Энэхүү номоо бүтээхийн тулд баруун гурван аймгийг зорьж, 70 гаруй хүнтэй уулзаж учран, бүтээл туурвилын уртаас урт яриа өрнүүлж, XIX-XX зууны зааг үеийн монголын ойрадуудын соёлыг гүнзгийрүүлэн судалжээ. Түүнийг Улаанбаатар хотод ирээд байхад нь уулзаж ярилцлаа.
-Ойрад Монголчуудын түүх, соёлыг дотоод, гадаадын судлаачид олон жилийн турш судалсан. Гэвч тэдний соёлын нийтлэг онцлогийг тодорхойлж хараахан чадаагүй,шийдвэрлээгүй маргаантай асуудал ч цөөнгүй. Энэ талаар та юу гэх бол?
-Ойрад болон баруун аймгуудын ард түмний түүх, соёл, уламжлал, заншлын тухай ярина гэвэл Ойрад Монголын судалгааны асуудлыг сөхөхөөс өөр аргагүй. Их төлөв баруун гурван аймагт аж төрж буй баяд, дөрвөд, захчин, мянгад, Алтайн урианхай, торгууд хошууд, өөлд ястан нь Монгол Улс дахь ойрадуудыг голлон бүрдүүлэгч омог ястнууд. Ховд аймгийг олон ястны өлгий нутаг гэцгээдэг. Монгол орны бусад газруудаас илүү баялаг соёл, уламжлалыг баруун аймгууд түүний дотор Ховд нутгаас олж мэдэж болно.
-Таныг Ойрад Монголын ястнуудын эдийн болон оюуны соёлын судалгаа хийхэд юу нөлөөлөв?
-Өссөн орчин, зураг сонирхдог маань хөтөлсөн. Багадаа хөгшчүүлийн түүх яриаг их сонсдог байлаа. Өвгөд маань хойч үедээ бичиж үлдээгээгүй ч аман соёлыг үлдээжээ. Ардын зураач Ү.Ядамсүрэнгийн “БНМАУ-ын үндэсний хувцас” зурагт альбом 1966 онд хэвлэгдсэн. Түүнийг үзэхэд манай Ойрад Монголчуудын хувцас, эдлэлийн тухайд сайтар судлаагүй буруу зөрүү зүйл нэг биш ажиглагддаг. Тухайн үед миний найз Д.Амгалан аймгийн ХДТ-т зураачаар ажиллаж байлаа. Бид өөр өөрийн чиглэлээр судалж бүтээл хийе гэж тохиролцсон. Миний хувьд 1974 онд багш нарын мэргэжлийн шалгалтаар “Монгол дөрөө” гэдэг альбом гаргасан. Түүнээс хойш энэ талын эрэл хайгуулаа эхэлсэн дээ. Харин Д.Амгалан зураачийн хувьд ярьж байсныгаа аль хэдийнэ эхэлчихсэн байсан юм билээ. Түүний анхны бүтээл “Баруун Монголчуудын эдийн соёлын дурсгалт зүйл” гэдэг нэрээр гарч байсан юмдаг. Ер нь номнууд маань миний нэрээр гарч байгаа ч жинхэнэ зохиогч нь ард түмэн. Би бол эвлүүлэгч, дамжуулагч шүү дээ.
-Эдийн соёлыг судлахад ямар аргыг голлон ашиглаж байв?
-Айлд ороод сууж байхад хоймор дахь авдрынх нь хээ, дэвссэн ширдэгнийх нь ширсэн угалз, оёсон оёдол, сав суулганых нь хийц маяг бүгд л нүдэнд тусна. Тэгээд л айлын хүмүүсээс нь асууж яриа өрнүүлээд, улам лавшруулаад байхаар юм юм олдоно. Тухайлбал, бүлүүр гэхэд 6-7 янз байна. Чагт шиг эсвэл зузаан конус маягийн, цилиндр хэлбэртэй, дөрвөлжин гээд энэ бүхэн нутаг нутгийн байгаль цаг агаарын онцлог, агаарын температур, айрагны исэлтэд нөлөөлөх зэргийг тооцож байж хийсэн нарийн арга технологийг хадгалж байдаг. Хүмүүс иймэрхүү юмыг бараг анзаардаггүй. Бүлүүр л бол бүлүүр гэж боддог. Гэтэл тийм биш байдаг.
-Монгол хээ угалзаас гадна казахуудын хээ угалз өвөрмөц байдаг. Түүний онцлогоос дурдвал?
-Монголын казахуудын хээ угалз нь Шинжаан, Казахстаны казахуудаас өвөрмөц. Элементүүд нь их монголжуу. Хээ угалз нь цэцэг навч, эвэр угалзыг голлодог. Бусад казахууд шулуун шугам, хээ угалз, эвэр угалзаа их уртаар гаргадаг. Монголын казахуудын хээ угалз нь монгол-казах хээний дундаж, шилжмэл соёлтой гэсэн дүгнэлтийг би хийгээд байна. Монгол хээнд амьтны дүрст хээ гэхэд яг амьтныг нь зурдаг. Харин казах амьтны дүрст хээнд тэр амьтан тэр чигээрээ харагддаггүй, ерөнхий биеийн харьцаа хэлбэрээр загварчилж өгдөг.
-Та ер нь Монголын улсаа хөндлөн гулд туулж судалгаа хийсэн биз. Судалгаанд зориулж улсаас зардал мөнгө гаргаж өгдөг байв уу?
-Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгийн ихэнх сумаар явсан. Завхан аймгийн баруун чигийн нэлээд хэдэн сум, Говь-Алтайн зарим сумаар орсон. Судалгаагаа өөрийн сонирхолоор л хийсэндээ. Өөрөө зардал мөнгөө олоод энэ бүхнийг амжуулна гэвэл дийлдэхгүй. Тийм болохооор би зун намрын улиралд Улаанбаатар хот, Оросоос ирж судалгаа хийж буй экспедицийг дагаад явчихдаг байсан. Бас их сургуулийн хээрийн дадлагатай хамт явна.
-Ойрад монголчуудын уламжлалт соёлыг судалж өвлүүлэхийн ач холбогдол юу вэ?
-Аливаа ард түмнийг авч явдаг зүйл нь хэл, соёл, аж ахуй эрхлэх арга ухаан байдаг. Монголын ард түмний сэтгэлгээ, хэл, соёл ахуйг аваад үзэхэд нүүдэллэн амьдарч ирсэн хэв маяг, өргөн уудам газар орныхоо цараагаар их өргөн далайцтай бодож, сэтгэж, үйлдэж, бүтээж туурвиж байдаг онцлогтой. Малчин хүн гэхэд малынхаа бэлчээрийн хэрээр уудам орон зайд сэтгэдэг. Гэтэл энэ онцлогоо хэрэггүй гээд хөсөр орхих юм бол бидний сэтгэлгээ улам явцуу болж улам л хязгаарлагдмал орон зайд сэтгэдэг болно доо.
-Бид үндэсний хувцас эдлэлээ өдөр тутмын хэрэглээ болгож чадахгүй байна. Энэ талаар таны бодлыг сонсмоор санагдлаа?
-Хүмүүс соёл уламжлалаа мэддэг, түүний давуу чанар, ач холбогдлыг ойлгож ухаардаг байх нь чухал. Хот суурингийн хүмүүс өдөр бүр өөрийн ястан угсаатны дээл өмсөөд, хуучин эдлэл бүхнийг хэрэглэнэ гэдэг боломжгүй л дээ. Гэхдээ хувцасны хувьд хүн бүхэн үндэснийхээ угсаатан ястны малгайг өмсдөг байхад болох шүү дээ. Ер нь бол монголчууд малгайг төр хэмээн билэгшээж үздэг. Тэгэхээр малгайгаар төлөөлүүлээд үндэсний хувцсаа хэрэглэж хэвших хэрэгтэй гэж боддог.
-Сүүлийн үед ямар бүтээл туурвиж байна вэ?
-“Монголын үсэг бичгийн урлаг” номоо бичээд дууслаа. Монголчууд түүхэндээ хэрэглэж байсан бичиг болох соёмбо, дөрвөлжин, хэвтээ дөрвөлжин, худам, тод бичгийг бичих арга, харьцаа, угалзан эвхмэл, зурган эвхмэл зэргийг судалж ном болголоо.
Судлаач, багш А.Баасанхүү 1947 онд Ховд аймгийн Чандмань сумын нутаг Баянхайрханд төрсөн. Тэрбээр Монгол костюмс төвийн зөвлөх, МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуульд багш, дүрслэх урлаг дизайны тэнхимийн эрхлэгч, “Прогресс” дунд сургуульд багшаар ажилладаг. Тэрбээр ном сурах бичиг 10, эрдэм шинжилгээний өгүүлэл 20 гаруйг бичиж Монгол, ОХУ, БНХАУ-ын шинжилгээний бүтээлүүдэд нийтлүүлжээ.
Ж.Болор
.jpg "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
.jpeg "Томруулж харах")
.jpg "Томруулж харах")
