төмөр замын өргөн нарийн царигийн асуудлаар ярилцлаа.

-Зам тээврийн салбар тусдаа бие даасан яамтай болсноор ажил урагшилж, автозам, төмөр зам, агаарын тээвэрт том, том бодлогууд хэрэгжих үндэс болж байна гэж ярьж байгаа. Энэ талаар та ямар бодолтой явдаг вэ гэдгээс ярилцлагаа эхлэх үү?

-Уг нь бол явуулж байгаа бодлогууд нь зөв байгаа юм. Гэхдээ төрийн баримтлах бодлого зөв ч гэсэн хийж байгаа арга барил, явц, сонгосон техник технологи нь ямар ч утга алга. Өөрөөр хэлбэл, Техник, эдийн засгийн нэгдсэн концепци, нэгдмэл сүлжээ байгуулаагүй цагт энэ бүхнийг ганц нэгээр нь салгаж ярих нь учир дутагдалтай. Төрөөс баримтлах бодлого гэж хийгээд нэг, хоёр, гуравдугаар шат гээд хуваачихсан.

Яагаад хуваасан юм, нэгдүгээр шатаа хийгээгүй атлаа ямар учраас хоёрдугаар шатаа яриад эхэлсэн юм гэдэг нь тодорхойгүй, учир утга нь олдохгүй зүйл болоод байна. Нэгдсэн төлөвлөгөө, сүлжээ байх ёстой. Гэтэл манайд автозам, төмөр замын нэгдсэн сүлжээ алга. Ийм сүлжээ байхгүйгээс өнөөдөр маргаан гарч байгаа. Нэг сайд нь гарч ирээд л нэг, хоёр, гурван шат гэж ангилна. Үүний эхэнд нь байлгана, тэрнийг дараа нь барина гэж зөрнө. Ашиг сонирхлын зөрчил байдаг юм уу.

Эхлээд тогтсон зарчмынхаа дагуу л ажлаа үргэлжлүүлээд явах ёстой. Инженерүүд, эдийн засагчдыг оролцуулж нарийн үндэслэлтэй тооцоо судалгаа хийгээд нэгдсэн нийлмэл сүлжээтэй болъё гэж би хэлдэг. Монгол Улсын төрийн бодлогод өөрчлөлт хийх нь зөв гэж бодож байна.

-Яагаад. Төрөөс төмөр замын салбарт баримтлах бодлого гэж батлаад тэр бодлогодоо л тохируулж ажиллах гэж зүтгээд байгаа юм биш үү?

-Наадах чинь л асуудал үүсгээд байгаа юм. Монгол Улсад өргөн, нарийн цариг аль аль нь байж болно гэсэн ганц өгүүлбэр тавьчихсан байхад л маргаан эцэслэгдэнэ. Бодлогодоо ингээд тусгачихаар за алийг нь өргөнөөр хийх вэ, аль нь нарийн байх вэ гэдгээ яриад хийчихнэ. Ашиг тусаа тохиролцоод, ТЭЗҮ боловсруулахдаа судлаад, тооцоод ашгаа бодоод гаргачихна.

Гэтэл тийм зүйл байхгүй, хар ухаанаар нэг юм зурчихаад түүнийхээ дагуу шороо ухаад яваад байж болохгүй. Сая Дорнодын тал руу баахан шороо ухаад, цацаад орхичихсон. 40-50 км явлаа гэсэн. Үр дүн ч гараагүй. Хоёрдугаарт, төмөр зам барихын тулд иж бүрэн зураг байх ёстой. Тэгснийхээ дараа шороо хаана цацах вэ гэдгээ хийнэ. Гэтэл зураг байхгүй, “аа энэ чиглэлд барих юм байна” гэсэн нүдэн баримжаагаар баахан шороо цацаад орхичихдог. Төсөв, төсөлгүй багцаалсан байдлаас болж төмөр замд “гамшиг” нүүрлээд байна.

-Төрөөс төмөр замын талаар баримтлах бодлогыг батлахдаа зураг төсвөө тодорхой хийгээгүйгээс өнөөдөр нэг хэсэг нь өргөн цариг ашигтай гэж нөгөө хэсэг нь нарийнаар барина гэж маргаан үүсгээд байна гэж ойлголоо?

-Тийм. Төмөр замыг барьж байгуулна гэдэг чинь автозамаас шал өөр. Төмөр замд эхлээд трасыг нь тогтооно. Суурь бүтцийн зураг, тэрний дээгүүр явах хөдлөх бүрэлдэхүүн, мөн төмөр зам ажилладаг эрчим хүч, дохиолол, депо, засварын газар, цехүүд, вокзал гээд бүгдийг нь шийдэх ёстой. Төмөр замын зориулалтын барилга байгууламжуудыг иж бүрнээр нь шийдэж байж дараа нь ийм өртөгтэй км төмөр зам босох нь ээ гэж цаашаа явах ёстой юм. Гэтэл өнөөдөр яам нь Засгийн газар нь ч далан овоолох тухай л яриад байна. Одоо барьж байгаа далан ч учир дутагдалтай.

Автозамын далантай төстэй ч дотроо үе шаттай, тэрнийг дараа нь арчилж хамгаалах, зам төмөр, дэр мод тавих нь нарийн технологитой. Нарийвчилсан ажлын зургийг би нэхээд байгаа юм. Тийм юм хийгээгүй байж төмөр замын бодлого гаргаж тавиад байдаг. Өнөөдөр эдийн засгийн үр ашиг, хурдан түргэн барих асуудлаа харж өргөнөөр барих уу, нарийныг ашиглах уу гэдгээ шийдэх ёстой байтал тус тусын амбийц, эрх ашгийн үүднээс асуудалд хандаад байна. Хойч үе маань биднийг зэмлэхгүй байхаар шийдэх ёстой. Ямар тэнэг нь өргөнөөр бариад шороо бужигнуулаад байсан юм бэ. Одоо энийг хэрхэн шийдэх вэ гэж хожим биднийг зэмлэхгүй байх талаас нь шийдье. Хоёр ачиж, хоёр буулгана. Нэг вагоноос буулгаад нөгөөд ачна гэх байдлаар явбал ёстой “заваарсан” юм болно.

-Өргөн нарийн цариг хоёулаа байхын ашиг тус нь юу вэ. Ер нь энэ маргаан дунд хэний ашиг сонирхол яваад байна гэж харж байна. Төмөр зам геополитик уу, эдийн засаг уу гэдгийг хүртэл ярьж эхэллээ?

-Өргөн цариг даац муутай. Нэг гол дээр дарах даралт нь 28-аас дээш хэтрэхгүй. Оросууд яаж 28 тонн болгох вэ гэдэгт толгойгоо гашилгаж байна. Гэтэл нарийн цариг бол 30-32 тонн хүртэл даадаг, урт бүрэлдэхүүнтэй, хүнд жинтэй, хурдан галт тэргийг тээвэрлэх зориулалттай шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, олон улсын стандартаар батлагдсан. Дэлхийн 80 орчим хувь нь нарийн царигаар явж байна. Хуучин социалист орнууд л өргөнийг ашигладаг. Гэхдээ ач холбогдлоо алдаж эхэлсэн. Ер нь нарийн цариг хамаагүй давуу талтай. Ер нь өргөнөөс нарийн, нарийнаас өргөн рүү шилждэг технологи бий. Маш олон орнууд энэ технологийг хийсэн ч маш өндөр үнэтэй. Дугуй болгон нарийн руу орохоод хумигддаг, өргөнд орохоор тэлдэг техникийн шинэ шийдлүүдийг хийсэн ч мөнгө л үрнэ. Дугуй болгон салж нийлнэ гээд бод. 400-500 гол байна. Нөгөө нэг нь тэргэнцрээр сольдог технологи. Энэ бол 10 гаруй суудлын вагоныг зөөхөд зориулсан технологи. Олон мянган тонн ачаа ачиж байгаа галт тэрэгний тэргэнцэрийг хадгалах, тэрнийг солих ажиллагаа бол ёстой бүтэхгүй. Ямар ч тэнэг бизнесмэн үүнийг хараад байж чадахгүй. Би улс төр яримааргүй байна. Геополитек гэж цэцэрхмээргүй байна. Яаж ч бодсон өнөөдөр глобальчлагдаж байгаа эрин үед, Хятад улсын хөгжлийн хурдацыг ч харсан ч хөрш улсуудтайгаа өргөн, нарийн гэж маргалдаад баймааргүй байгаа юм. Энэ Хятадынх, энэ нь Оросынх нь гэж маргалдах хэрэггүй.

Өргөн нарийн алинаар нь ч тавьсан байлаа, энэ хоёр улсын эрх ашиг манайд падлийгүй. Хэн, хэнийх нь эрх ашгийг хөндөхгүй. Урд талдаа төмөр зам тавихаар Хятадад биш манайд л ашигтай. Хятад манайхтай, манайхгүй урд талаар тээвэрлэх, зөөхөө хийгээд явж байгаа. Гашуун сухайтын хилийн боомт дээр гэхэд л манайх руу 18 км оруулж ирээд буцаад гараад явчихсан. За энд танайх ачвал ач, больвол боль гэсэн үг биз дээ. Хоёр хөршөөсөө бид холдож чадахгүй, тэдний дундаас нүүгээд явчихгүй учраас тэр хоёртойгоо л найрамдалт харилцаатай, харилцан ойлголцож хатуу хөршийн найрамдалт гэрээтэй явах ёстой. Тухайлбал, ОХУ манай улсын газар нутаг дээгүүр газын хоолой татъя гэж Газфромын хэсэг нөхдүүд ярилцсан байсан. Тэрнийг нь зөвшөөрөх ёстой. Тэндээс бид л хожино. Нефьтийн замууд Монголыг тойроод Орос, Хятад, Европ зохицоод байхад Монгол Улс уухайн тас зөвшөөрөөд хоолой тавиулаад явах ёстой юм. Байгальд аюулгүй, манай улсын эдийн засагт ашигтай зүйл шүү дээ. Хоёр том хөршийн дунд зүгээр шахуу сууж байгаад ашиг олох боломжоо бид алдаад байна. Үндэсний аюулгүй байдлаар ярилцаад л шийдэх асуудал шүү дээ.

-Гашуун сухайт, Бичигтийн хилийн боомтод заавал терминаль байх шаардлагагүй гэж та үзээд байгаа юм билээ. Энэ талаараа ярихгүй юу?

-Ачих буулгах заавал хилийн боомт дээр байх шаардлагагүй. Тавантолгой, Оюутолгой, Хөөт дээр байж болно. Өргөн, нарийн аль алинд нь аччихдаг том терминаль байж болно. Эксватораар эхлээд ачна. Вагонуудаа өргөн нарийнаар зэрэгцүүлээд тавьчихна. Аль алинд нь ачаад өргөн, нарийнаар гаргачихна. Ингээд л болоо. Улсынхаа гүнд байлгая. Заавал хилийн боомт дээр байх албагүй. Хилийн гүнд гааль, ачих буулгах, хяналт байж болно. Асуудал үүсэхгүй. Нүүрсний компаниуд ч дуртай байх болов уу. 10 хувийн хоргодол, байгаль орчныг бохирдуулах, олон дахин ачиж буулгахаас л илүү ашигтай хувилбар гэж би боддог юм.

-Шинэ төмөр замын асуудлаар маш олон жил ярилаа. Чингис бондоос мөнгө тавьсан хийнэ гэж яриад л яваад байна. Ямар учир шалтгаанаас төмөр замын асуудал урагшаа явахгүй хойрго байна вэ. Та олон жил энэ салбарт ажилласан хүний хувьд хүндрэл бэрхшээлийг нь хамгийн сайн мэдэж байгаа байлгүй?

-Өмнөх засгийн газрын болон өнөөгийн засгийн маккензи, ТЭЗҮ-г нь би үзсэн. Уг нь нэг км төмөр замыг барихад 1.2 сая ам.доллар л болдог байхгүй юу. Гэтэл одоо 3.5 сая гэж яриад байх юм. Юугаа ч яриад байгаа юм бүү мэд. Ямар гээч юм нэмээд төсөв хийгээд байгааг ойлгохгүй байгаа юм. Хоёрдугаарт, иж бүрэн, урьдчилсан ТЭЗҮ гэж байна. Ажлын ТЭЗҮ гэж байна. Энэ хоёр ТЭЗҮ хийгдээгүй байна гэж би үзээд байгаа. Энэ хоёр хийгдсэний дараа ажил эхэлдэг болохоос биш хийж байхдаа ажлаа хийдэггүй юм. Тэрнээс болоод л төсөв мөнгө нь хүрэхгүй байна гэж харлаа. Дорнодын талд баахан шороо самраад тэрнийх нь мөнгийг нэхсэн 20, 30 компани ч байгаа сурагтай. “Энержи Ресурс”-ын барьж байсан замыг төр авсан. Тэгээд урагшаа явуулсангүй. Их хэмжээний мөнгөөр ядахдаа шороо овоолоод, далан босгочих байтал ажил нь 70 хувьтай байна гэж ярьж байна. Ард түмэн үүнийг буруу ойлгоно шүү дээ. Шороо овоолсон ажлынх нь 70 хувь урагшилсан атал бид төмөр замын ажлынхаа 70 хувийг хийчихлээ гэж яриад явах юм.

-Төмөр замын ажлыг хувийн компаниуд барих хэрэгтэй юу. “Монголын төмөр зам” ТӨХК “Шинэ төмөр зам” компани байгуулсныг хэрхэн дүгнэж байна?

-Бодлогыг төр гаргах ёстой. Гэтэл бодлого нь өөрөө “но”-той. Ганцхан нарийн төмөр зам барина гэсэн бодлого байх ёсгүй. Өргөн, нарийн аль алиныг нь барьж болно оо гээд бодлого гаргаад өгчихвөл дараа нь барьж байгуулахыг хэн ч хийнэ. Хувийн хэвшлийн компаниуд хурдан бариад, улстайгаа гэрээлээд, улсаас зохих хэмжээний урьдчилгаа аваад, үлдсэн мөнгөө өөрсдөө гаргахад болохгүй гэх зүйлгүй. 1000 км замыг нүдээ аниад ч тавина. Миний цээжинд бол багтаж байгаа. Нэг л их бодлого ярьсан хүмүүс. Гэтэл бодлого ч боловсруулчихаж чадахгүй аж ахуйн ажил хийгээд явж байна шүү дээ. Бодлогоо боловсруулаад өгчихөд л болчих гээд байна. Солонгосчууд хийгээд, Япончууд хяналт тавиад, Германчууд хөндлөнгийн шинжээч хийхээр энэ гурван улс төмөр замаас мөнгө идэж уугаад байна гэж хардах юм.

Гэхдээ баригдсаны дараа Герман, Солонгос, Японы хэн ч ашиглахгүй, монголчууд өөрсдөө л ашиглана. Эхнээс нь ашиглалт хариуцах компани ажиллаж дараа нь өөрсдөө ашиглахад боломжтой байдлаар хянах ёстой юм. Эхнээс нь хяналтаа л зөв тавих ёстой. Хянахыг төрийн бодлого гэж ойлгоод байх юм. Энэ бол төрийн бодлого биш. Төр заагаад өгчих. Хаашаа, ямар төмөр замыг яаж, хэдэн хувийн ашигтайгаар тавих вэ гэдгээ зааж өгөх ёстой. Ухаандаа, миний зураад сууж байгаа энэ зургийг төр л гаргаж өгөх ёстой юм шүү дээ. “Монголын төмөр зам” ашиггүй ажиллаж байгаа жишээг дурьдая. Өчнөөн олон зүтгүүр өр зээл тавьж авсан.

Гэтэл ашиглахгүй, хөдөлгөхгүй бүтэн хоёр, гурван жил зогслоо. Замаа барихгүй байж, дээр нь явдаг зүтгүүрийг өр зээл тавиад аваад тавьчихсан ашиглахгүй сул орхисон гэхээр ямар “тэнэг” бодлоготой байгаа нь харагдаж байгаа биз. Мөнгийг үр ашиггүй үрж байгаа. Өр тавина. Саяхан “Монголын төмөр зам” зээл авлаа. Авсан зээлээ юунд, хэрхэн зараад байна вэ. Хувийн хэвшлийн 2000 гаруй вагоныг явуулахгүй зогсоож байна. Замаа барихгүй байж дээр нь явдаг юмыг өр тавиад цуглуулаад байгааг ойлгохгүй байгаа. 100 хувь Төрийн өмчит компани ийм зүйл хийгээд яваад байна. Аж ахуйн байгууллага юм уу, корпораци юм уу учрыг нь олохгүй л явна. Дороо охин компани байгуулаад л... Төр, засаг, төрийн өмчит компани тэрний дор нэг охин компани байгуулна гэхээр л арай л дэндүү юм. Царигийн асуудлаа л хурдан шийдмээр байна.

-Корпораци байгуулвал ашигтай байх уу?

-Болно. Би хувьдаа боддог л юм. Яамны харьяа биш байхаар л зохицуулах хэрэгтэй. Ийм том ажлыг нэг засаг гарч ирээд л бужигнуулаад байж болохгүй. Засаг төр яаж ч солигдож байсан “Монголын төмөр зам” корпораци төрөөс хараат ажлаа үргэлжлүүлээд явж байх хэрэгтэй. Ийм том бүтээн байгуулалтын ажлыг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөр оруулаад тэнд ямар ч төр, парламент гарсан өөрчлөлт оруулахгүйгээр ажиллуулах зарчмаар ажиллах ёстой юм. М.Энхсайханы шийдэл их зөв юм гэж хардаг. Улсдаа концепци байгуулаад тодорхой хэмжээний хувь аваад ТЭЗҮ-ээ өөрсдөө боловсруулаад барьж байгуулах мөнгөө гадны компаниас босгоод, улстайгаа гэрээ хийгээд явах нь хамгийн шилдэг арга. Төр хэдийчинээ хутгалдана тэр хэмжээгээр хугацаа удааширна, идэж уух нь ихэснэ. Тал зам барина, хэдэн жилээр удааширна. Иж бүрэн төрийн бодлого үнэхээр дутагдаж байна. Онч мэргэн, тооцоо судалгаатай, ТЭЗҮ-г бүрэн хийсэн бодлого байхгүйгээс төмөр замын салбар эрх ашгийн төлөө тулалдсан бизнесмэнүүдийн “тулааны талбар” болж хувирлаа.

Монголын мэдээ

Ч.Сүрэнхорлоо: Төмөр замын салбар бизнесмэнүүдийн ''тулааны талбар'' болж хувирлаа
Tweet
Bolod.mn