-Наадам дөхсөн энэ өдрүүдэд тантай уулзаж ярилцаж байгаадаа баяртай байна. Үндэсний бөхийн спорт руу орсон түүхээ эргэн сөхөөч?

-Би бөхийн спортод 1969 оноос хөл тавьсан. Хугацаат цэргийн албанд 20 насандаа татагдаж бөхийн эрдэм мэдлэгийг Монгол Улсын ардын багш Чимэдбазарын Дамдиншараваар заалгаж байлаа. Тэгээд хоёр жилийн дараа Батлан хамгаалах нийгэмлэгийн бөхийн дугуйланд орсон доо.
Тухайн үед одоогийнх шиг самбо, жүдо, чөлөөт гэж тусдаа хичээллэж байсангүй. Дамдиншарав гуай болон Алдар нийгэмлэгийнхэн Зүүнбаянгийн цэргийн ангиас биднийг шалгаруулж авсан. Цэргээс дөнгөж халагдаад байхдаа 1972 оны баяр наадамд барилдаж зургаа давахдаа улсын аварга Ч.Бээжингээр, П.Дагвасүрэн арсланг хаяж өсөх идэр чимэг хүртэж явлаа.

-Ардын багш Ч.Дамдиншарав гуай таныг анх хараад бөх болно гэж огтхон ч төсөөлөөгүй гэдэг?

-Бидний үеийн бөхчүүд өвлийн цагт Цагаан даваанд шинельтэйгээ бэлтгэл хийнэ. Одоо бодохнээ бэлтгэл сургуулилтыг маш хүнд нөхцөлд хийдэг байсан шиг байгаа юм. Дамдиншарав багш эхэн үедээ намайг ямаршуухан тамирчин болох бол хэмээн эргэлзэж байсан гэдэг. 1972 оны хавар Налайхын ойролцоо бөөнөөрөө бэлтгэлд гарсан тэр үеэс л ер нь бэлтгэл жигдэрч эхэлсэн юм.

-Тэр үед наадамд гурав давах зорилготой гарсан гэдэг нь үнэн үү?

-Тийм бодол байсныг нуухгүй. Тухайн үед улсын цол хүртэнэ гэдэг толгойд нэг л бууж өгдөггүй байсан.

-Яагаад гурав давах бодолтой байсан юм бэ?

-Тэр үед би Зүүнбаянгаас “Алдар“ нийгэмлэгт ирчихсэн байсан. Цэргийн хүүхэд улсад гурав давбал 15 хоногийн ар гэрийн чөлөөгөөр шагнуулдаг байлаа. Гэр орноо санасан хүнд хамгийн чухал нь чөлөө биз дээ. (Инээв)

-Таныг 1972 оны наадамд барилдахын зэрэгцээ олимпийн бэлтгэлд давхар хамрагдсан гэх юм билээ?

-Дамдиншарав багш цэргүүдээ дагуулж очсон нь тэр. Тухайн үед бэлтгэлд оролцож байсан жүдо, чөлөөт бөхийн тамирчдын дунд үндэсний бөхийн барилдаан боллоо.
Гэтэл шөвгийн дөрөвт хоёр Мөнх, Цэрэндаш бид үлдэж билээ. Тэр үед багш минь цолд хүрэх магадлалтай гээд таамаглаж суусан гэдэг.

-Өөрөө наадамд начин цол хүртчихээд дөрвөн жил барилдаагүй байхаа?

-Нэг хэсэг наадмаар гадагшаа, дотогшоо тив, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцохоор явчихдаг байсан.

-Та улсын аварга Д.Хадбаатараар долоо давж заан цол авсан байх аа?

-Тийм ээ. Долоо давж Монгол Улсын заан цол хүртсэн. Бид хоёр он жавууд. Ер нь үндэсний бөхийн зүлэг ногоон дэвжээнээ олон жил өрсөлдсөн хоёр доо. Шийдвэрлэх даваанд ана мана өрсөлдөж байж хоёул улсын хүндтэй цолд хүрч чадсан гэж боддог.

-Танд 1975 оны Монголын бүх ард түмний спартикадаар улсын заан цолыг олгох байсан гэдэг?

-Би барилдаан бүрээ маш тод санадаг. Нэг нь давж, нөгөө нь унадаг хоёр хүчит аваргыг анх хаяснаа бүр тод санадаг юм.
Ж.Мөнхбат аваргыг 1975 онд Монголын бүх ард түмний спартикадын барилдаанд анх давсан. Тэгээд Х.Баянмөнх аваргад унаж хоёрдугаар байрт шалгарч байлаа. Тухайн үед л заан цол хүртэх байсан ч дараа нөхөж олгосон.

-Таныг заан болоход хамгийн чухал нөлөө үзүүлсэн хүнийг Д.Дамдин аварга гэж хүмүүс ярьдаг?

-Заан цолтой болохоор тавын давааны тунаанаас мултарч ам авах эрхтэй болсон. Гэвч зургаагийн даваанд мөн л тунаж байв. Харин долоогийн даваанд Д.Дамдин аварга намайг амлаж нэг удаа тунаанаас гаргасан даа.

-1978 оны үндэсний их баяр наадам. Та гурван аваргыг дараалан унагаж ардын төрийн их наадмын түрүү бөхөөр тодорсон тийм ээ?

-Д.Дамдин, Х.Баянмөнх, Ж.Мөнхбат нарын дархан аваргуудыг давж анх удаа түрүүлж арслан цол хүртэж байлаа.

-Мөөеө аваргыг ямар мэхээр өвдөглүүлж байв даа?

-Хав дөрвөлжин барьцнаас л тахимдаж хаяж байсан.

-Тухайн үедээ хэн ч сүрддэг бөхчүүд нь хоёр Мөнх байсан нь гарцаагүй байх?

-Хоёр Мөнх аваргаас эхлээд нэгэн үеийн шинэ залуу бөхчүүдийн барилдаан ч тухайн үедээ хүчтэй байлаа. Хэн нь илүү бэлтгэл сургуулилт хийж, хөдөлмөрлөж чадна. Тэр нь илүү дээш явна. Баянаа аваргад зориулж жилийн турш мэх давтах үе ч бишгүй л байсан.

-Улсын наадамд дөрвөөс илүү түрүүлэх боломж байсан уу?

-Байлгүй яах вэ. Тэмцээний үеэр бэртсэн, аваарь осолд орсон гээд алдсан түрүүнүүд зөндөө бий. Гэхдээ хүсч тэмүүлсэн цолдоо хүрч чадсан. Дөрвөөс илүү түрүүлэх байсан юмсан гэж их харамсаад байдаггүй дээ.

-Х.Баянмөнх аваргын ам мэхэнд орж байсан гэдэг?

-Тийм ээ, 1987 оны улсын баяр наадам үнэхээр харамсалтай. Баянаа аварга өрж байхдаа “Чи ид гарч ирж байгаа Бат-Эрдэнийг ийм амархан хаяж байгаа юм чинь над шиг хөгшнийг гарын үзүүрээр л хаяна. Яарч хаях гээд яахав. Түрүүлэх чинь тодорхой юм чинь жаахан тогтож барилдаарай” гэсэн. “Нээрээ ч тийм дээ“ гэсэн шүү юм бодоод тулаад зогсож байтал гэнэт хүчтэй зайлчихсан.

-1987 он гэхээр Баянаа аваргын 10 дахь түрүү байж ээ?

-Тийм, тийм.

-Тэгвэл та эсрэгээрээ өрсөлдөгч бөхөө ам мэхэнд оруулж байсан түүх бий юу?

-Надад тийм булхай хийж явсан нэг ч тохиолдол байхгүй.

-Та заан, арслан, аварга, даян аварга, дархан аварга гэсэн монгол бөхийн таван өндөр цолыг таван жилийн хугацаанд авсан. Харин танаас өөр...?

-Д.Дамдин, Ж.Мөнхбат аварга бид гурав энэ түүхийг хамтдаа бичилцсэн байх.

-Чөлөөт бөхийн спортоор хичээллэх хугацаандаа хүрэл медалийг тун цөөн хүрт-сэн гэх юм билээ?

-Чөлөөтийн 90 кг-д хүч үздэг байлаа. Олон улсын тэмцээн уралдаанд алгасалгүй оролцож явахдаа 80 гаруй медаль хүртсэн байдаг. Энэнээс хүрэл медаль тоотой хэд л бий дээ.

-Хамгийн анхны тэмцээнээ дурсахгүй юу?

-Хамгийн анх гэвэл 1961 онд сургуулийн аварга шалгаруулах тэмцээнээр түрүүлж байлаа. Түүний дараа 1967 онд сонгуулийн барилдаанд оролцож мартагдахааргүй амжилт үзүүлсэн гэж боддог.
Одоо бодоход манай суманд чинь сумын заан цолтнууд байхгүй. Би 16 настай байсан байх. Тэр барилдаанд өөрөөсөө том бөхчүүдтэй таарч түрүүлж байлаа. Эргээд бодоход сайхан санагддаг юм.

-Таны анхны багш Ч.Дамдиншарав гуай Монгол Улсын арслан П.Дагвасүрэнд таныг өгч бэлтгэл сургуулилт хийлгэж эхэлсэн гэдэг. Ямар бэлтгэл түлхүү хийдэг байв?

-Багш минь тэсвэрийн бэлтгэл их хийлгэдэг байсан. Өглөө оройд уул өөд гүйлгэнэ. Кросст их гүйхэд мэдрэмж нэлээн сайжирдаг. Өөрөө тамирчин байсан болохоор энэ талын зүйлийг маш сайн мэддэг байсан. Багш нарынхаа ачаар тухайн үедээ хөдөлгөөн, авхаалж самбаагаар сайн бөхчүүдийн тоонд л ордог байсан.

-Гэтэл одоо эсрэгээрээ. Үндэсний бөхчүүд хөдөлгөөнт тоглоом гээч зүйлийг мартсан?

-Энэ цаг үеийн залуучууд жин нэмэх хандлагатай болчихож. Энэ нь үндэсний бөхийн холбооны дүрэмтэй л холбоотой. Жишээ нь аймгийн цолтой бөхчүүд 105 кг-аас дээш жинтэй байхгүй бол хүн дийлэхгүй гэсэн ойлголт төрүүлчихсэн. Ингэхээр таргалах ямар л арга хэлбэр байна түүнийг бөхчүүд сонгох болж. Миний үед хөдөлгөөнт тоглоом их тоглодог байсан. Уг нь харахад үндэсний бөхчүүд спорт тоглоомыг тогтмол тоглох хэрэгтэй. Залуу бөхчүүддээ хандаж “Хөдөлгөөнт тоглоом та нарыг цол нэмэх, бөхийн нарийн арга ухаантай болоход чинь чиглүүлнэ” гэдгийг захьмаар байна.

-Таны хүүхдүүдээс бөхөөр хичээллэсэн тохиолдол бий юу. Монгол Улсын гарьд Д.Рагчааг таны хүргэн гэдгээр мэдэх юм?

-Би таван хүүхэдтэй. Тэднээс хүү Ц.Базаррагчаа маань аймгийн цолтой. Миний охин спортоор хичээллэж байгаад орхичихсон. Мөн миний бага хүү барилдаж байгаад тариурын вирус авч тэр цагаасаа спортоос хөндийрсөн. Уг нь нэлээн сайн барилдчих болов уу гэж харж байсан юм.

-Энэ жилийн наадамд түрүүлэх магадлалтай бөхчүүдийг нэрлэхгүй юү?

-Одоо ч таахад бэрх болж. Гэхдээ хэний бэлтгэл сургуулилт сайн байна тэр аавын хүү л түрүүлнэ дээ.

Д.ЖАВХЛАН
ЗУУНЫ МЭДЭЭ