түүхэн бодит хүн юм. Бурхан багш лугаа адил Энэтхэг үндэстэн билээ. Одоо Пакистан улсын нутагт буй "Дана гоша цо" хэмээх нуурын мандалд Бадамлянхуа цэцэгнээс хувилж төрсөн домогтой ажээ. Тухайн орны хаан Индрабүди тэрхүү гайхамшигт хүүг өөрийн нэр дээр авч хаан ордонд өсч хүмүүжин эрдэм ухаан, бие бялдарын гайхамшигаараа бусдаас гоц ялгарч байсан байна. Урьдын олон төрлийн дадал авъяасын эрхээр орчлонгоос гансран магад гарахуйн сэтгэлд эзлэгдэн урьд бурхан багш 29 насандаа гэрээс гарч тойн болон хатуужил эдэлсний нэгэн адилаар хаан төрийг орхин гарч Өмнөд Энэтхэгийн их үхээрийн газарт 3 иогийн их дандарыг бясалган тэнгэр газрын хүмүүн болон хүмүүн бусын амьтан бүхнийгэрхэндээ хураан зарагч их нууцын тарнийн бүтээлчин болж үхэлгүй мөнхийн очир лагшинг эрхшээж Аминдава бурханы насны шидийголжээ.

Цагийн эрхээр бууран доройтож хар зүгийн тэнгэр, лус ягчис нөр их хүчийг олж чанга буруу ерөөлтөн нарч эзлэгдэн байсан бурханы шашныг нэгэн үе сэргээн судар тарни болон ялангуяа Дандарын номыг ихэд дэлгэрүүлж байв. Ялангуяа цаст Түвдийн харанхуй оронд бурханы шашныг наран мэт дэлгэрүүлж номхотгоход бэрхтэй нугуудыг үзсэн тедийгээр үнсэн мэт хийсгэн дарж Түвдийн хамгийн анхны БалданСамьяаЛин хийдийг байгуулж хувь төгөлдөр шавь нар олныг төрүүлэн гаргажээ. Чухам энэ үеэс эртний ерөөлөөр төрсөн мэргэд сайчуул, их бүтээлчин нар Түвдийн оронд одоог хүртэл тасралтгүй төрөн гарсаар байгаа юм. Түвдийн их хэлмэрч Лочэнричэнсанбо-г судар орчуулахаас өмнөх үеийн бүх номыг Нинмава түүнээс хойшихыг Сармава хэмээх болсон нь одоо Нинмава нэр нь нийт улааны шашны ерөнхий нэр болсон байна. Манай оронд бурханы шашны дэлгэрэлт нь Хүннү гүрний үеэс эхлэлтэй болохыг эрдэмтэн мэргэд тогтоосон бөгөөд Монголын их хаадын үед төрийн шашин нь Улааны үндэсний Сажава, Гармава байсан бөгөөд халхын язгууртан дээдэс нь их хаадын уламжлалаа коммунист халдлагын үе хүртэл ямар нэг байдлаар хадгалан авч ирсэн юм.

Халхын шашны эзэн үе үеийн богд нар чухал увидаст энэхүү үндэсийг нэн тодорхой саруул ухаант цөөхөн шавь нарын хүрээнд "Дэлгэрүүлж болохгүй гэхдээ тасалж болохгүй" гэсэн үндсэн зарчмаар хадгалж байсан бөгөөд одоо ч гэсэн манай баруун аймгуудын нутагт Ловон жодын үндэсний ном судар хийд орон олон байсны хамгийн том голомт нь Тавдугаар дүрийн ноён хутагтын байгуулсан Өвөрбаясгалант Хамарын хийд юм. Долоодугаар Богдын үед Түшээт хан аймгийн Мишиг Гүний хүрээнд Ловон Бадамжунайн нууцын үндэсний "Зогчэн Нинтиг"-н увидасыг дэлгэрүүлэхээр "Цагаан Орхимжит" нэгэн Түвд лам ирсэн боловч нааш хүрээнд нэвтрүүлэлгүй тэнд байлгасаар нутаг буцаасан явдал бөгөөд энэ нь тавдугаар ноён хутагтыг хүрээний захаас хөөж дотогш нь оруулалгүй хорьж байсантай адил түүх юм.

Анхдугаар дүрийн Өндөр гэгээн Занабазар түвдийн оронд олон жил сууж ном эрдэм ухааны саваа дүүргээд нутаг буцах үед нь Түвдийн Чойжон сахиуснаас Ловон Бадамжунайн нэн чухал, түвдийн нутгаас ч гарах хориотой "Жама Адо" нэрт адистит шүтээнийг "Нийт Монгол оронд нэн ачтай тул" хэмээн өргөснийг нь халх нийтийн аврал хэмээн бүтээсэн Очир дарь бурханы зүрхэн тус газар нь шүншиг болгон өргөсөн агаад одоо ч тэр газар нь алгаар дарахад бүлээн байдаг хэмээх "Нууцын намтар"-т айлджээ. Их хүрээний хангал чойжон сахиус тахих хурлын эхэнд орон газрын Хамба лам нь цан дэлдэж "Лхүндэв дэва" хэмээн нэгэн ном уншдаг нь чухам тэрхүү "Жама Адо" шүтээнд зориулсан хэрэг бөгөөд одоо ч Гандан хийдэд нэн адистит, онцгой тэмдэг үзүүлэн залран шүтэгдэж байна. Түвдийн хуучин ихэс дээдэс нараас "Энэ Монголын шарын шашин нь улаан толгойтой" юм хэмээн хэлцдэг нь ийм учиртай ажгуу.

Ороо бусгаа цагийн эрхээр хилингийн дөлөөр халх түмнээ түймэрдсэн Өөлдийн Галдан хааны их түйвээний цаад учгийн үзүүр нь энэхүү шалгаанаар өдөөгдсөнийг түүний цэргийн жанжин Данжила: Чи ямагт Зонховын шарын шашны төлөө, гэсээр дөрвөн ойрд, долоон халхыг идэж дуусгав" гэж зэмлэн өгүүлснээр тодордог. Бурхан багшийн дээдийн номын хүрднээ хүрээлсэн шавь нарын дурдатгалаар гурван удаа эргүүлэхдээ нууц очир хөлгөний номоо сав төгөлдөр цөөн хэдэн шавь нартаа номлосон бөгөөд тэрхүү нууцын үндсийг хойчийн шавь нарын оюуны сав, сэтгэл эгээрлийн хувьд тохируулан хэсэгчилэн дамжуулсан байдаг бөгөөд нууц хөлгөний ихэнх ном шастир энэ замбуутивд байдаггүй "Үржин Одияаны" оронд л байдаг гэнэ.

Ловон Бадамжунай ёогын үндэсний ном бясалгах үедээ энэхүү оронд риди хувилгааны хүчээр морилон "Доржпагмо" хандом бурхантай нүүр залгаж тэнцэлгүй ёогын үндэснийг бүрэн юүлэн авч замбуутивд дэлгэрүүлэн номлосон байна. Ийм учраас Үржангийн орны Богд буюу Үржан Бадамжунай хэмээн алдаршжээ. Түвдэд лус мангасыг номхотгон зөрж байгуулсан БаолданСамъяа хийдээс нууц тарнын их бүтээлчин "Дүвчинба" нар олон арваар тодрон гарч түвдийн алс хязгаарт хүртэл хүрч шашин номыг дэлгэрүүлж байв.Тэр үеийн Түвдийн хаан Тэсрүндэвзан хаан үржан Бадамжунайн шадар ойрын шавь болж шашныг номчлон тэтгэж байсан юм. Сударт өгүүлснээр Ловон Бадамжунайн "Гүрү Цанжад" хэмээх 8 их бүтээлчин 25 их шавь, 2 их Хандомаа Ишцожал, Мандарва тэргүүтэн номын шавь нар нь Үржангийн номыг дэлгэрүүлж байсан бөгөөд Ловон Бадамжунайг Баруун өмнө зүгийн мангасын оронд морилоход нь ном сургаалийг нь эмхэтгэн цэгцэлж уул, ус хаданд нууж тавьсан ч одоо ч гэсэн ерөөлт их бүтээлчин нарын олж гаргаж байгаа "Дэр" буюу нууц савын ном юм.

Одоо үеийн бүтээлчин нар дээрхийн гэгээн Далай ламын хамтаар Жагар оронд цогцлон ном бүтээлээ олон түмэнд түгээн сууж байгаагаас Пенор Ринбочэ, Зогчэн Ринбочэ, Зэдүл Ринбочэ зэрэг манлай ихэс дээдсүүд юм. Дээрхийн гэгээнээс Далай лам 1959 онд Энэтхэгт дүрвэж гарнаас хойш Дарамсала дахь өөрийн оронд хамгийн түрүүнд Жанрайсиг, Ловон Бадамжунай хоёр бурханыг бүтээн залсан байдаг. Энэтхэгийн Химачел Парадеш мужид буй Ловонгийн агуйд Пүрэвийн бясалгал хийж байх үедээ анх Мандарва хандтай уулзсан "Цо Пема" хэмээх газар нь Ловонг бишрэн шүтэгч улааны үндэсний хүмүүст эргэл мөргөл хийх гайхамшигт ариун газар юм. Сүүлийн үеийн эрдэмтэн судлаач зарим нэгэн улаан шарын зарим ялгааг хэтэрхий дөвийлгөн хэтрүүлж шашны түүх бичлэгт элдэв тайлбар нэмэлт хийх болжээ.

Тухайн үеийн Түвд болон халх, ойрд, манжийн түрэмгий ноёд эрх ашгийн үүднээс зөрчил тэмцэлдээ шашны нэрийг халхавчлан барьж хутгаж үймүүлсэн нь даан ч олон бөгөөд зарим нэг хүмүүний хувьд улаан шарыг идэвхийлэн ялгах болов. Дотоодын үзэл чанар, явдал мөрийн зарим ялгаа буй бөгөөд энэ нь бодгалийн бурханы гэгээрэлд хүрэх замд огтхон ч саадгүй юм. Бурхан гаслангаас нөхцсөний хойно шавь нар нь номлол сургаалыг нь 18 хэсэг болгон үзэл бясалгалын мөр гаргасан боловч түүний үр нь доройтохгүй юм гэсэн лүндэн буй. Тэнцэшгүй Богд Зонхава нь бурхан болох мөрийг олон янзын төөрөгдөлт үзлээс нь ялган цэвэрлэж билгүүн Манзуширийн увидасаар шарын буюу Гэлүгвийн ёсыг гаргасан нь төрөлхийтэн бүгд боди хийгээд билгүүнийг бясалган магад гарахуйн сэтгэлээр орчлонгийн муу хүлээснээс алдууран гэтэлгэх мөрийн зэргийг нэн тодорхой үзүүлж хайрласан юм.

Нинмавагын гол сурах бичиг "Гүнсан ламын шаллүн" хэмээх ном бөгөөд үүнд очир хөлгөний шашинд орох замын үүд хаалга болох сэтгэл засах ёс, магад гарахуй үйлийн үрийн тухай тодорхой тайлбарлаж бясалгалын мөрийн зэргийг "Очирт сэтгэл"-ийн ёсчилон гаргасан байдаг бөгөөд дээрхийн гэгээн Далай ламтан ном сургаальдаа энэхүү бүтээлээс иш татах нь олонтаа ажээ.Дээр өгүүлсэнчлэн Ловонгийн олон арван бүтээл ном газар болон усны доор тусгай хадан агуй, хонгил газарт далд булаатай буй бөгөөд хамгийн сүүлд 80-аад оны сүүлчээр Балбын Дүджом Ринбочэ олон бүтээл номыг гаргаж хувьтай сүсэгтэн шавь нар болон Далай ламд айлдаж соёрхсон байна. Бурханы гэгээнээс айлдсанчлан "Адаг 500 жилийн цөвүүн цаг" нь яг одоо энэ үе бөгөөд авралд барих богдууд нэн цөөрч номыг ёсчлон хийгчид ховорджээ. Энэ цаг үеийн чухал аврал нь Ловон Бадамжунай мөн билээ.

"Монголчууд"