Манай улс 1930-аад оны үеэс нэхий дээл үйлдвэрлэж иржээ. Дайны үед цагаан нэхийгээр дээл оёж дэргүүдэд өгч байсан тухай үйлдвэржилтийн түүх номонд тэмдэглэсэн байх юм. Тухайн үед цэргүүдийн хувцсыг нам засгийн бодлогоор бэлтгэн нийлүүлж байжээ. Энэ үеийг үслэг эдлэл үйлдвэрлэж эхэлсэн үе гэж түүхэнд үздэг байна. Үүний
дараа 1986 онд Үслэг эдлэлийн үйлдвэрийн ЗХУ-ын тусламжаар байгуулж байжээ. Тус үйлдвэрийг түүхий эдээр хангах зорилгоор Төр хурахын хар үнэг, булганы аж ахуйг байгуулсан байна. Залуусыг ЗХУ, Чехословак руу явуулж шинэ ажилчдыг бэлтгэж байсныг аж үйлдвэрийн салбарын 80 жилийн ойгоор ахмадууд дурсан ярьж байв. Бид Хан-Уул дүүргийн нутагт байрлах "Монгол Шевро" компанийн урд орших үслэг эдлэлийн үйлдвэрийн байраар орлоо.

Зах зээлд шилжих үед хувьчлагдаж "Сор" нэртэй болсон ч компанийн үйл ажиллагаа нь зогсчээ. Талбайнхаа зарим хэсгийг түрээсэлж, жижиг, цехүүд ажилладаг юм байна.

ҮЙЛДВЭРИЙГ ХУВЬЧЛАХАД АГУУЛАХАД НЬ ТЭРБУМ ТӨГРӨГИЙН БҮГЭЭГДЭХҮҮН БАЙСАН
Үслэг эдлэлийн уйлдвэрт ажиллаж байсан О.Алтанцэцэгтэй уулзаж ярилцсан юм.

-Таныг үслэг эдлэлийн үйлдвэрийн нягтлан бодогч байсан гэж сонслоо. Та үйлдвэрийнхээ түүхээс ярьж өгнө үү?

-Үслэг эдлэлийн үйлдвэрийн суурь нь Арьс ширний долдутаар артель нэртэй 1931 онд байгуулагдсан юм билээ. Уг артелийг 1934 онд Шевретийн үйлдвэртэй нэгтгэсэн байдаг юм. Дараа нь тус артелийн байрыг шинэчилж өргөтгөөд 1983 онд ашиглалтын өмнөх захиргаа нь байгуулагдаж. Үслэг эдлэлийн үйлдвэрийг албан ёсоор 1986 онд нээсэн. Би Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын хүн. 1972 онд 10 жилийн сургууль төгсөөд МУИС-ийг нягтлан бодогч мэргэжлээр дүүргэсэн.

Тухайн үед би Эрдэм шинжилгээ, туршилтын төвийн нягтлан бодогч байсан юм. Дараа нь Үслэг эдлэлийн үйлдвэрт очсон. Анх үйлдвэрлэлээ эхэлж байхад үслэг эдлэлийн технологич Балжинням гэдэг хүнийг даргаар нь томилж байлаа. Эхэндээ үйлдвэрлэл жигдрэхгүй байсан учраас хоёр жилийн дараа Дашдондов гэдэг хүнийг ажил сайжруул гэсэн үүрэгтэй даргаар томилсон. Нэгдүгээр үйлдвэр нь нэхий боловсруулж хувцас хийх зорилготой. Хоёрдугаар үйлдвэр төл мал, ангийн арьсыг боловсруулдаг. Нийт дөрвөн үйлдвэр нэг доор байрлаж байлаа. Тухайн үед 1000 гаруй ажилчинтай байсан юм. Жил бүр үйлдвэрлэлийн үр ашиг сайжирсаар 1996 онд 10 жилийнхээ ойг үр бүтээлтэй тэмдэглэж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, үйлдвэрлэлийн оргил үе байсан гэж хэлж болно. Үслэг эдлэл чинь нэхий, даавуу эсгүүр, булга, ангийн арьсны оёдлын үйлдвэр гэсэн нэгдэл байсныг хэлэх хэрэгтэй байх.

-Үйлдвэрлэлийн хүчин чадал нь ямар байсан бэ, жилдээ хэр хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байв?

-Жилдээ сая ширхэг бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчин чадалтай үйлдвэр ашиглалтад оруулсан. Үүнээс 760 мянган ширхэг нь төл мал, ангийн арьс, 270 мянган ширхэг хонины арьс боловсруулах нормтой байлаа. Хувцас, цэргийн зориулалтаар нэхий дээл үйлдвэрлэж дотоодынхоо хэрэгцээнд гаргадаг байсан. Харин төл мал, ангийн арьсаар шуба хийж экспортолдог. 10 жил болоход өр зээлгүй, ажил их сайхан жигдэрч ирсэн. Ажилчид ч туршлага хуримтлуулсан. Ид оргил үе нь тохиосон юм. Үйлдвэрийн зөвлөлийн даргаар Х.Бямбажав ажиллаж байсан. Ерөнхий инженер нь Цэдэв, Оюун-Эрдэнэ бид гар нийлж ажиллаж явлаа. Голдуу залуус болохоор урам зоригтой ч байж. Нэг шубыг ажлын гурван өдөрт хийдэг байлаа. Арьсаа эсгээд, тэлээд хийдэг, их нарийн технологитой шүү дээ. Тухайн үед нэг шуба 150 ам.доллар байсан юм. 1990-ээд оны эхээр каракул шуба ид моодонд орсон. Батсүмбэрт каракул хонь үржүүлдэг байлаа.

-Улсад хэр хэмжээний орлого оруулж байсан бол?

-Тэр үеийн ханшаар 989.6 сая төгрөгийн борлуулалт хийж байлаа. Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийхээ 50-60 хувийг экспортолж байсан. Үүний дийлэнхийг тарваганы арьсан шуба эзэлж байлаа. Үслэг эдлэлийн үйлдвэрийг түүхий эдээр хангах зорилгоор Төрхурахын Булганы аж ахуйг байгуулсан. Бас хар үнэг үржүүлж байлаа. Нэг ёсондоо үйлдвэрлэлийг цогцоор нь хөгжүүлэх бодлого барьж байсан юм билээ. Булганы аж ахуйгаас булганы арьсаа, тарваганы арьсыг аймгуудын ангийн нэгдлээс, хонины нэхийгээ "Мах комбинат"-аас авч хангана. Булга, тарваганы арьсан шуба тухайн үедээ нэлээд үнэтэй байлаа. Үнэт арьс учраас чамгүй өндөр үнэлдэг байсан. Түүхий эдээ нарийн системтэй хангадаг.

Манай үйлдвэр бүтээгдэхүүнээ боловсруулж тэр үеийн ханшаар 100-110 сая төгрөгийн ашигтай ажилладаг байлаа. Захиалга ч их ирнэ. Тухайн үед экспортын төлөвлөгөө таслахгүй гэж өөрийн улсынхаа иргэдэд тусгай эрхийн бичгээр бараа өгдөг байсан юм. Манай эрхийн бичгийг гадаадад сурдаг оюутнууд их сурагладаг байж билээ. Хааш хаашаа дөрвөн см-ийн хэмжээтэй арьсыг зүйгээд шуба оёдог байлаа. Өөдсөөр зүйж хийсэн шуба хамгийн ашигтай бүтээгдэхүүн байсан. Манай дарга Якут явж ирээд ангийн үнэт арьсыг хий дэмий хаяж болохгүй гэж үзэж булга, минж, тарваганы арьсны өөдсөөр сандлын бүрээс гээд жижиг эдлэл хийж байлаа. Манай хамт олон дотор Чимэдцэеэ, Дондог, Жавзмаа, Энэбиш, Мөнхцэцэг гэсэн цехийн чадварлаг дарга нар байсан. Төлөвлөгөөгөө цагт нь биелүүлдэг манай улсын урдаа барьдаг үйлдвэрийн нэг байсантай хэн ч маргахгүй байх.

-Үслэг эдлэлийн үйлдвэр хэдэн онд хувьчлагдсан бэ. Тэр үед хэн гэдэг хүн хувьчилж авсан юм бол?

-Үслэг эдлэлийн үйлдвэрийг хамгийн сүүлд хувьчилсан юм. 1996 он хүртэл үйлдвэр хэвийн ажилласан. Зах зээлд шилжих үеэр "Өгөөж"-ийн Түмэнгэрэл, аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Сумьяа нарын хэдэн хүн манай үйлдвэрийг хувьчилж авсан. Тоног төхөөрөмжөө жил жилээр шинэчлээд явдаг байсан болохоор хувьчлах үед хэвийн л ажиллаж байсан. Агуулахдаа тэрбум төгрөгийн бүтээгдэхүүнтэй үйлдвэрийг тооцоо хийгээд л хувьчилж авсан эздэд нь хүлээлгэж өгч байлаа. Баланс тайлан дээр өр дутагдалгүй хүлээлгэж өгсөн. Гэтэл жилийн дотор тоног төхөөрөмжийг нь алга болгоод л ажилгүй болгосон доо. Учрыг нь сүүлд сонсч байхад хувьчилж авсан хүмүүс банкинд өртэй байсан юм билээ. Үслэг эдлэлийн үйлдвэрийг хувьчилж авахын тулд банкнаас зээл аваад түүнийгээ төлж чадаагүй хэрэг. Тэгээд банкны өрөнд үйлдвэрээ өгчихсөн юм билээ. СУИС-ийн урд талд банкны өр барагдуулах байгууллага байгуулагдаж үйлдвэрийг тэнд өгчихсөн байсан. Ингээд 1000 гаруй хүн ажилгүй болсон. Тэр үед эдийн засаг ч хүнд байлаа.

Амьдрахын тулд манайхан байрны подваль түрээсэлж ажиллах, арай бололцоотой зарим нь жижиг байр олоод ажлаа хийсэн. Би тэднийг гудамжинд гарчихаагүйд нь их баярладаг юм. Манайхан чадварлаг болохоор өөрсдөө бие даагаад жижиг үйлдвэрлэл явуулж байгаа. Ганцхан бэрхшээлтэй зүйл нь тэтгэвэр тогтоолгоход л хэцүү байсан. Зарим хүнийг олон хүухэдтэй гээд тэтгэвэрт гаргасан. Бас нэг хэсгийнх нь ажилласан жил хүрэлцэхгүй байлаа. Өнгөрсөн жил тэтгэврийг нөхөн тооцох тухай хууль гарч хүмүүст боломж олголоо. Тэгээгүй бол завсардсан 10 жилийг нөхөх хэцүү шүү дээ. Хүмүүс ажиллаж байсан үеийнхээ баримтыг надаас нэхээд л ирдэг юм.

ТҮГЖЖАВ ГУАЙ ХОНИНЫ НЭХИЙГ ИРВЭСНИЙ АРЬС ШИГ БОЛГОЧИХДОГ МУНДАГ ТЕХНОЛОГИЧ БАЙЛАА

-Саяхан болж өнгөрсөн аж үйлдвэрийн 80 жилийн ойгоор танай байгууллагынхан уулзсан уу?
-Манай үйлдвэрийн дарга их хөдөлмөрч хүн байлаа. Ажилчдынхаа эдийн засгийн мэдлэгийг дээшлүүлэх гэж газрын тухай, өмч хувьчлалын тухай хуулийн талаар нэлээд зааж өгсөн дөө. Би Дашдондог даргыгаа их хүндэлж явдаг юм. Хатуудаа хатуу, зөөлөндөө зөөлөн хүн байсан. Уулзалгүй яах вэ. Аж үйлдвэрийн 80 жилийн ойгоор түүхийн тухай ном гаргасан юм. Тэр номыг ажилчдадаа авч өгөх санаатай "Сор" компаниас тусламж гуйж очлоо. "1.5 сая төгрөг гаргаад өгөөч. Ядаж хэдэн хөгшинд ном авч өгмөөр байна" гээд. Тэгсэн халгаагүй шүү.

-Үслэг эдлэлийн үйлдвэрт ажиллаж байсан ахмадуудыг "Сор" компанийнхан баяр ёслолоор хүлээж аваагүй юм уу?

-Хүлээж авч хүндэтгэл үзүүлээд сүйд болоод байдаггүй дээ. Манай ахмадууд бор зүрхээрээ л амьдарцгааж байна. Бид бол бахархах зүйл ихтэй хүмүүс шүү дээ, Үслэг эдлэлийн үйлдвэрээс Х.Бямбажав гэж мундаг хөдөлмөрийн баатар төрсөн. Бас В.Түгжжав гэж авьяаслаг технологич ажилладаг байлаа. В.Түгжжав гуайн технологиор Үзэсгэлэн чимэглэлийн ордонд үзэсгэлэн гаргаж байсан юм. Хонины нэхийг цоохор ирвэсний арьс шиг болгочихдог тийм мундаг технологич л доо. Энэ үзэсгэлэнгийнхээ дараа төрийн шагнал хүртэж байлаа. Цанжид гэж анхных нь ажилчин байсан юм. Зах зээлийн үед хувийн цех байгуулаад овоо дориун ажиллаж байлаа. Үйлдвэрээс Товуудорж, Нансалмаа, Гончиг, Төмөрөө, Эвшннхорол. Чулуунбор, Батсуурь, Дондог. Бямбасүрэн, Баасансүрэн, Жанчивдорж Эрдэнэбилэг, Батсүх, Баттөмөр, Алтантуяа, Болд, Батдорж бид холбоотой байдаг юм.

Тухайн үед сайн ажиллаж байсан Дондог, Андив, Алтанхүү нарыг гавьяа шагналд тодорхойлж байсан боловч хөдөлмөрөө үнэлүүлж чадаагүй хоцорсон. Одоо тэтгэврийн хөгшчүүлийг шагнана гэж байхгүй байлгүй дээ. 10 жилийн тэтгэвэр нөхлөө гээд дээд тал нь 30, доод тал нь 20 мянган төгрөг л нэмэгдэж байгаа юм. Энэ жил 80 жилийн ойгоор бид үйлдвэрийнхээ байраар ороод гарах санаатай очсон. Гэтэл биднийг оруулаагүй.

ХӨНГӨН ҮЙЛДВЭРГҮЙГЭЭР МОНГОЛЫН ЭДИЙН ЗАСАГ САЙЖРАХГҮЙ

-"Бид байгуулсан аж үйлдвэрийн паркаа зах зээлийн үед буруу хувьчилснаас болоод сүйтгүүлсэн" гэж ахмадууд ярьдаг. Дахиад аж үйлдвэрийн парк байгуулна гэхэд хэр хугацаа орох бол. Та эдийн засагч хүний хувьд тооцоо судалгаа харагдана биз?
-Хөнгөн үйлдвэрлэлгүйгээр Монголын эдийн засаг дээшлэхгүй, Би 40 жил эдийн засаг санхүүгийн ажил хийлээ. Манайх мал аж ахуйн орон учраас түүхий эд нь бэлэн гараад ирдэг. Тиймээс хөнгөн үйлдвэрлэлийн салбар хөгжих боломжтой. гэхдээ одоо дахиад аж үйлдвэрийн парк байгуулна гэвэл бүтэхгүй. Зах зээлийн үед хувьчлалыг буруу хийснээс болоод үйлдвэрүуд мөхсөн шүү дээ. ҮХАА-н сайд Баттулгын аав Халтмаа гуай бидэнтэй хамт ажилладаг байлаа. Манай үйлдвэрийн нярав байсан юм. Ааваасаа сурсан зүйл байдаг бол сайд хөнгөн үйлдвэрийн салбарыг бага ч гэсэн хөл дээр нь босгох байх.

Хэрэв юу ч сураагүй бол босгоход хэцүү дээ. Одоо Харгиа үйлдвэрийг л хар даа. Хувьчлаад дийлэхээ болиод буцаагаад хотын захиргаа эргүүлж авлаа. Тэглээ гээд сайжруулж чадахгүй л байна шүү дээ. Ганц цэвэрлэх байгууламж ажиллуулж чадахгүй байж яаж арьс шир боловсруулах үйлдвэрийн цогцолбор ажиллуулах юм бэ. Хэн хүний ярьснаараа хийчихдэг зүйл биш. Олон улсад сайхан технологи нэвтэрч л байна. Технологи сайжирлаа гээд мэргэжилтэй боловсон хүчин дутмаг байна шүү дээ. МСҮТ-ийг хөгжүүлж байна гээд яриад байгаа. Гэхдээ мэргэжилтнээ төгс бэлтгэж чадахгүй байна. Бидэнд нэг дутагдал бий. Өмнөх зуйлээ дандаа үгүйсгэдэг. Хийсэн зүйлийг нь устгачихаад дахиад шинээр байгуулна гээд зүтгээд байдаг. Ийм буруу заншилтай хүмүүс юм. Энэ алдаагаа засч уламжлал шинэчлэл гэдэг зүйлээ хадгалж үлдэх хэрэгтэй шүү дээ.

Социализмыг муулаад л байдаг. Тэр нийгмээс чинь авах зүйл их байсан шүү дээ. Адаглаад л хүмуүсийг эдийн засгийн тооцоотой болгож сургасан. Жишээлбэл, малчид төдөн хониноос төчнөөн төл бойжуулна. Жилд төдөн кг цагаан идээ хийнэ гээд л эдийн засгийн тооцоо сурдаг байлаа. Ингэж эдийн засгийн тооцоонд суралцахын зэрэгцээ цагаан идээ хийх технологио үр хүүхэддээ уламжлуулдаг заншилтай шүү дээ. Гэтэл сүүлийн үед залуу малчид идээгээ хийж чадахаа больж, технологи нь алдагдчихаад байна. Нөгөө талаар ноос, арьс ширэнд урамшуулал олгож бэлэнчлэх сэтгэлгээ суулгаад байна. Нэг жишээ хэлэхэд малчид ноос, арьсны урамшуулал авахын тулд малаа илүү тоолуулдаг болсон. Үүнийг нарийн хянадаг тогтолцоо ч алга л байна шүү дээ.

-Та хамгийн сүүлд хаана ажиллаж байгаад гавьяаныхаа амралтад гарсан бэ. Одоо та ямар ажил хийж байгаа вэ?
-Би Улаанбаатар цахилгаан түгээх сүлжээ компанид ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ гарсан. Одоо нягтлан бодох бүртгэлийн аудитийн байгууллагад ажиллаж байна.

Б.ГАНДОЛГОР /ӨДРИЙН ШУУДАН/