Түүнчлэн улс төрийн болон нийгмийн амьдрал ч өөрөө шашны асуудлыг аяндаа дэвшүүлэн тавих болов. Энэ асуудлыг хөндөх бүрт түүх, соёл, үзэл санаа, уламжлал, ертөнцийг үзэх үзэл, улс төр, тэр ч байтугай хувь хүний итгэл үнэмшил зэрэг бүх асуудал хөндөгддөг учраас туйлын зовлонтой, бараг дуусашгүй маргаан тэмцэл болох.

Үүнээс шалтгаалаад эл асуудал нэн эмзэг бөгөөд бараг хориотой гэхэд болно. Гэтэл ярихгүй байлаа ч цаад зөрчил нь улам бүр хуримтлагдсаар байгааг хүн бүр мэдэж байгаа. Ний нуугүй хэлэхэд бараг монгол хүн бүр шашнаа “сэм” шүүмжилж буй боловч гагцхүү яаж өөрчлөхөө л мэдэхгүй байгаа гэж баттай хэлж болно. Ингээд би судлаачийн хувьд бугшсан зарим асуудлыг хөндөх гэсэн юм. Хөндөх ч юу байхав, асуудлыг шийдэх нөхцөл байдлыг арай тодорхой, арай хялбар, арай дөхөм болгох сайн санааны үүднээс үүнийг бичиж байна. Түүнээс биш би шашны асуудлыг шийдэх гээгүй. Энэ төр шиг юм нь уул овоо тахихаас өөрийг мэдэхгүй тохиолдолд өөрөөр яах билээ…

Шашин гэвэл манайхан дур дураараа ойлгодог. Тэгвэл аль ч талд нь орохгүй, бүгдээрээ зөвшөөрөх тийм ойлголт гэж байх уу ? гэсэн асуулт үүснэ. Байна аа. Энэ бол сонгодог социологийн болон системийн анализийн ойлголт юм.

Шашныг, түүний дотор манай уламжлалт шашныг: нэг, ном эрдэм, сургааль номлол, хоёр, сүм хийд болон зохион байгуулалтын хэлбэр, гурав, лам хувраг буюу боловсон хүчин, дөрөв, нийгэмд үйл ажиллагаа явуулах хэлбэр гэсэн дөрвөн том хэсгээс бүрдэх нийгмийн том систем буюу нийгмийн институт гэж авч үзэж болно.
Ингээд энэ системийг бүрдэл хэсэг тус бүрээр нь авч үзье. Гэхдээ би энд зөвхөн арга зүйн асуудлыг л авч үзнэ.

Нэг. Онол ном сургааль

Манайхан шашин гэнгүүт л зөвхөн энэ асуудал руу ордог ба түүний буруу зөвийн тухай эцэс төгсгөлгүй, үнэн худал нь үл ялгарах маргаан руу ордог. Энэ маргаан хэдэн мянган жил болсон ба цаашид ч дуусахгүй гэдгийг ор тас мартдаг. Гүн ухааны шинжтэй энэ маргаанаас ялагч болон гарсан нь цөөн. Иймээс онол ном, сургаалийн тухай яриа маргааныг энэ сэдвийн хүрээнд цэглэх ёстой. Одоо бол хүн хүн өөр өөрийн итгэл үнэмшлээр явах болсон цаг.
Гүн ухааны утгаар Буддын сургааль, гүн ухаан маргаангүй үнэн зөв гэдэгт би итгэдэг. Харин энэ бол зөвхөн миний хувийн итгэл үнэмшил юм шүү. Харин тэрхүү сургааль номлолоо манай шашны систем монголын нийгэм, үндэстэндээ хүргэж гэгээрүүлж, ариусгаж чадаж байна уу, нийгмийн хэрэгцээ шаардлагыг хангаж чадаж байна уу гэвэл би огт чадахгүй байгаа гэж шууд л хариулна.

Хоёр. Сүм хийд болон зохион байгуулалтын хэлбэр

Дэлхийн олон шашин бүгд шахуу сүм хийдтэй. Тун цөөхөн нь сүм хийдгүй. Манай шашны сүм хийд байрлал, тоо хэмжээгээрээ хэтэрхий олон, оршин тогтнох эдийн засгийн арга нь тун өвөрмөц. Тэд угаасаа өргөл барьц авч жас жав хэмээх аж ахуйгаа өөрөө тэлэн хөгжүүлж, улс дотор улс болж өөрийн хүчин чадлаа байнга өсгөж ирсэн хачин сонин уламжлалтай. Энэ нь шарын шашны сүм хийдийн хэт их тэлэлтийн үндэс болж байсан. Шарын шашин түүхэн утгаараа улс орны эдийн засгийн туйлын идэвхигүй байр суурь баримталдаг.
Бусад улс оронд сүм хийд байдаг боловч “нэг сууринд нэг сүм” гэсэн зарчим голдуу үйлчилдэг. Манайд бол нэг газар төрөлжсөн, хоршсон, мэргэшсэн асар олон сүм хийд байх. Ингээд ахиад нэмж сүм хийд байгуулна. Тэгээд тэлэлт явагдана. 1919 онд 900 шахам болтлоо өссөн шүү дээ. Ингээд сүм хийдийн тоо хэмжээ хэт ихэсдэг. Хуучин ч тийм байсан, одоо ч тийм. Тоо ихэсвэл чанар мууддаг. Энэ бол зүй тогтол. Ингэхээр тоо хэмжээг анхаарах ёстой болж. Тоо хэмжээнээс гадна соёл хийгээд үйлчилгээ гэсэн гол юмаа орвонгоор нь өөрчлөхгүй бол нэг их хол явахгүй дээ.

Сүм хийдийн эдийн засгийн оршихуйн дүрэм журмыг цэгцлэхгүй бол хамтын болон хувийн өмч илт холилдож үүнээс болоод зөрчилдөөд байна. Ухаандаа Бурханд, сүм хийдэд, ламд өргөж байгаа мөнгө хөрөнгө их ялгаатай л даа. Хэрэв хувийн орлого юм бол улсад татвар төлөх ёстой, нийтийн орлого юм бол нийтийн буюу буяны үйлст зориулагдах ёстой. Энд бүх юм холилдсон хамаг зүйл зохицуулалтгүй байгаа нь хэн ч харахад ойлгомжтой. Үүнийг чинь маш амархан янзалж, зохицуулж болдог юм. Үүнийг лам нар биш, шинжлэх ухаан хийдэг юм.
Сүм хийд манай нийгэмд гамшиг болсон лалар харанхуй мухар сүсгийн эсрэг дорвитой ажил зохиохгүй бол хамаг лай ланчиг нь уламжлалт шашин дээр бууна шүү. Сүүлийн үед манай мунхаг харанхуй, балар суртал арай дэндэж байна ш дээ. Үүний тулд систем дотроо байгаа мунхаг харанхуйтай эхлээд тэмцэх ёстой гэдэг нь баараггүй үнэн. Ингэлээ гээд Та нарт л сайн нь тусна. Нээрээ шүү…

Шинээр барих сүм хийдийн гадаад дотоод дизайн, орчноос эхлэн өөрчилж орчин үеийн цэлгэр, тохилог, үзэмжтэй болгох ажлыг зоригтой эхлэх нь шинэчлэлийн нэг гол чиглэл болно.

Гурав. Лам хувраг буюу боловсон хүчин

Аль ч газрын боловсон хүчин сайн байж ажил үйлс нь бүтэмжтэй байна. Энэ утгаар манай шашны үйлс сайн байна гэж номонд хазгай. Жишээ татаад яахав, бүгдээрээ л мэдэж байгаа хойно. Энэ нь боловсон хүчнийг хуучин аргаар бэлтгэж байгаа болон мөнгөнд автсантай холбоотой.

Саяхан би “Баруун дахь Буддизм” ном уншсан юм. Баруунд буддизм их дэлгэрч байна. Энэ ч сургааль номын сайных байх. Түвдээс баруунд дүрвэж очсон лам нар анх их зовсон юм байх. Номоо номлох гэсэн чинь тэднийг америкчууд ёстой тоож харагдана ш дээ. Түвдэд зүгээр сууж байхад нь сүсэгтнүүд ирдэг байсан бол баруунд лам нар нь “шинэ” сүсэгтний араас гүйдэг болж гэнэ. Буддын лам нар арга барилаа өөрчлөн барууны хүмүүсийн сэтгэл зүй, тэдний зовлон бэрхшээлийг судлан тэрийг нь Бурхны номын үүднээс тайлбарлаад өгсөн чинь нөгөөдүүл нь гэгээрээд ирж гэнэ. Ингээд шашнаа дэлгэрүүлж гарчээ. Тэгэхдээ ихээхэн амжилттай.
Энэ түүх надад их таалагдсан. Заавал үүн шиг байх нь албагүй л дээ. Ямар ч байсан манай лам нар орчин үеийн хүмүүсийн үнэт зүйл, зовлон жаргал, тэдний оюуны эрэлт хэрэгцээг мэдэж байх ёстой. Үүний тулд лам нар орчин үеийн социологи, сэтгэл зүй зэрэг шинжлэх ухааны үндсийг мэдэж байх ёстой гэж санана. Тийм биш гэж үү ?! Хүнийг гэгээрүүлэхийн тулд өөрөө эхлээд гэгээрсэн байх ёстой. Лам нар өөрөө гэгээрэх нэг хэрэг, бусдыг гэгээрүүлэх түүнээс ч том хэрэг. Үгүй ядаж хувийн ариун цэвэр болон харилцааны соёлын стандарт гэж байх ёстой биз. Цаашилбал сахилга бат, үйл ажиллагааны хэм хэмжээ гээд олон юм ярьж болох…
Сүм хийдэд албан ёсоор данс бүртгэлтэй лам хувраг нараа цагдаа нарт байдаг шиг хувийн дугаар, ялгах тэмдгээр хангасан ч илүүдэх юм алга. Тэгэхгүй бол аль нь лам хувраг, аль нь хулгайч луйварчин гэдгийг ялгахгүй зовж байна ш дээ, энэ хүмүүс чинь…

Дөрөв. Нийгэмд үйл ажиллагаа явуулах хэлбэр

Шашинд хүн хэзээ ханддаг вэ ? Нэг, үхэх төрөх үедээ, хоёр, зовлонд учирсан үедээ, гуравт, аз үзэх үедээ, хамгийн сүүлд дөрөв дэхэд нь, аз жаргалтай үедээ. Хамгийн түгээмэл бөгөөд заавал хийх үйл нь үхлийн шалтгаан юм. Үүнийг эдийн засгийн хувьд ч, үйлчилгээний хувьд ч стандартад оруулаад хэл амгүй, хүний сэтгэлд юм хийхгүй аятайхан хийчихэж болноо доо. Стандарт зөрчсөн шуналын туламнуудаа олж шийтгэж болно биз дээ. Хахууль авсан төрийн албан хаагчийг хуулиар шийтгэдэг шиг хийхгүй юу…
Гадаадын сүм хийдийн олон үйл ажиллагаа гэгээрүүлэх, хүмүүнжүүлэх болон буяны олон үйл ажиллагаа хийдэг. Улаанбаатар хотод найдваргүй болсон өвчтөнд үйлчилдэг Христийн хөнгөвчлөх эмнэлэг ажиллаж болоод байна. Ямар ч мөнгө авахгүй, амьдралын эцсийн хоногоо хүлээсэн хүний сүүлчийн өдрийг сэтгэлийн сайхан үгээр үдэж байна. Тэд баярын нулимстай хорвоог орхиж байна. Яагаад манай шашин ийм буян хийж нэг сайхан эмнэлэг барьж болдоггүй юм гэж би асууж байна. Нас барсан хүн хайж явдаг олон лам нарын ядахдаа хэдхэн нь ийм эмнэлэгт ажиллаж найдваргүй болсон хүмүүст буян болж болдоггүй юм ?!
Оршуулах газар, зан үйлээ хүртэл солонгосуудад алдсан гэм буруугийн дийлэнхи нь ёстой жинхнээсээ хараал идэж баймаар улс төрч, Улаанбаатар хотын захиргааныханд ногдлоо гэхэд нэлээд хэсэг нь лам хуврагуудад ногдоно гэж би бодож байна.

Монгол талийгаач Монгол Нутаг дээрээ гадаадынхны оролцоогүй тайван нойрсож болно биз дээ !!! Монгол хүн нас барсан хойноо ч баян ядуугаараа ялгаварлагдаж ад үзэгдэхгүй Эх Нутагтаа үүрд нойрсох эрхтэй юм байгаа биз дээ !!! Монголчуудынхаа сүнсийг шашнаас нь өөр хэн хамгаалах юм ?!
Энэ мэтээсээ болоод л манай уламжлалт шашны нэр хүнд унаж байгаа ш дээ…

Цэвэр мал аж ахуйгаас бүрдсэн эдийн засагтай, малчин ард хийгээд феодал хоёроос бүрдсэн уламжлалт нийгэмд байсан шашны системийн хэлбэрийг XXI зууны зах зээлийн эдийн засагтай, нийгмийн олон анги, давхраатай, олон ургальч үзэлтэй өнөөгийн нийгэмд тэр хэвээр нь сэргээн мандуулна гэдэг бол үл гүйцэлдэх ажил мөн.

Шашны шинэчлэлийн тухайд

Манайхан сүм хийд (2), лам хувраг (3), шашны нийгмийн үйл үйл ажиллагааны (4) асуудал ярингуут онол номын (1) асуудал руу заавал оруулж балайруулдаг заншилтай. Ийм байдлаар яривал шашны асуудлыг яагаад ч шийдвэрлэж чадахгүй нь лавтай. Системийн 4 бүрдэл хэсгээс гурав нь сүйрлийн байдалд орсон бол үлдсэн нэгдээ буюу онол номдоо муугаар нөлөөлөх нь гарцаагүй юм. Системийн анализ хийхэд иймэрхүү байдлаар харьцангуй “бие даасан” хэсгүүдэд задалж тус тусад нь шинжлээд дараа нь “нийлүүлдэг” юм. Ингэхгүйгээр эхнээс нь “хольчихвол” ямар ч “юм” гардаггүйг ойлгоно гэж найдаж байна. Үүнээс өөрөөр тайлбарлах аргаа би олохгүй байна…

Ер нь ямар ч шашин нэг талаас нийгэмтэйгээ дасан зохицож, нөгөө талаас нийгмээ манлайлж хөгждөг жамтай. Гэтэл уламжлалт шашин орчин үеийн нийгэмд дасан зохицож ч, манлайлж ч чадахгүй байна. Уламжлалт шашны үйл ажиллагаа дэндүү хуучин хэлбэрт баригдсан байна. Шинэ юм болгоныг уламжлалаа сэргээх гэдэг тэнэг үгээр няцааж байна. Бүх уламжлалаа сэргээнэ гэвэл дундад зууны балар харанхуй руугаа буцаж орно гэсэн үг л дээ. Манай шашныхан Бурхны шашныхаа төв үзлийн сургаалийг огт мэддэггүй улс байна.

Уламжлалт бус шашныг зоргоороо шүүмжилж болох ч өөрөө түүнээс бүх талаараа илүү, хүчтэй, идэвхитэй, зохион байгуулалттай баймаажин тэднийг ялж даван гарах нь бас л зүй тогтол гэдэг нь хэн бүхэнд ойлгомжтой. Иймээс манай шашны системд шинэчлэл хийх гарцаагүй шаардлагатай.

Шашны шинэчлэлийг яръя гэвэл дан ганц шашны мяндагтнуудын хүрээнд биш, харин дээр дурдсан системийн бүрдэл хэсгүүдийн хүрээнд орчин үеийн системийн онол, онолын социологи, удирдахуйн онол зэргийн хүрээнд цогц байдлаар шийдвэрлэх ёстой. Шашны систем нийгэмтэйгээ холбогдох, шүргэлцэх үй олон шижмийг шашин судалдаг биш, онолын социологи гэж шинжлэх ухаан судалдаг юм. Шашны социологи гэсэн салбар ухаан ч байдаг. Үүнийг би олон хүнд олон удаа хэлж үзсэн. Надад бараг л шашны дайсан мэт хандах нь олонтаа.

Монголын шашны систем монголчуудыг эх оронч, ёс суртахуунтай, хүнлэг, эрч хүчтэй, нийгмийн идэвхитэй, өөртөө итгэлтэй, зоригтой, золбоо хийморьтой болгодог байгаасай гэж би хүсч байна.

Олонхи монголчууд уламжлалт шашнаа дээдлэн шүтдэг, хүндэтгэдэг, харин шашны нийгэмд явуулж буй үйл ажиллагаа, сүм хийдийн байдал, соёл хийгээд үйлчилгээ, зарим лам хуврагуудын хувийн зан байдал, зарим гаж үйлдэлд сэтгэл алдардаг нь нууц биш билээ. Үүнийг монголчууд шашнаа шүтэхээ больж байна гэж тайлбарладаг хуврагуудыг би нүдээрээ үзэж байсан. Ингэж маанагтаж болохгүй ш дээ. Монголын ард түмэн шашнаасаа шинэчлэлийг хүлээж байна. Би судлаач хүн мэдэлгүй яахав. Энд би зөвхөн асуудал л дэвшүүлж байна. Уг нь ярих ярихгүй, ил ярих, далд ярих олон л юм байхсанж…

Хэрэв дутагдлыг нь хэллээ гэж намайг шашны дайсан мэт үзэх юм бол би танай дайснуудад саад болох үүрэг хүлээгээгүй…

Судлаач Х.Д.Ганхуяг

Эх сурвалж: ganaa.mn блог