжлагдсан байна.
Гал дээдлэх монгол ёсонд ураг барилдаж өрх гэрийн анхны гал голомт үүсгэхэд эцгийн галаас таслах, эсвэл хадмын галыг билэгшээх, өөх тосоор мялааж бэрийг галд мөргүүлдэг заншил нь галыг ариун бөгөөд ариутгах чадалтай, амьдралыг тэтгэгч, өөдлөхийн билэгдэл, баяр баясгалангаар төсөөлөн ойлгож галтай харьцах соёлын эртний уламжлал ажээ. Ийнхүү айл гэр удам төрлийн нэгдлийг илэрхийлэх билгэдэл гал голомт болж, нэг ясны буюу нэг эцгийн хөвгүүд гал нэгтэйд тооцогдож байсан юм. Одоо үед ийм амь нэгтэй ах дүүс гэсэн ойлголт нь утга шилжин хамт бүлэг болж яваа хүмүүсийг нэг галынхан гэж нэрлэдаг болжээ.
Эртний Монголчууд галыг ариутгагч чадалтай, “байгалын хүч” хэмээх утгаар төсөөлж, гал бол хамгийн ариун зүйл, галаар юм бүхэн, түүний дотор хүн хүртэл ариутгагдана. “Хүн ариутгагдана” гэдэг бол галын хэр их ариуныг төлөөлсөн байдал юм. Яагаад гэвэл хүний биенээс ялгарсан юм бүхэн бузар гэж үзээд монгол бичигт тэдгээр үгсийн төгсгөлүүд “су” (нулимс, нус, шээс, баас, хөлс, хулмас гэх мэт) төгсгөлтэй байдаг.
Өрх гэр үүссэн тэр цагаас айл гэрийг гал голомтгүйгээр төсөөлж боломгүй ойлголт гарч иржээ. Тиймийн учраас гал тахилгын зан үйл хурим, шинэ гэр бүл болох найран дээр илүү ихээр тохиолддог билээ.
Эрт үед хүмүүсийн орогнож байсан оромж буюу ярианы хэлэнд үлдсэн отог гэдэг хэллэг гал голомт үүсэх үеийн агуулгыг тусгаж байж болох юм. Монгол хэлний тайлбар тольд гал голомт гэдгийг эцэг өвгийн үеэс улиран уламжилсан гэр оромж гэжээ. Тэгэхээр гал бол бидний хувьд чухал зүйл, амьдралын утга санаа болж байна.
Гал голомт бол өрх гэрийг биеэ даасан нэгж болохыг илтгэн, тухайн айлын “өөрийн” гэдэг агуулгыг тогтоож өгдөгөөрөө онцлогтой. Үүний эх үүсгэл нь гал шүтэх, галыг эрхэмлэх уламжлалтай шууд уялдах аж. Гал голомттой салшгүй ойлгох зүйлийн нэг бол гал түлэх тулга түүний хувьсал, холбогдох зан үйлүүд болно.
Төрийн билэгдэл хүндэт алтан соёмбод ч галыг дүрсэлсэн байх агаад тэр нь мандан бадрахын билэгдэл утга агуулж байна.
Галыг хүндэтгэх сэтгэлгээтэй холбогдсон нэгэн чухал зүйл бол түүнтэй холбоотой цээрүүд юм. Х.Нямбуу, Ж.Нацагдорж нарын “Монголчуудын цээрлэх ёсны хураангуй тольд” л гэхэд зөвхөн галтай холбоотой цээрүүд нийт 60 Гаруй байна. Эдгээрээс заримыг нь сийрүүлбэл:
Галын хайчийг ангайлгаж тавихыг цээрлэнэ. Эс тэгвээс, хэл ам хэрүүл тэмцэл ирнэ хэмээнэ.
Галын хажууд мод, яс цавчихыг цээрлэнэ. Галын бурхан тавгүйцэнэ гэнэ.
Гал уруу нулимахыг цээрлэнэ. Гал голомтыг доромжлоно гэх буюу галд бузар дэв орно гэнэ.
Галтай үнсийг шилгээх, хутгахыг цээрлэнэ зөрчвөөс ухаан санаа уймрана хэмээнэ.
Галд сүү дусаахыг цээрлэнэ. Үнээ малын хөх гэмтэнэ, сүү татарна гэсэн.
Галд шувууны өд сармис түлэхийг цээрлэнэ. Малын нүд өвдөнө сохроно гэнэ.
Галд хутга дүрэхийг цээрлэнэ. Үл хэрэгсвээс гал голомтоо хөнөөнө, галын бурхан шархдана гэнэ.
Галаар тоглохыг цээрлэнэ. Зөрчвөөл гал алдана хэмээнэ.
Галд ам гарахыг цээрлэнэ. Зөрчвөөс галын аюулд өртөнө.
Голомтын галд бохир эд зүйл хог шатаахыг цээрлэнэ. Галын бурхан хилэгнэнэ, зайлна хэмээнэ. гэх мэтийн олон цээрүүд байгааг бид харж байна.
Ханат гэрийн голын зайд тулгаа тулж, тогоогоо тавьдаг байсан нь эртний сууцны үлдэгдэлээс харагддаг. Тулга нь гурван хөлтэй байдаг нь эрэгтэй, эмэгтэй, бэр гурвыг төлөөлдөг.[2] хэмээсэн нь өнөөх тулга, гал голомт нь өрх тусгаарласны шинж болж байгааг мэдээлж байна. Гэр мялаах ерөөлд:
Харанхуй бүхнийг гийгүүлсэн
Халуун илчээр ивээсэн
Хамгийн чухал голомтыг
Халим өөхөөр мялаая... гэсэн байна.
Харин одоо бүгдээрээ энэхүү уламжлалт ойлголт маань бидний нийгэмд хэрхэн өөрчлөгдөн хувьссан талаар ярилцъя. Гал тахилга болон галын бодит дүр гурван хөлт тулга хөгжлийнхөө шатанд дөрвөн хөлтэй болсон байна. Мөнтүүнчлэн нүүдэлчин ард түмэн төвлөрөн суух болсноор бид тулга хэрэглэхээ больж зуух яндан хэрэглэж эхэлсэн.
1930-аад оны үеэс бид зуух яндан хэрэглэсэн юм билээ. Үүний дараа их бүтээн байгуулалт эхэлж талын малчин айл өрхүүд шинэ байр хэмээх ханандаа устай байшинд нүүж орцгоосон. Энэ цагаас эхлэн бид галаасаа холдсон доо холдсон. Ийнхүү явсаар бидний тахил өргөдөг гал тулга маань орчин үед айлын плитка, дуков болон үлдсэн байна. Ямартай ч айлын гал голомт гэдэг сэтгэлгээ бидэнд үлджээ. Ийм жишээ олон байгаа юм. Гал голомт гэж үзээд пилиткан дээрээ баахан юм шатаагаад утаа униар тарьдаг жишээ байна. Дуковондоо хоол, ундны дээжээ өргөдөг жишээ байна.
Гал голомт гэдэг сэтгэлгээ, түүнийг хүндлэх сэтгэлгээ үлдсэн боловч тодорхой түвшинд л байна. Мөнтүүнчлэн галтай холбоотой цээрүүд мартагдаж байна. Миний мэдэхээр ядуу хүмүүс нүүрс мод авж чадахгүй болохоороо юуг ч хамаагүй, хог ч хамаагүй шаталт сайтай бүхнийг түлж өөрсдийгөө ч Улаанбаатараа ч хордуулж байна. Тэдэнд галын бурхан биш дулаан байх л сонин болсон цаг.
Яваа яваандаа гал гэдэг зүйл бидний амьдралаас мартагдан арилахаас гадна технологийн хөгжлийн дагуу шинж чанарынхаа хувьд өөрчлөгдөж эхэлж байгааг бид “Цэвэр агаар” төслийн үйл ажиллагаанаас харж байгаа билээ.
Гал тахилга, түүнтэй хобоотой зан үйлүүдийг ажиглаж түүний тухай судалгаа шинжилгээ хийх шаардлагатай байгаа. Учир нь энэхүү зүйл зөвхөн телевиз дэлгэцэнд эсвэл институт буюу их сургуулийн зарим салбарынханы дунд үлдээд байна.
Цаашид 10 эсвэл 20 жилийн дараа гал тахилгын зан үйлийн үлдэгдэлийн тухай судалгаа хийвэл нэлээдгүй сонирхолтой мэдээлэл болох юм гэж үзлээ.
Эх сурвалж: "Гал тахилгын тухай" НСА IV Г.Гэрэлсүрэнгийн реферат
[1] Г.Цэрэнханд Угсаатны зүйн асуудлууд
[2] Т.Намжил Монгол гэрийн уламжлал ёс
.jpg "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
.jpeg "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
