зорьсон юм. Сурвалжлагын маань гол баатар С.Медалбек нь тус дүүргийн дөрөвдүгээр хорооны Засаг даргын албыг хашаад жил гаруй болж байгаа гэнэ. Түүнтэй уулзахаар очиход Соёлын ордондоо Наурызын баярыг угтсан арга хэмжээ зохион байгуулаад тун завгүй байлаа. Налайх дүүрэг долоон хороотой. Үүний нэг болох дөрөвдүгээр хороонд казах иргэд хамгийн их амьдардаг аж. Ингээд амьдралын тойргийн баатраа хүлээх зуураа Наурызын баярын нэг хэсэг болсон бага насны хүүхдүүдийн дунд зохион байгуулсан “Дууч шувуухай” тэмцээнийг үзэж сонирхлоо. Цаг гаруйн дараа арга хэмжээ дуусч Медалбекийн хамт гэрт нь очлоо. Тэрээр айлын бага хүү тул гал голомтоо авч явах ёстой гэдэг утгаараа эцэг, эх дүү, эхнэр, хоёр хүүхдийн хамт гэр хороололд хоёр байшинд амьдардаг ажээ.

Өдөр, шөнө тэнцсэн гуравдугаар сарын 22-нд казах түмний Наурызын баяр болдог. Хаврын баяр болоход хоёр хоног үлдсэн тул Медалбекийн гэргий, ээж хоёр бэлтгэлээ базаагаад тун завгүй байлаа. Энэ баяраар удаан уулзаагүй ах дүүс уулзах эсвэл муудалцсан хүмүүс эвлэрч бие биедээ сайн сайхныг хүсэн ерөөдөг бэлэг дэмбэрэлтэй өдөр аж. Медалбекийн аав Сатыбалды өдгөө 70 хүрч яваа болохоор ойр орчмынх нь хүмүүс ирж хүндэтгэл үзүүлдэг гэнэ. Баярын өдрүүдэд Медалбекийнх хөл ихтэй өнждөг байна. Заримдаа холын зочид ирж амжихгүй үед гурав хоног үргэлжилдэг байна. Наурызын баярын өглөө нар мандахтай зэрэгцэн гэрийн эзэгтэй нар эртлэн босч идээ цагаагаа бэлтгэн зочидоо угтан авснаар баярын өдөр эхэлдэг ажээ

АРВАН ЖИЛЭЭ АЛТАН МЕДАЛЬТАЙ ТӨГССӨН МЕДАЛБЕК

С.Медалбек 1979 онд Улаанбаатар хотод төржээ. Түүнийг төрөөд удаагүй байхад аав, ээж нь Налайхын уурхайд томилогдож ирсэн байна. Тэрээр “Би  Налайхын унаган иргэн болохоор өөр газар очиж ажиллаж, амьдарна гэж огт боддоггүй. Нутагтаа дэндүү их дассан хүн. Зарим найзууд маань залуу хүн байж хөгшин хүн шиг бодолтой” гэж тоглоомоор хэлдэг гэв.

С.Медалбек 1987 онд Налайх дүүргийн хоёрдугаар арван жилийн суруулийг алтан медальтай төгсчээ. Дөрөвдүгээр анги хүртлээ Ризагүл багшийн шавь байсан. Харин дараа нь Да.Алтанцэцэг багшийн ангид суралцаж төгссөн гэв. Арван жилийн сурагч байхдаа монгол бичиг, математик, физик, геометр зэрэг хичээлийн олимпиадад идэвхтэй оролцдог хүүхэд байжээ. Мөн сагсан бөмбөгийн хоёрдугаар зэрэгтэй төгсчээ. Тэрээр хүүхэд насаа жаахан зожиг, спортоор хичээллэдэг байсан юм шиг санагддаг хэмээн дурссан юм. Тухайн үедээ “Мандах бүртгэл”, “Монгол бизнес”-ийн сургуульд шалгалт өгч эхний шатууддаа тэнцжээ. Харин гурав дахь шалгалтаа өгөх гэсэн боловч хоёр сургуулийнх нь шалгалтын цаг давхацсан аж. Налайхаас Хан-Уул дүүрэгт байрлах “Мандах бүртгэл” дээд сургууль руу явах нь хол байсан учир “Монгол бизнес” дээд сургуульд очиж сүүлийн шалгалтаа өгснөөр бизнесийн удирдлага, менежментийн  чиглэлээр дөрвөн жил суралцаж төгсчээ.  Тэрээр сургуулиа төгсөөд 2001-2003 онд “Оюуны-Ундраа” группын салбар компанид ажилласан байна. Үүний дараа “Supervision” кабелийн телевизэд техникчээр ажиллажээ.

Их сургуульд суралцаж байхдаа өрмийн чиглэлээр давхар мэргэжил эзэмшсэн нь хожмоо түүнийг уул уурхайн чиглэлээр хувиараа ажил эрхлэхэд нь тус болсон гэнэ. Оюутны ширээнээс гараад төрөл бүрийн ажил хийж байсан нь түүнд олон зүйлийг сурч мэдэхэд хүргэжээ.

Тэрээр хувиараа ажил хийж байх хугацаандаа “Алтан Дорнод” компанид шалгалт өгч 2005-2007 оны хооронд тэндээ өрөмдөгчөөр ажилласан байна. Тэнд ажиллаж байхдаа өрмийн тавдугаар зэрэг авч. Тухайн үед ихэвчлэн оросуудтай ажилладаг байсан нь хэл сурч, мэргэжлийн тал дээр ахихад нь их нөлөөлсөн байна. Тэрээр ажил хийнэ гэдэг ахиж дэвшихийн үндэс гэж үздэг. Тэр тусмаа залуу байхдаа ихийг хийж, хөдөлмөрлөх ёстой. Хөгшин болсон хойноо юу хийж бүтээнэ гээд явах билээ хэмээн ярих нь түүнийг залуу үеийнхний нэгэн үлгэр дууриал болж байгааг илэрхийлж байв. 2011 оноос найзтайгаа хамтарч “Мжер” уул уурхайн тоног төхөөрөмж, худалдаа үйлчилгээний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг компани байгуулж найз нь хариуцан ажилладаг байна.

Харин түүний аав Т.Сатыбалды төрийн албыг насаараа хашсан туршлагатай нэгэн. Тэрээр хүүгээ төрийн албанд ажиллахыг санал болгосноор 2013 оны орон нутгийн сонгуульд өрсөлдөж бие дааж нэр дэвшсэн байна. Дөрөвдүгээр хорооны нэг онцлог нь монгол, казак иргэд байдаг аж. Өрсөлдөгч нь монгол хүн байсан учир нэлээн ширүүн сонгууль болсон гэдэг. С.Медалбек зургаан хүний саналын илүүгээр хорооны Засаг дарга болжээ. Сонгуульд өрсөлдөж байсан хүн нь туршлагатай мундаг хүн байсан учир өөртөө итгэлтэй байгаагүй гэсэн. Хамгийн гол нь төрд юм хийж, зүтгээд үзье гэсэн бодол өвөртөлсөн нь түүнд урам зориг өгчээ.

Баялгийг хүнд нь биш хөдөлмөрт нь өгдөг гэсэн үг байдаг. Тиймээс завтай байхад сайхан байсан юм шиг боловч завгүй байх бүр ч сайхан. Баялаг олохын тулд залуу хүн бүр уйгагүй хөдөлмөрлөх хэрэгтэй гэж бодож явдаг байна. Тэрээр ажлыг хүнд хөнгөн гэж голохгүй хөдөлмөрлөх дуртай. Ажлынхаа зав чөлөөгөөр хүмүүст төсөл бичих, уурхайдаа ажиллах гээд ер нь зүгээр суудаггүй байна.

НАЛАЙХЫН УУРХАЙТАЙ ХОЛБОГДСОН ТҮҮХ

Налайх дүүрэгт Медалбекийн аав Т.Сатыбалдыг танихгүй хүн байхгүй. Түүний аав, ээж Баян-Өлгий аймгийн Толбо сумын харьяат аж. Аав Сатыбалды эдийн засагч мэргэжилтэй. 1975 онд Улаанбаатар хотод ирж Түлш эрчим хүчний яам, Нүүрсний үйлдвэрийн нэгдлүүдэд ажиллаж байжээ. Дөрвөн жилийн дараа Налайхын уурхайд эдийн засагчгүй байсан учир үүрэг авч Налайхын уурхайд ажиллах болсноор Медалбек хүүгийн ажил, амьдралын гараа энэ газартай салшгүй холбоотой болжээ. Анх уурхайгаас ажлаа эхэлсэн Сатыбалды гуай дүүргийн Статистикийн болон Татварын албаны дарга зэрэг улс нийгэмдээ 30 гаруй жил алба хашсан байна. Эднийх хотод ирэхдээ нэг хүүхэдтэй байсан бол өдгөө таван хүүхэдтэй болжээ. 30 гаруй жил Налайхад амьдарч байгаа аж. Сатыбалды гуай хүүгээ багын математик, физикийн хичээлд сонирхолтой, зураг сайн зурдаг байсан талаар бидэнд сонирхуулаад амжив. Мөн Медалбекийг өдий зэрэгтэй сурч боловсорч, ажиллаж амьдрахад түүний багш Ризагүл нь чухал үүрэг гүйцэтгэсэн хэмээн дурсан ярьж байв.

Харин түүний ээж Н.Оймак Налайхын уурхайд өргөх машинистаар 30 гаруй жил ажиллажээ. Тэрээр уурхай руу орж гарч байгаа бүх ажилчин, тоног төхөөрөмж болон нүүрсийг зөөвөрлөдөг байж.  Медалбекийн эцэг, эх нь завгүй ажилладаг байсан нь гэр бүлээрээ хамт амрах боломж ховор. Аав, ээж нь таван хүүхдээ өсгөж хүмүүжүүлэхийн зэрэгцээ ажлын бус цагаар яриа лекц гээд тун завгүй ажиллаж байжээ. Уурхайн ажилчны амьдрал ямар хүнд хэцүү гэдгийг тэдний амьдралаас харж болно. Тэднийг зав чөлөөгөөрөө юу хийж байна гэхэд “Бид хоёр хэдий тэтгэвэрт гарсан ч зүгээр сууж чаддаггүй. Ядаж төмс, лууван, улаан манжин, байцаа зэрэг хүнсний ногоогоо тарина. Үүний зэрэгцээ хашаандаа 50 гаруй мод суулгаж арчлахаас гадна хашаандаа төрөл бүрийн цэцэг, зүлэг тарьсан” гэлээ. Өнгөрсөн зун Медалбек хүү нь ах, дүү нартайгаа нийлж одоогийн амьдарч байгаа 150 метр квадрат хоёр давхар байшингаа барьжээ. Эцэг, эх нь үр хүүхдүүддээ арвич, хямгач, хөдөлмөрч байхыг зааж сургасан хэмээн зочин маань ярьж байсан юм.

ХАДАМ ААВЫНХАА НЭРИЙГ ХЭЛДЭГГҮЙ КАЗАХ ҮНДЭСТНИЙ ЗАН ЗАНШИЛ

Биднийг Медалбекийнд ороход дунд зэргийн нуруутай, уриалгахан зантай нэгэн бүсгүй угтаж авсан нь түүний гэргий Д.Канжила байв. Түүнийг цай аягалах зуур хадам аавынх нь талаар асуухад “Өөрсдөөс нь асуу” гэж хэлээд гарч явахад нь бид гайхаж хоцров. Гэрийн эзнийг гаднаас орж ирэхэд нь эхнэртэйгээ хэрхэн танилцсан талаар сонирхож асуухад тэд анх Наурызын баяраар танилцаж 2006 онд гэр бүл болж хүү, охинтой болсон гэв. Том хүү М.Берикжан зургаан настай ч хоёрдугаар анги, харин охин М.Алтынжулдыз нь гурван настай цэцэрлэгт явдаг. Эхнэр нь цэцэрлэгийн багш, оёдолчин мэргэжилтэй гэнэ. Налайхын “Асыл Мура” гар урлалын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг компанид ажиллаж байгаад үр хүүхэд нь бага, нөхөр нь цаг наргүй ажил хийх болсноор ар гэрийн ажлаа амжуулахаар гэрийн хүн болсон байна. Төрийн албан хаагчийн цалингаар амьдарна гэдэг хэцүү. Тиймээс эдийн засгийн асуудлаа хэрхэн зохицуулж байгаа талаар асуухад “Олуулаа амьдардаг учраас хэрэглээ өндөр байдаг. Гэхдээ бид хоёр хэзээ ч болохгүй, бүтэхгүй байна гэдэггүй. Нөхрийнхөө цалингийн хажуугаар компанийнхаа орлогоос тодорхой хэмжээгээр авч хэрэгцээндээ зарцуулдаг. Аль болох амьдралаа өөрсдөө болгож авч явахыг хичээдэг” гэж гэрийн эзэгтэй хуучилсан юм. Д.Канжила ирэх намар цэцэрлэгийн багшаар ажиллах болсон талаараа ярив. Түүний гэргий нөхрийнхөө талаар ийн ярьсан юм.

Медалбек хувиараа ажил эрхэлдэг байхдаа гэр бүлдээ зав цаг гаргадаг байж. Орой гэртээ эрт ирвэл мөсөн гулгуур дээр очиж тоглоно, гэрийн ажилд туслана гээд хамтдаа цагийг өнгөрөөх боломж их гардаг байсан. Харин төрийн албан хаагч болсноор гэрийн ажилд оролцох нь багассан хэмээн ярив. Залуу гэр бүл үзэл бодол зөрөлдөх, муудах үе гардаг. Тэр бүхэнд манай нөхөр хүлээцтэй ханддаг хэмээн түүний эхнэр ярьж байв. Учир нь Медалбекийн эцэг, эх гэр бүл болоод 43 жил болоход муудалцах үе гардаг ч бие биедээ их хүлээцтэй ханддаг байсан. Энэ нь Медалбект нөлөөлсөн гэж ээж нь хэлэв. Хэдий залуу гэр бүл гэхэд хөдөлмөрч, хоорондоо эвтэй, бие биеийнхээ ажлыг дэмжиж тусалдаг нь ил харагдаж байлаа. Тэднээс хүүхдүүдээ хүмүүжүүлэх тал дээр хэрхэн анхаарч байна вэ гэхэд “Хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлнэ гэдэг амаргүй ажил гэдгийг өөрсдийн биеэр мэдэрч байна. Ямар ч байсан олон хүүхэдтэй болохыг бодож, төлөвлөж байгаа. Тэдэнд сайн хүмүүжил, боловсрол олгохыг хичээж явна. Манай том хүү их гярхай, ажигч. Нэг удаа тааралдсан машиныхаа дугаарыг хэзээ ч мартдаггүй. Харин гурван настай охин нь ахаасаа илүү сэргэлэн. Тиймээс хүүхэд бүрийн онцлогт таарсан хүмүүжлийн аргыг хэрэглэхийг хичээдэг” хэмээн Медалбек, Канжила хоёр ярьж байсан.

Ийнхүү Медалбекийн гэр бүлийнхэнтэй хууч хөөрөх зуураа хадам аавыхнаа нэрийг хэлэхээс яагаад татгалзсан талаар сонирхоход “Казах хүн ахмадаа их хүндэлдэг ёс заншилтай ард түмэн. Тэдний ёсонд айлын бэр хадам аав, ээж, ах, эгч болон өөрөөсөө ахмад хүний нэрийг хэлэхийг цээрлэдэг байна. Энэ нь тэднийг хүндэтгэж байгаа хэлбэр аж. Тиймээс Канжила ёс заншлаа дээдэлж ийнхүү хадам аавынхаа нэрийг хэлээгүй байна. Казах бэр хадам аавынхаа нэрийг хэлдэггүй, Казах хүн омгийнхоо хүнтэй суухыг хориглодог зэрэг ёс заншил маш нарийн байдаг аж. Учир нь казах хүн долоон үеэ мэдэж байх ёстой. Хэрэв мэдэхгүй бол өнчин хүнтэй адил хэмээн үздэг байна. Эрт үед казахууд долоо байтугай үеэ мэддэг уламжлалтай байжээ. Харамсалтай нь орчин үеийн залуус нэг үеэ мэддэг болсон гэнэ. Тиймээс хүн бүр удам угсаагаа мэдээсэй хэмээн Сатыбалды гуай “Казах хүмүүсийн угийн бичиг, эх сурвалж” гэдэг номоо бичиж дуусч байгаа хэмээн Медалбек бидэнд сонирхуулаад амжив. Энэ номыг бичихийн тулд найман жил судалгаа хийжээ. Энэ хугацаанд Налайх дүүрэгт амьдарч байсан болон Казакстан, Баян-Өлгий зэрэг газруудад шилжсэн хүмүүстэй холбоо тогтоож, судалгаа хийжээ. Сатыбалды гуай гудамжинд зөрөөд өнгөрөх казах хүнийг хүртэл зүгээр өнгөрөөдөггүй асууж, шалгаадаг нэгэн болж. Харин одоо нөхцөл байдал өөр болсон байна. Түүнийг танихгүй, мэдэхгүй хүн ховор болж. Бүр шинэ хүн мэндлэх болгонд Сатыбалды гуай дээр ирж хийж буй угийн бичигт нь бичүүлдэг болжээ. Нэг ёсондоо бичил иргэний бүртгэл мэдээллийн алба ажиллуулаад завгүй болсон хэмээн түүний хүүхдүүд нь аавынхаа тухай хөгжилтэй нь аргагүй ярьсан юм. “Казах хүмүүсийн угийн бичиг, эх сурвалж” номд ойролцоогоор 20 гаруй мянган хүний нэр орсон байна. Удам судрын хувьд дор хаяж дөрвөн үе дээд тал нь 23 үеэ мэдэж болох хэмжээний мэдээлэл багтаасан ажээ. Энэ ном нь зөвхөн ургийн бичиг төдийгүй казах түмний түүхийг багтаасан байна. Налайхад анх 1931 онд казах ирж суурьшсан түүхтэйг Сатыбалды гуай судалсан байна.

АЖИЛТАЙ БОЛСОН НЬ БАЯРЛАЖ, АЖИЛГҮЙ ХОЦОРСОН НЬ МУУ ХЭЛДЭГ

Улаанбаатар хотын хэмжээнд 152 хороо бий. Үүнээс ганцхан казах Засаг даргатай нь Налайх дүүргийн дөрөвдүгээр хороо аж. Хорооны иргэдийнх нь  50 хувь нь монгол, 50 хувь нь казах учир хамгийн эмзэг байдаг гэнэ. Тиймээс  нөхцөл байдалд хэрхэн зохицон ажиллаж байгаа талаар Медалбекээс асуухад “Манайх анхан шатны байгууллага учраас иргэн бүр ямар нэг асуудлаар заавал орж ирдэг. Тухайлбал, гэр бүлийн хүмүүс муудалцаад орж ирэх үе цөөнгүй. Тэр үед нь гэр бүлийн болон эрүүгийн тухай хуулиас эхлээд олон төрлийн хуулийн мэдлэгтэй болдог. Анхандаа туршлагагүйтэх зүйл их гаргаж байсан. Харин одоо энэ бүхэнд суралцаж байна. Залуу хүн сурч боловсрох, ажил хөдөлмөрөөс холуур явах ёсгүй гэж боддог. Тиймээс хуулийн мэдлэгээ сайжруулах, удирдан зохион байгуулах чадвар зэрэг олон зүйлийг сурахыг хичээж явна” хэмээв.

Хорооны иргэдийн асуудал хэзээ ч дуусч, дундардаггүй байна. Иргэд өдөр бүр ямар нэг асуудлаа шийдүүлэхээр орж ирдэг гэнэ. Зарим нь Засаг даргын ажлыг ойлгохгүй уурлаж, бухимдан элдвээр хэлэх нь энүүхэнд байдаг аж. Тухайлбал, халамжийн тэтгэвэр, асаргааны тэтгэмж авах хүсэлтэй иргэдийн санал, хүсэлтийг Амьжиргаа дэмжих зөвлөлийн хурлаар шийддэг. Өмнө нь хорооны Засаг дарга энэ хуралд оролцож шийдвэрт нөлөөлдөг байсан. Харин одоо оролцох эрх байхгүй болсон. Гэтэл үүнийг нь иргэд ойлгоддоггүй байна. Хэрэв хүсэлт гаргасан иргэдийн талд шийдвэр гаргахгүй бол хорооны Засаг дарга танилаа дэмжлээ” гэсэн үл ойлголцсон асуудалтай тулгардаг бэрхшээлийн талаар тайлбарлав. Өмнө нь эмэгтэйчүүдийн баяраар тус хороо есөн өрлөг эх шалгаруулдаг байсан. Үүнийг нь Медалбек 10 болгож өөрчилсөн гэв. Хэрэв таван монгол өрлөг эх эсвэл таван казах эх шалгаруулчихвал хэн нэгнийг нь дэмжлээ гээд хэл ам гардаг ажээ.

Харин хийж буй ажлынх нь сайхан нь юунд байна хэмээхэд “Хийх ёстой ажлаа хийснийхээ төлөө баярлаж, талархаж байгааг нь сонсоход сайхан байдаг. Зарим хүн өөрийнхөө төлөө  гүйгээгүйнхээ төлөө амьжиргааг дэмжих төсөлд хамрагдаж чаддаггүй. Тэр бүрт нь хүмүүст ямар нэг байдлаар туслаад амьдралд нь бага ч гэсэн тус хүргэхэд сайхан байдаг. Хорооны ажилгүй иргэд ажилд орох хүсэлтэй байгаагаа учирлаад ирэх үе ч бий гэнэ. Ажлын байрны боломж гарсан үед ажилд оруулаад тэднийг идэвхтэй ажиллаж байгааг нь харахад сайхан байдаг. Хорооны Засаг дарга гэхээр хол сонсогдож байж магадгүй. Үнэндээ бол иргэн бүртээ тулж харилцаж, тэднийг сонсч байдаг ганц хүн нь Засаг дарга байх ёстой хэмээн Медалбек өөрийн үзэл бодлоосоо хуваалцсан юм. Гэхдээ бүх зүйл хэмжээ, хязгаартай байдаг учир зарим нь ажилгүй хоцрох үе гардаг. Ажилтай болсон нь баярлаж, ажилгүй хоцорсон нь муу хэлдэг. Манай хороонд прокурор, хурандаа, цагдаа хүн олон байдаг. Тэд заримдаа ажлаар орж ирээд үүнийг ингэж хийхгүй, тэрийг ч тэгдэггүй юм гээд загнаад явдаг.Заримдаа бас загнуулчихаад сууж байх ч заримдаа зүгээр хэмээн инээж суулаа. Ажил, амьдралдаа хариуцлагатай, хийж бүтээхийг эрхэм зорилгоо болгосон залуу гэр бүл манайд олон байгаасай гэж бодогдож байлаа.

Р.ОЮУН, Д.ГЭРЭЛЦЭЦЭГ

Эх сурвалж: zuuniimedee.mn