Аав, ээж, эгч, ах дүү бидний хүй цөглөсөн хуучин Тамч сумын төв Цахирын бэлчир, Дөрөлжийн худаг, Зүйлийн гол, хүн болж өсч өндийн хүүхэд насаа өнгөрөөсөн газар нь Тонхил сум болохоор энэ миний тоонот билээ.

Ухаан бодлын минь орон зайг холдох тусам эзэгнэдэг нутагт минь нялх ногооны үнэр тээсэн урин хаврын салхи зөөлөн илбэж, дэлгэр зуны улиралтай цэцгийн гурван сартайгаа золголоо. Нутаг усаа санасан морь, эр хүн хоёр ижилхэн гэдэгсэн. Тиймээ хүн болон мэндэлж, хүйгээрээ холбогдсон, хөх уулын хүү би нутгаа санаж байна.

Унасан газар, угаасан ус, хонины бэлчээр, чулуун тоглоом, сурсан сургууль, сургасан даага, зандруулсан өвгөд, эрхлүүлсэн эмгэд хийгээд эд бүгдийн үр удам энд бий. Манай Тонхил сум нь эх орны баруун захыг эмжин 1500 км үргэлжлэх Монгол Алтайн их нурууны салбар ХаЖинг, Аргалант, Хараат, Ямаат, Дайргат, Агуйт, Гурван хулд, Наран Шарантай, Бам-багар, Тамч, Бүсхайрхан, Хөх морьт, Тахийн шар нуруунаас салбарласан их уулсын чуулга дунд нийслэл хотоос 1214 км зайтай оршино.

Нутаг дэвсгэрийн хувьд Азийн бар Сингапур улсаас 10 дахин том юм. Нутгийн хойморт сүмбэрлэн цайвалзах төрийн их тахилгат Сутай хайрхан уул нь (далайн төвшнөөс дээш 4208м) хэн бүхний харааг булаан, сэтгэлийг татах увидастай.

Нутгийн зүүн талд Шаргын говийн баруун хэсэг, Төхөмийн тал цэлийж, өмнөд хэсэгт Хонин усны говь цэнхэртэн, Өвчүү, Барлаг, Могойн гол мяралзан урсч, Тонхил, Хулам, Амттай зэрэг нуур, Гүн тамга, Царги, Хонин ус, Шийрийн булаг зэрэг говийн баян бүрдтэй. Монгол алтайн нурууг алдарт Тамч, Нүдэн, Угалз, Өлийн өндөр даваагаар давж нүүдэллэнэ. Монгол ахуй, нүүдэлчний амьдралаас ардын дуу хуур нь төрдөг.

Алтайн Тамчийн давааг
Агтны сайнаар давна хө
Aрван наймтай Жаавайг
Азтай залуу нь авна хө гэсэн энэ ардын дуу Тонхилчуудын дундаас төрсөн байх.

Аргаль, янгир, ирвэс, хулан, хар сүүлт, хавтгай, бөхөн, хойлог зэрэг улаан номонд орсон ховордсон, нэн ховордсон ан амьтан, жигүүртэнтэй. 1969 оны намар Ираны Шахын комиссар Нэмнээтэд, 1986 онд Францийн Ерөнхийлегч агсан В.Жискар Д.Эстен Бор ширээт, Цан толгойд отоглон ан хийж байлаа. 1969 оны намар ан авлалтын үеэр Ираны Шахын туслах комиссар нь амь насаа алдсан эмгэнэлт тохиолдол бий.

Ардын хувьсгал ялсны дараа 1924 онд хошуудыг өөрчлөн байгуулахад Хантайшир уулын аймгийн Бүс хайрхан уулын хошуу хэмээн нэрлэж, 1931 онд засаг захиргааны хоёр дахь удаагийн өөрчлөлтөөр Бүс хайрхан уулын хошууг татан буулгаж, баруун, зүүн Сутай, Хансүмбэр, Ханжаргалан, Баянцагаан сумдыг нэгтгэн Тонхил сумыг байгуулжээ.

Сумын төвөөс урагш арваад км зайтай орших нуурын нэрээр Тонхил сум хэмээн нэрлэж, 1961 онд Тамч сумыг татан буулгаж, Тонхил сумтай нэгтгэв. Тонхил сумын төв нь 1760 оноос үүсэлтэй Зүйлийн хүрээний буурин дээр төвлөрсөн учир хүрээ маягийн хэв шинжийг хадгалсан өвөрмөц зохион-байгуулалттай суурин байв.

200 гаруй жил оршин тогтносон Зүйлийн хүрээ нь 1000 гаруй ламтай томоохон хийд байсан төдийгүй 13 дацантай, 27 тохой Майдар бурхантай, Ганжуур, Данжуурын бүрэн ботиос авахуулаад түүх шаштир, уран зохиол, зурхайн ухааны олон боть ном судартай, хүрээний зурхайчид нь аймаг хошуундаа төдийгүй халх даяар алдартай байжээ.

Хошуу ноёны уран дархны үйлийг хийдэг байсан Гаваагийн Чүлтэм, Цогт, Ламжав, Осор гэж ах дүү дөрөв "дархчуулынхан" гэж нэрлэгдэж байв. Энэ дархчуул нь миний нагац эмэг эх Шагдарын Аюуш, ээж Намсрайн Бямбажавын удмынхан билээ.

Энэ жил сум, сургууль байгуулагдсаны түүхт 90 жилийн ой болно. Тонхил сумын сургууль Говь-Алтай аймгийн анхдагч 7 жилийн дунд сургуулийн нэг. Цог хийморийн бэлгэдэл болсон энэ ариун дагшин газар уснаас алдар гавьяатнууд мөр мөрөө дэрлэн төрсөн. Тэд бүгдийг тоочно гэвэл багагүй цаг хугацаа орох ч бас хэлэхгүй өнгөрч болохгүй алдар суутнууд байна.

Манай сумаас Монгол Улсын төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, 13 дахь Ерөнхий сайд агсан П.Жасрай, академич доктор эмч Б.Рагчаа, хөдөлмөрийн баатар Н.Галсан, Н.Жигж, ардын эмч П.Шижээ, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Н.Лхагваа, Д.Дамдинсүрэн, гавьяат багш Г.Дорж, Б.Чулуундорж, гавьяат барилгачин Ж.Төвд, гавьяат тээвэрчин Ж.Хаянхярваа, гавьяат эмч Б.Загдрагчаа, гавьяат холбоочин Г.Баттөр, гавьяат агрономич Ш.Оросоо, гавьяат малчин С.Бодь, нийгмийн нэгтогголцооноос шинэ тогтолцоонд шилжих хүндхэн үед Монгол Улсын цагдаагийн албыг толгойлж явсан гавьяат хуульч, хошууч генерал Б.Пүрэв, аймгийн дарга агсан Н.Даваахүү нарын олон арван алдар суутнуудаараа бахархаж яваа нутаг зон.

Харийн жуулчин байтугай говийн хүн сүрдмээр дүнхэгэр хөх уулс, уулс шигээ ханагар өвгөдийнхөө тухай дурсана гэвэл барагдахгүй. Миний аавыг нутгийн олон "Ажаа" эмч гэж хүндэлдэг. Аав минь 1942 онд Хүн эмнэлгийн сургуулийг төгсгөн Алтай сумаас хөдөлмөрийн гараагаа эхэлж, төрөлх нутагтаа шилжин хүн ардын эрүүл мэндийн манаанд 40 гаруй жил ажилласан буянтан.

Аавтай хамт "Ааяа" эмч гэж хүндлэгдсэн Тонхил нутагт насаа элээсэн цорын ганц хасаг эр А.Асалбай гэж алтан гартай эмч байв. Энэ буурлуудыг залган эмчийн мэргэжил эзэмшиж, нийслэл хот, аймаг, сум орон нутагтаа эгч Р.Удвал, Н.Янжин, нагац ах Н.Сүхээ, авга ах Ц.Сэрээжав нар ажиллаж байгаад зарим нь өнөөдөр гавьяаныхаа амралтанд гарчээ.

Өвөөгийнхөө мэргэжлийг өвлөсөн зээ хүү Л.Энхбаяр Зэвсэгт хүчний клиникийн тев эмнэлэгт их эмчээр ажиллаж, НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцож 2008 онд Африк тивийн Сьерра-Леон, 2010 онд Өмнөд Суданд ажиллаж хүмүүнлэгийн үйлс хүчин зүтгэж явна. Нагац ах Н.Төмөрхүүгийн охин Н.Мөнхтуяа Токиогийн их сургуульд анагаах ухааны докторын зэрэг хамгаалан, багшилж, Н.Сүхээгийн Буянхишиг нэгдсэн III их эмнэлэгт их эмчээр ажиллаж байна.

"Алтай хааны хөх харчуул адтайхан болоод цөстэй
Ар л халхын унага нь агсамхан болоод жороо доо" гэсэн найрагчийн энэ халуун мөрөөс нүүрэнд нь үрчлээ суусан нутгийн хөх өвгөдийн минь идэр залуу нас харагдах мэт болох юм.

Энэ өвгөдийн залгамж халааг Дамбий овогт улсын залуу аварга тээвэрчин, жолооч З.Бадарч, тууварчин Ш.Баасай, жаран насны босгыг шүргэж яваа зулайг минь гишгэж төрсөн миний ах Р.Ишжамц, эрхэм дүү Ё.Амараа нар дээдлэн авч явна. Тонхил сумын сургуульд эрдэм номтой, алдар гавьяатай олон сайхан багш нар ажиллаж байлаа.

1965 онд энэ сургуулийн алтан босгыг алхан орсон бидний үеийнхэнд "А" үсгийг анхлан заасан ачит багш Ш.Жамбажав, Д.Даваажав, эрдэм номын шимийг хүртээсэн эрхэм багш Н.Ухнаа, И.Дэмид, Д.Рагчаа, Х.Цэдэндамба, Х.Түдэвдагва, Ц.Бямбаа, Т.Пүрэв багш нараа дурсалтай.

"У" багш гэж олны хүндэлж дууддаг энэ хүн бол миний их нагац бөгөөд Говь-Алтай аймгийн Цогт, Тонхил, Халиун, Алтай хотын II арван жилийн сургуульд монгол хэл, уран зохиолын багшаар ажилласан нэгэн билээ. "У" багшийн ууган шавиудаас Тонхилын долоон жилийн сургуулийн төгсөгч, Монголын шинэ үеийн уран зохиолын нэрт төлөөлөгч эрдэмтэн зохиолч СГЗ С.Лочин, С.Пүрэв, сэтгүүлч Р.Чулуун, гавьяат эдийн засагч А.Базархүү нар төрсөн юм.

1983 оноос цагдаагийн байгууллагад ажиллаж ирсэн хурандаа Азар ахын аав С.Чагдаа гэдэг намхан бор өвгөн бол ёстой "цантай татлага татаж, эрийн шийр зааж явсан" буурал. Атан тэмээнийхээ алхаан доор биеийнх нь чилээ гарч, хонхны дуугаар сэтгэл нь сэргэж явсан энэ буурал арав гаруй хүнийг аян жингийн ажилд сургаж "Хөгөлгөр алтайн бараа" баримтат кинонд дүрээ мөнхөлж хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор энгэрээ цоолсон алдартай жинчин байлаа.

Нутагтаа төдийгүй зах залгаа Бугат, Төгрөг, шapгa, Ховд аймгийн Цэцэг, Алтай, Зэрэг, Үенч, Булган сумдын бүс нутагт худалдаа наймаа хийдэг "А.Тоомой панз" нь одоогийнхоор гүйлгээ ухаантай ажил хэрэгч хүн юм.

Нэрт яруу найрагч Т.Очирхүүгийн аав Тоомой, нагац хүргэн ах Б.Намхай "Жуужаа", хамаатан Н.Лхамжав "Жанжаа", Дэмчиг гуай цар нь морины сайныг унаж, эдийн сайныг эдэлж, машины үнэтэй гаанс зууж, мана, чүнчиг, гартаамыг алгандаа өнхрүүлж, эрхийгээрээ имэрч явсан нэгэн цаг үеийн панзчин, баячуудын том төлөөлөл байв.

Монголчууд бид бөхөө дээдэлж, бөхөөрөө бахархдаг ард түмэн, Сутай нутгаас Улсын начин С.Эрхэмбаяр, аймгийн хурц арслан С.Нохойцагаан, "Ланчгар" ах хэмээх Шарав нар төрсөн. Одоо ид барилдаж яваа Б.Суманчулуун арслан, Говь-Алтай аймгийн Хантайшир бөхийн дэвжээнээс улсын цолонд хүрэх бөхчүүдийн нэг гэдэгт итгэж байна.

Манай сумаас үндэсний бөхийн улсын засуулч цолыг Ц.Дэмбэрэл ах, түүний хүү Д.Алтайбаатар, уртын дуучин Б.Батболд нар хүртсэн. Тонхил нутгаас төрсөн авьяаслаг зохиолч, яруу найрагч Т.Очирхүү, Ш.Шажинбат, Б.Ганбат Г.Донид, М.Дэмчиг, Д.Лхагваа, Г.Чардаг, Д.Чимгээ. Т.Рэнцэн, Б.Даваацэрэн, нэрт орчуулагч Ч.Баатар нар олон сайхан ном бүтээл туурвиж нутаг орныхоо нэрийг яруу найраг, уран зохиолын ертөнцөд гаргаж ирсэн юм. Нэгэнтээ "Болор цом"-ын эзэн, яруу найрагч Т.Очирхүү агсан

Ширхэг ганц чулуу нь ч сэтгэлийн угт уяатай
Сэрүүн Алтай нутагтаа би хүлэг морин шиг аргамжаатай
Аргамжааны тэрхэн чулууг тойрон идээшлэх хүлэг шиг
Аяа эх орон тандаа би тоосны үзүүрээс эргээстэй хэмээн шүлгэлсэн нь монгол хүн бүрийн сэтгэлд хоногшсон билээ.

"Бээрсэн цэцэгс салхинд нь сэргэж, бэлчсэн сүрэг нөмөрт нь тэвээрдэг" Сутай богд тэргүүнтэй сундлай хөх уулс минь хаврын цэнхэр зэрэглээнд босон суун өндөлзөх нутаг тантайгаа хүйн холбоотой гэдгээ он жил улирах бүрий мэдэрч байна. Эх орон минь их түүхтэй. Энэ түүхийн нэгээхэн хэсэг суунаг цэнхэр Сутайн өвөр дэх Тонхил сум минь бөлгөө.

Зүсэр цагаан Сутайдаа очъё
Зүйлийн гол минь мэлмэрч , л байгаа даа хэмээн миний ажиллаж амьдарч явсан Хан Хэнтий нутгийн дуучин Улсын гавьяат жүжигчин Д.Энхзул дуулж олон түмнээ уярааж явна. Нутаг амьтай хэн бүхний сэтгэлд уяатай төрсөн Тонхил сум, зон олон минь нар шиг мандаж, навч шиг дэлгэрч, хөгжин дэвшиж байх болтугай.

Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын уугуул Дамбий овогт Рагчаагийн Лхагва-Очир