есдүгээр cap хүртэл хойшлуулах шийдвэр гаргаад байгаа. Үүнтэй зэрэгцэн Монгол Улс өөрийн эзэмшлийн 34 хувиа зарах тухай мэдээлэл санаатай, санамсаргүй аль нь мэдэгдэхгүй тархаад байна.

Гэхдээ "Оюутолгой"-д Монголын эзэмшиж байгаа 34 хувийг зарахгүй гэдгийг Уул уурхайн яам хожуухан ч гэсэн мэдэгдэв.

Хамгийн гол нь монголчууд баярлах болоогүй. Учир нь гэрээний нөхцөлийн дагуу 10 хувийг Хөрөнгийн биржээр дамжуулан арилжиж болно гэсэн заалтыг хэрэгжүүлж магадгүй гэсэн тодорхойгүй хариултыг Уул уурхайн яамны Стратеги бодлого төлөвлөлтийн хэлтсийн дарга Ч.Отгочулуу өгөөд байгаа.

Одоогоор "Оюутолгой" төслийн далд уурхайн ажил зогсонги байдалтай байна. Учир нь төслийн нэмэлт хөрөнгө оруулалтын техник эдийн засгийн үндэслэлийг ирэх зургадугаар сард Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд танилцуулах тов гарсан. Хуулиараа геологи уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа бүх компанийн нөөц, ТЭЗҮ-ийг тус зөвлөлөөр хэлэлцүүлэх учиртай. Дэлхийн зах зээл дээрх зэсийн үнэ, зэсийн зах зээлийн таагүй байдал тус төсөлд нөлөөл үзүүлж байгаа ч зэсийн экспортын хэмжээ 53 хувиар нэмэгдэж, экспортолсон зэсийн хэмжээ 214 мянган тонн болсон гайгүй үзүүлэлттэй байгаа. Өнөөдрийн байдлаар "Оюутолгой" үйлдвэрийн ажил жигдэрч, зэсийн олборлолт, борлуулалт хэвийн явагдаж байгаа гэдгийг албаныхан тайлбарлаж буй. Гэхдээ л "Оюутолгой"-д одоо хэр нь ойлгомжгүй асуудал өчнөөн олноороо овоорч, шийдлээ хүлээсээр л байна.

Өвөг дээдэс маань газар орны нэр усыг онож өгсөн нь гайхаж, биширмээр. "Эрдэнэт овоо", Тосон Заамар", "Оюутолгой" гээд үргэлжилнэ.

Уурхай баялгийн охь болсон эдгээр газар оронд өнөөдөр Монголын уул уурхайн хамгийн томоохон үйл ажиллагаанууд явагдаж улсын орлогын талаас илүүг үйлдвэрлэж байгаа билээ. Эдгээрээс "Оюутолгой"-н бүтээн байгуулалт хамгийн ирээдүйтэй, Монгол Улсын эдийн засагт дор хаяж 60 жил шийдвэрлэх нөлөө үзүүлэх XXI зууны бүтээн байгуулалт гэдэгтэй маргах хүн цөөхөн гарах биз.

Гэвч сүүлийн үед Монголын улс төрийн нөхцөл байдал, Засгийн газрын эргэлзээтэй байдлаас шалтгаалан гадаадын хөрөнгө оруулалт ганцхан жилийн дотор 40 хувь буурсан үзүүлэлттэй гарсан. Энэ нь эргээд манай жижигхэн эдийн засгийг хямрал руу тулхэх тун ч хорлонтой үзүүлэлт юм.

Дэлхийн уул уурхайн таван том төслийн нэг "Оюутолгой"-н тухай тодорхой нэгдсэн ойлголт өнөөдрийг хүртэл гараагүй л байна. Яах аргагүй Монголын говьд булаастай байгаа тэр их баялгаас хүртэх хувь хэмжээ нь өнөөдрийг хүртэл маргаантай байгаа шигээ "Оюутолгой"-н уурхайг хэдэн жил ашиглах бодит хугацааг ч монголчууд мэдэхгуй байгаа. Түүхээ мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн сармагчинтай адил гэсэн үг байдаг. Иймд "Оюутолгой"-н талаар бага ч гэсэн ойлголт өгөхийн тулд бяцхан түүх сөхөж байна.

Ашигт малтмалын тухай хуулийг 1997 онд шинэчлэн баталж, мөрдөж эхэлсний дараа Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Оюутолгойд хайгуул хийх Х-066/210/тоот лицензийг АНУ-ын хөрөнгө оруулалттай "ВНР минералс интернэйшнл эксплорейшн" ХХК 1997 оны хоёрдугаар сарын 17-ны өдрөөс эхлэн гурван жилиин хугацаагаар анх авчээ. Хайгуулын энэхүү лицензийн хүчинтэй байх хугацаа нь 2000'оны хоёрдугаар сармн 17-ны өдрөөс эхлэн гурван жилиин хугацаагаар анх авчээ. Хайгуулын энэхүү лицензийн хүчинтэй байх хугацаа нь 2000 оны хоёрдугаар сарын 17-ны өдрөөр бүрмөсөн дуусгавар болох нөхцөлийг тухайн үеийн хуулиар зохицуулсан байв.

Тухайн үед энэ компанийн Монгол дахь төлөөлөгчийн газрын дарга нь өнөөгийн "Оюутолгой" компанийн дэд захирлаар ажиллаж байгаа С.Санждорж байжээ. Хайгуулын лиценз эзэмшигчийн хайгуулын ажлын үр дүн хангалттай сайн байгаагүй, тухайн үед уул уурхайн түүхий эдийн үнэ ханш бага байсан зэрэг олон шалтгаанаас болж "ВНР минералс интернэйшнл эксплорейшн" ХХК нь 2000 онд уг хайгуулын талбайд цаашид үйл ажиллагаа явуулах сонирхолгүй болжээ. Тэд хайгуулын лицензийн хугацааг ч дахин сунгуулаагүй байна.

"BHB минералс интернэйшнл эксплорейшн" ХХК нь "Оюутолгой"-гоос илүү судлагдсан, илүү ирээдүйтэй "Тавантолгой"-н нүүрсний хайгуулын лицензийг мөн л эзэмшиж байснаа энэ үед Монгол Улсад буцаан өгч бүх үйл ажиллагаагаа зогсоон манай улсаас гарч явжээ.

Яг энэ үеэр Р.Фрийдланд Монголд уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн байдаг. Р.Фрийдланд "ВНР минералс интернэйшнл эксплорейшн" ХХК-тай амжилттай наймаа хийсний хүчинд тухайн үеийн Геологи, уул уурхайн кадастрын албаны 2000 оны зургадугаар сарын 21-ний өдрийн 259 тоот шийдвэрээр хууль зөрчин уг лицензийн хүчинтэй хугацааг сунгасан байна.

Энэхүү хууль зөрчсөн шийдвэрийн хор балаг маш их боловч зөвхөн өнөөдрийн "Оюутолгой" төслийн эдийн засгийн үзүүлэлтэд хэрхэн сөргөөр нөлөөлж байгааг хоёрхон жишээгээр авч үзье. Нэгдүгээрт, АНУ-ын "BHF болон "Айвенхоу майнз" компани дээрх лицензийг 2002 онд нийтдээ 42 сая гаруй ам.доллараар үнэлэн хоорондоо зарж, худалдаж авсан боловч энэ орлогод ногдох албан татварыг Монгол Улсын татварын байгууллагад төлөөгүй.

Хоёрдугаарт, Оюутолгой ордын нийт нөөцийн хоёр хувь буюу олборлолтын орлогоос 2.2 тэрбум ам.долларын роялтиг хууль бусаар авч, завших нөхцөлийг тэр үеийн Засгийн газар "Хөрөнгө оруулалтын гэрээ"-гээр "Айвенхоу майнз лимитид" компанид баталгаажуулж өгсөн.

Роялти нь аливаа эд хөрөнгийг эзэмшиж ашигласныхаа төлөө уг эд, хөрөнгийн жинхэнэ өмчлөгч эзэнд нь ашиглаж байгаа этгээдээс төлөх төлбөрийн нэг хэлбэр юм.

"ОЮУТОЛГОЙ" ОРДЫН НӨӨЦ, БАЯЛГИЙН ТАЛААР
Оюутолгойн ордод 45 сая тонн зэс, 1840 тонн алт, 11000 тонн мөнгө, 340 мянган тонн молибденийг оролцуулан дагалдах бусад металлын агуулга бүхий 6500 орчим сая тонн хүдрийн геологийн нөөцийг өнөөдрийн байдлаар тогтоосон.
Энэ нь зэс, молибдений нөөцөөр "Эрдэнэт"-ээс 7-10 дахин, алтны нөөцөөр "Бороо"-гийн алтны ордоос 30 дахин, мөнгөний нөөцөөр "Асгат"-аас бараг хоёр дахин их гэсэн үг юм. Орд ашиглах ТЭЗҮ-д тусгаснаар дээрх 6500 сая тонн хүдрээс 3000 сая тонн орчмыг нь 65 орчим жилийн хугацаанд олборлож, нийтдээ 80-83 сая тонн баяжмал үйлдвэрлэхээр төлөвлөсөн байна.

Энэ 80-83 сая тонн баяжмалд 23-25 сая тонн зэс, 800-1000 гаруй тонн алт, 4600-5300 тонн мөнгө, 50000-58000 тонн молибден агуулагдах буюу ийм хэмжээний баялгийг олборлоно гэж тооцоолжээ.

Оюутолгойн ордыг ашиглах явцад шаардлагатай ил, далд yypxaй байгуулах, баяжуулах үйлдвэр болон цахилгаан станцыг оролцуулан тэдгээрт шаардагдах дэд бүтцийн байгууламжуудыг барьж байгуулах, бүхий л зардлыг оролцуулан тооцоход төслийн анхны хөрөнгө оруулалт нь нийтдээ 6.4 тэрбум ам.доллар болох тооцоог хөрөнгө оруулагчид хийгээд байгаа.

Монгол Улсын Засгийн газар, хөрөнгө оруулагчийн хооронд Оюутолгойн ордыг хамтран ашиглах талаар "Хөрөнгө оруулалтын гэрээ"-г 2009 оны аравдугаар сард байгуулах үед нэг тонн зэсийн үнийг 4300 ам. доллар, нэг унци алтны үнийг 875 ам.доллар байхаар тооцоход анхны хөрөнгө оруулалтаа 4.7 жилийн дотор нөхөх тооцоо гарсан. Тэгвэл яг өнөөдөр Лондонгийн хөрөнгийн бирж дээр нэг тонн зэс 6640-6670 ам.долларын хооронд хзлбэлзэж байгаа бол, Америкийн Хөрөнгийн бирж дээр нэг унци алт 1285 орчим ам.долларын, ханштай байна. Зөвхөн эдгээр тооноос дүгнэлт хийхэд л Оюутолгойн хөрөнгө оруулагчид урьдчилан тооцоолоогүй маш их ашиг олох боломж бүрдээд байгаа юм.

УИХ-ын 2008 оны 40 дүгээр тогтоолын хоёрдугаар хавсралтад "Монголын талын эзэмшлийг 34 хувиас эхэлж, анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхсөни йдараа 50 хувь болгох асуудлыг хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тусгах, ордыг түшиглэн байгуулагдах компанийн хувьцааны 34 хувийг Монголын тал шууд эзэмшихээр тооцож, уг хувьцаанд ногдох хөрөнгийг албан татвар, төлбөр, хураамж, ногдол ашиг, зээл зэрэг хэлбэрээр оруулж болохоор тохиролцох" хэмээн заасан байдаг. Гэтэл сүүлийн үед хөрөнгө оруулагчид анхны хөрөнгө оруулалтаа хоёр тэрбум ам.доллараар нэмэгдүүлэн тооцох болсон нь Монгол Улсад тун их хохиролтой юм. Үүний тулд "Оюутолгой"-н "Хөрөнгө оруулалтын гэрээ"-ний зарим зүйл заалтыг өөрчлөх шаардлага амьдралаас урган гарч байгаа ч өнөөдөр "Оюутолгой"-д монголчуудын эрх ашгийг хамгаалж суугаа Д.Ганболд, Г.Тэмүүлэн, Ч.Отгочулуу гурав дорвитой зүтгэл гаргахгүй байна гэж хэлж болохоор.

Болдогсон бол "Хөрөнгө оруулалтын гэрээ"-ний 1.1 дэх хэсэгт байгаа "Энэхүү гэрээ эхний эзлжинд 30 жилийн турш хүчинтэй байна" гэсэн заалтыг өөрчлөх ёстой. Ингэхийн тулд Ашигт малтмалын тухай хуулийг ч сөхөж үзэх шаардлагатай.

Төслийн ТЭЗҮ-д анхны хөрөнгө оруулалтаа 4.7 жилийн дотор нөхөхөөр тооцсоныг харгалзан үзвэл хөрөнгө оруулалтаа нөхсөнөөс хойш 25.3 жилийн турш хувь эзэмшлийн хэмжээ болон бусад ямар ч нөхцөлийг өөрчлөх боломжгүй, хамтрагч нэг тал нь давуу байдалтай байгааг ч эргэн харах ёстой.

Анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхөх байдлыг нь харгалзан үзэж гэрээний хугацааг 10 юм уу, хамгийн ихдээ 15 жил байхаар өөрчлөх зорилго тавьж түүнийгээ ханган биелүүлэх стратеги, төлөвлөгөөг боловсруулах учиртай.
Мөн "Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ"-ний 15.10 дахь хэсгийн Засгийн газрын эзэмших опционы хувийг 16 биш 17 буюу түүнээс дээш болгох нөхцөлийг судалж үзэн хэрэгжүүлэх ёстой. Уг нь "Оюутолгой"-н энэ их баялаг өөр хэн нэгний биш монголчууд бидний төрөлх нутаг, алтан говьд минь л булаатай байгаа билээ. "Оюутолгой"-д ойлгомжгүй асуудал мөн ч их байна даа.

Б.ТҮВШИН