Түүнийг хоёр системийн зааг дээр буюу 1989 онд Батлан хамгаалах салбарыг удирдаж байсан гэдгээр нь бид сайн мэднэ. Тэрээр Сүхбаатарын талбай дээрх жагсаал, өлсгөлөнг цэрэг, зэвсгийн хүчээр тараахын эсрэг байр суурьтай байснаараа Монголын ардчилсан хувьсгал тайван замаар амжилтад хүрэхэд түүхэн гавьяа байгуулсан нэгэн. Л.Моломжамц генерал одоо ч батлан хамгаалах салбарт хүчээ өгөн, Стратеги судлалын хүрээлэнгийн Бодлогын зөвлөлд аюулгүй байдлын шинжээчээр ажиллаж байна.

-Юуны өмнө танд баярын мэнд хүргэе. Өнөөдөр Монгол цэргийн баярын өдөр. Та нарын баяр болж байна.

-Баярлалаа. Монголд төр улс үүсэн байгуулагдсаны 2200 жилийн ойг бид тэмдэглэсэн. Тэгэхээр Монгол цэрэг ч 2000 гаруй жилийн түүхтэй. Аливаа үндэстэн, нийгэм бүрэлдэн тогтож, нэгдэж нягтрахад цэргүүд маш их үүрэг гүйцэтгэдэг. Түүх сөхвөл цэргийн салбар нь хөгжсөнөөр нийгмээ чирж явсаар өнөөг хүрсэн байдаг. Ялангуяа монгол цэрэгтэй холбоотой энэ талын түүхэн сурвалж их.

Чингис хааны байлдан дагуулалтын үе болон 20-р зуунд Монгол цэргүүд батлах хамгаалахаас гадна соён гэгээрүүлэх, удирдан зохион байгуулах гээд нийгэмд маш том үүрэг гүйцэтгэсэнг. Аравтын систем гэхэд зөвхөн цэргийн дэг жаяг биш юм. Сүүлд гэхэд Манжийн дарлалын дараа цэргийн алба хаасан хүмүүс л бичиг үсэгтэй байв. Тэдэн дундаас анхны багш, жолооч, техникч, эмч нар төрөн гарсан. Таван жил цэргийн алба хаасан хүмүүс халагдаад сум, баг, клубын даргаар томилогддог байв. Тэд улсын хөгжилд их хувь нэмэр оруулсан. Энэ утгаараа Монгол цэргийн өдрийг тэмдэглэх нь их зөв. Энэ бол Монгол хүн бүрийн, Монгол ээжийн баяр. Монголыг орчин үеийн, тусгаар тогтносон улс болоход Монгол цэргүүд их үүрэг гүйцэтгэсэн. Цаашид ч тийм байна. Учир нь цэрэггүй байх нөхцөл алга.

-Та генерал цолоо хэдэн онд, аль даргаас авсан бэ?

-1944 онд манайх цэргийн цолоо шинэчилсэн. БНМАУ-ын дэслэгч генерал цолын хувьд улсын нэр өөрчлөгдсөн ч хүчин төгөлдөр хэвээр байгаа. Генерал цолыг манайх их цөөн хүнд өгсөн. Сүүлийн үед бригадын генерал цол бий болсноор залуу генералууд олширлоо. Генерал бол дэлхийн цол. Гадагшаа явахад ихэнх улсад гааль дээр генерал хүнийг шалгадаггүй. Би Африк, Латин Америк, Никарагуа, Куба гээд олон орноор явсан.

1948 онд Зүүн Германд очиход тэнд байсан Англи, Америк цэргүүд надад ёслоод өнгөрч байлаа. Тэгээд хаа газрын цэрэг адилхан юм байна гэж бодсон. 1979 онд хошууч генерал цолоо Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга Лувсангомбо гуайгаас, 1989 онд сайд болоод дэслэгч генерал цолоо Батмөнх даргаас авч байлаа.

-Тэр үеэ дурсвал?

-1979 онд Өмнөговьд хээрийн сургууль удирдаж байсан юм. Засгийн газрын тогтоол гарлаа гэсэн цахилгаан ирэхэд би итгээгүй. Эхлээд Улс төрийн товчоо шийдвэр гаргаж, тэр дагуу Засгийн газрын тогтоол гардаг байсан. Би тэр үед хурандаа байсан юм. Анх 12-тойдоо одоогийн Батлан хамгаалах яам байгаа Офицерийн сургуульд ирээд 60 жил Баянзүрх дүүрэгт амьдарч байна. Цэргийн албанд мөрдөс зүүж, 45 жил алба хаажээ.

-1989 оны ардчилсан хувьсгал болдог жил таны хувьд их хүнд үе байсан гэдэг.

-Би энэ талаар ярих дургүй. Цомхон ярья. 1989-1990 он эргэлтийн он жилүүд байлаа. Батлан хамгаалахын сайдаар долоон жил ажилласан Ёндон гуайгаас ажил хүлээн авсан юм. Шинэ уур амьсгал 1987 оноос л нийгэмд орсон. 1989 оны сүүл болоход Зүүн Европйн орнуудад засаглал солигдсон. Бослого гарч, Болгарт ерөнхийлөгчийнхөө толгойг авсан нь их эвгүй санагдаж байлаа. Генералын академид хамт сурч байсан, Чехословакийн батлан хамгаалах сайдтай холбоотой байсан учир түүнээс мэдээлэл сайн авч байлаа. Байдал их төвөгтэй болсон. Сайдаар очоод эхний гурван сар л ажлаа хийсэн. Тэгээд л ардчилсан хувьсгалтай тулгарсан даа. Үнэхээр их ядарсан. Ар гэрийнхэн ч ядарсан. Бүгдээрээ намайг хардаж байсан учраас олон хүнд ч гомдсон. Их зовлонтой л доо. Цэргийг дотор нь задраахгүй байх, талбай руу цэрэг оруулахгүй байхад л их анхаарсан. Бид цөөхүүлээ болохоор цэрэг орвол сүйд болно. Өдөр шөнөгүй, нойр хоолгүй зүтгэсэн. Тэр маань амжилт олсон. Цэргийн ангиудад ухуулга хийж эхэлсэн учир ардчилсан хувьсгалыг дэмжигчидтэй уулзлаа. Одоогийн ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, ерөнхий прокурор Д.Дорлигжав, дарь Сүхбаатар нар ирсэн. Тэгээд “Цэрэг хөдлөх эсэх нь та нараас хамаарна, та нар зэвсэг хэрэглэж, хүн албал би үүргийнхээ дагуу цэрэг хөдөлгөнө. Тийм учраас та нар хутга шөвөг авч явдгаа боль. Би армиа армиар нь байлгаж, дараагийн засагт хүлээлгэн өгнө. Арми ард түмний талд л зогсоно” гэсэн юм.

-Та яагаад огцрох өргөдлөө өгсөн юм бэ?

-Тухайн үед хамт ажиллаж байсан олон хүн бурхан болжээ. Арас нь тэр болгоныг хэлэх хэрэггүй. Хүн янз бүр болж, их өөрчлөгддөг юм билээ. Эр хүнд итгэхээр эрхий хуруундаа итгэ гэж үнэн үг шүү. Шударга, үнэн юм сайн сайхантай золгодог л юм байна.

Булган аймгаас хамгийн анхны Батлан хамгаалахын сайд төрсөн нь Хатанбаатар Магсаржав. Дараа нь 1939 оны дайны үед Ж.Лхагвасүрэн гуай байв. Ардчилсан хувьсгалын үед бас л энэ нутгийн хүн байх ёстой байжээ гэж бодогдсон. Тэр хүнд үед алдаа байсан л байх. Гэхдээ хүмүүс надад итгэж, миний үгийг сонсдог байлаа. Ш.Гунгаадорж, Д.Содном гуай байна. Гэхдээ надад үл итгэх хүмүүс ч байсан болохоор өргөдлөө өгсөн. МАХН-ын гишүүнээс албан ёсоор татгалзсан. Ахиж сэргээгээгүй. Би тэр үед цэргийн үүргээ л биелүүлсэн. Бөөрөнхий байх шаардлага надад байлаа. Би ахиад хоёр жил амьдрах болов уу. “Сайдын өдрийн тэмдэглэл” гэсэн дурсамж номоо бичье гэж боддог. Гэхдээ хэлэхгүй байх шаадлагатай зүйл гэж бас байна.

-Одоо ерөнэхийлөгчтэй ямар холбоотой байдаг вэ?

-Сайн сайн. Бүгд намайг хүндэтгэдэг.

-Та сүүлийн хэдэн жилийн турш Стратеги судлалын хүрээлэнд аюулгүй байдлын шинжээчээр ажиллаж байна. Зарим хүн Монгол улс батлан хамгаалахын зардлыг танах хэрэгтэй гэх болсон. Орчин цагт зэр зэвсэг бариад тулалдахгүй, эдийн засгийн хараат байдалд оруулах замаар эрхшээлдээ оруулах аюул л бий гэх боллоо.

-Би сүүлийн хорин жил аюулгүй байдлаар дагнан ажиллалаа. Ардчилсан хувьсгал ялснаас хойшхи дэлхий нийтийг харвал байдал эсрэгээрээ байна. Тив бүрт л зэвсэгт мөргөлдөөн болж, цэргийн зардал өссөөр байна. Эдийн засгийн хөгжлөөрөө тэргүүлж байгаа орнууд асар их хөнөөх чадвартай, нарийн мэдрэмжтэй техник үйлдвэрлэх, худалдан авахад маш их мөнгө зарж байна. Тэгэхээр бүх улс орнууд нэгэн зэрэг зэвсэг хураах тухай асуудал хэзээ ч байхгүй. Бидний гадаа гэхэд л хоёр Солонгос, Украиний зөрчлүүд байна.

Нэг үе цөмийн зэвсгийг хураана гэж байсан бол одоо хамгийн хямд, ашигтай зэвсэг болчихлоо. Цөмийн зэвсгээр улсаа хамгаалж, бие биеэ тогтоон барина гэдгээ албан ёсоор хүлээн зөвшөөрчихлөө. Цөмийн зэвсэгтэй арван нэгэн улсын дөрөв нь Азид байна. Цаашаа хэд ч болох юм. Тэгэхээр ардчилсан орон гээд санаа амралгүй, өөрийгөө хамгаалах шаардлагатай. Хүйтэн дайны үеэс ч дор болж байна. Тэр үед нийгмийн байгуулал үл хамааран энх тайвнаар зэрэгцэн оршино гэдэг байсан бол одоо өөр системийн орон л бол адгийн энэ тэр гэж нэрлэн, хүчээр засгийг нь солих боллоо.

-Та гадаад нөхцөл байдлын талаар мэдээлэл сайтай байгаа байх. Украинд үүссэн нөхцөл байдлыг хэрхэн дүгнэж байна?

-Орост байгаа гадны хөрөнгө Оросын гадаад орнуудад хадгалуулсан хөрөнгөнөөс их. Хэрэв АНУ болон ЕХ сануулж байгаачлан ОХУ-ын эсрэг эдийн засгийн хориг арга хэмжээ авбал Орос ч гадны хөрөнгийг хаана. Энэ бүхэнд Монгол ч давхар өртөнө. Өндөр хөгжилтэй орнууд байгалийн баялгаа барсныг бид мэднэ. Тэд манайх шиг хөрсөн дороо баялаг ихтэй, жижиг орнуудаас ихээхэн хамааралтай болсон. Энэ Украинд ч хамаатай. НҮБ олон улсын үл ойлголцлыг шийдвэрлэхээр тогтоол гаргаж байгаа ч түүнийг нь хүлээн зөвшөөрөхгүй байна. Энэ нөхцөлд бид хэнд ч аюул учруулахгүй, хэнтэй ч байлдахгүй гэж зарлан тунхагладаг ч нутаг дэвсгэрийнхээ бүрэн бүтэн байдал, тусгаар тогтнолоо хамгаалах ёстой. Монголд алан хядагчид ч юмуу нэвтэрлээ гэхэд тэд хохирол амсахнээ гэж болгоомжлохоор л байх ёстой. Тэгэхээр зэвсэг хэрэгтэй гэсэн үг. Монгол цэрэг ч төр засаг, ард түмэндээ үнэнч байдаг уламжлалаа цаашид хадгалж үлдэх нь зөв.

Үнэндээ Украины хямрал Босни Герценовноос эхтэй. АНУ ийшээ НҮБ-ын мандатгүй орсон. Сүүлд Иракт ороод ямар ч цөмийн зэвсэг олоогүй шүү дээ. Америкийн цэрэг ороод ялалт байгуулсан газар угаасаа байдаггүй. Тэд хаяад л явчихдаг. Ирак, Афганистаныг хар. Ливийн сөрөг хүчнийг дэмжээд, эвлэршгүй болгочихоод бас л гараад явчихсан. Одоо тэнд холбоотнууд нь ажиллаж байна.

Украины хямрал бол Лиссабоны 2010 оны сценарийн дагуу л боллоо. ЕХ, НАТО 2010 онд стратегиэ өөрчилсөн байдаг. Крымийн байдал хоёр Солонгос шиг л сунжирна. Украин улс нэг үндэстэн болж, бүрэлдэн тогтоогүй нь бас харагдлаа. Яагаад гэхээр Крямчуудын дийлэнх нь Оросыг дагая гэлээ. Томоохон эрдэмтэд нь бөөн бөөнөөрөө урваад, Киевээс Крымд ирлээ. Сөрөг хүчин засгийн эрхийг хууль бусаар авлаа. ЗХУ-ыг задраасан арга тактик л яваад байна. ЗХУ дөрвөн далайд гарцтай байсан. Одоо ганцхан Севастополь үлдсэн. Тэгэхээр тэдний хувьд яах аргагүй амин чухал бүс нутаг. Гэхдээ Хрушев Украинийг сайн дураараа өгчихсөн байдаг. Улс төрийн буруу бодлогын алдаа энэ юм.

-Сүүлийн жилүүдэд Монгол цэргүүд НҮБ-ын далбаан дор энхийг сахиулах үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцох боллоо. Энэ нь манай улсын нэр хүндийг дэлхий дахинд өндөрт өргөсөн гэдэг. Өөр ямар давуу талууд бий вэ?

- Ямар ч хүчтэй улс орчин цагт дангаараа аюулгүй байдлаа тогтоож чадахгүй боллоо. АНУ гэхэд л 2001 оны есүгээр сарын 11-нээс хойш үүнийг маш сайн ойлгосон. Иймд аль болох олон улс харилцаа тогтоохоор ажиллаж байна. Хамтын аюулгүй байдалд анхаарах боллоо. Гэхдээ хамтын аюулгүй байдалд нэгдлээ гээд одоо би шүхэр доор, хамгаалалтад байгаа гээд санаа амрах эрхгүй. Улс бүр тодорхой үүрэг гүйцэтгэж байж л хамтын аюулгүй байдлаа хадгална. Энхийг сахиулах хүчинд цэргээ олноор нь илгээж байгаа нь энэ тогтолцоонд нэгдэн орж, бид үүргээ биелүүлж байгаа хэрэг.

Гэхдээ муугаар бодож, бидэн рүү хэн нэгэн довтоллоо гэхэд биднийг бусад орны энхийг сахиулагчид шууд хамгаална гэсэн үг бас биш. Тухайн үед бидэнд ямар хариу хэлэхийг бид мэдэхгүй. Бидэнд тулалдах шаардлага гарлаа гэхэд цэргүүдээ сайн бэлтгэж, туршлага хуримтлуулж чадсан. Бид бололцоо л байвал олон улсын энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцох нь зөв. Манайх шиг бага оронд хүн бүр чармайхгүй бол хэцүү. Харамсалтай нь үүнийг иргэд сайн ойлгоогүй байна. Хоёр хөрштэйгээ тодорхой харилцаж болохгүй байна. Хэрэв Орос, Хятад агаар, газар, сансраа хаачихвал бидэнд гуравдагч орнууд хэчнээн тусалъя гээд яаж ч чадахгүй. Тэгвэл бид юу ч авч чадахгүй. Урагшаа бол манайхан улс төр, дипломат шугамаар их сайн явсан. Мөн цөмийн зэвсэгтэй таван улс бидэнд аюулгүй байдлын баталгаа гаргаж өглөө. Манайх шиг ийм улс байхгүй. Цэргээ гадагш сайн явуулсны л ач шүү дээ. Аз болоход бид хоёр хөрштэйгээ олон улсын баталгаатаа хилтэй. Энэ бол олдошгүй эд.

Энэ мэтээр олон юм байна л даа. Иргэд нэгдсэн ойлголтод хүрэхгүй байна. Украинаар жишээ татахад хүн бүр өөр өөр ойлголттой байна. Мэдээллийг замбараагүй цацаж байна. Бид олон ястнаас бүрдсэн үндэстэн. Тодорхой зүйл дээр нэг үзэл бодолтой байх ёстой. Олон шашны урсгал нэвтэрч, төвөгтэй байдал үүсч байна.

Монгол руу алан хядагчид довтоллоо гэхэд Монгол цэрэг өөрөө босоогүй байхад хэн ч ирж биднийг хамгаалахгүй. Тэгэхээр бид өөрсдөө эхлээд олон улсын аюулгүй байдалд хувь нэмэр оруулах үүрэгтэй. Манай цэргүүд НҮБ болон АНУ-ын эвслийн гэсэн хоёр туган дор энхийн сахиулах үйл ажиллагаанд оролцож байна. Гэхдээ бид их хямд орж байгаа. Бид хохирол үзээгүй байна. Хохирол үзвэл яах уу? АНУ-ын хувьд Вьетнам, Иракийн дайнд маш их хохирол үзсэн учраас хамгийн сүүлд Ливид цэргээ оруулсангүй. Агаараас нисгэгчгүй онгоцоор цохилт өгөн, эзэлж авлаа. Энэ бол цоо шинэ үзэгдэл. Удирдлагын байрыг нь хяналтандаа оруулсны дараа Холбоотны цэрэг оруулаад, өөрсдөө гараад явчихлаа шүү дээ.

-Аюулгүй байдлын тухай ойлголт, үзэл баримтлалд ямар шинэ хандлага гарч байгаа вэ?

-Алан хядах ажиллагаа, далайн дээрэм, халдварт өвчин, хар тамхины наймаа, зохион байгуулалтай гэмт хэрэг гээд бүх нийтийн аюулгүй байдалд заналхийлэх зүйл олон. Үүн дээр кибер буюу мэдээллийн аюулгүй байдал нэмэгдлээ. Манайх энэ тал дээр их дутмаг. Нууц зүйл гэж үгүй боллоо. Тэгэхээр яаж төрийн хар хайрцагны бодлого гэж ярих билээ.

Мөн одоо улс төрийн бодлого маш амархан өөрчлөгдөж байна. Яаж ч эргэж мэдэхээр. Жишээ нь хоёр Солонгосын нэгийг сайн хэлээд, нөгөөг нь муулаад байна. Яг үнэндээ тэднийг нэгтгэе гэсэн улс манайхаас өөр байхгүй. Учир нь нэгдээд, өөрсөдтэй нь өрсөлдөх маш хүчирхэг улс төрнө гэж АНУ, Япон, БНХАУ болгоомжилдог. Солонгосчуудын өөрсдийнх нь арчаагүй байдал ч нөлөөлдөг. Аажмаар нэгдэх бодлого явуулж болно. Хилийн наана цаана тусгаарлагдсан гэр бүлүүдийг чөлөөтэй зорчуулах замаар иргэд хоорондын харилцааг сайжруулж болно. Тэгвэл хүмүүс бие биеэ үзэн ядахгүй. Гэтэл ингэхгүй байна. Азиудын байгаа байдал нь энэ. Японыг хойд урд гэлгүй Солонгосчууд үзэхгүй. Хятадууд мөн адил. Буцаагаад Хятадыг бас үзэхгүй. Ийм хачин.

-Уг нь хоёр Герман нэгдсэн бодит жишээ бий шүү дээ.

-Нэгдэе гэсэн сэтгэл үнэхээр байсан байна. Харин Солонгосчуудад алга. Өмнөд Солонгост хөрөнгө оруулсан томоохон хөрөнгөтнүүдийн нөлөө ч бий. Тэд ашгаа нөгөа талтай хуваалцахыг хүсэхгүй байна. Би Солонгост очиход хөдөөний нэг иргэн “Солонгосчууд хоорондоо дайтахгүй. Тийм зүйл болохгүй. Дарга нар, цэргүүд л хоорондоо дайтах биз” гэж хэлж байсан юм. Тайвань-Хятадын иргэд ч байлдах, дайтах сонирхолгүй.

-Манай улсын цэргийн шинэчлэлийн тухайд та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Яриангүй шинэчлэгдсэн. Аль ч улс батлан хамгаалах бодлогоо хамгийн муу нөхцлөөр бэлддэг. Хэрэв чи энх тайвныг хүсч байгаа бол дайнд бэлтгэ гэж хуучны үг бий. Бие даасан байдлаа хадгалахыг л хүсч байгаа бол өөрийгөө хамгаалах чадвартай байх ёстой.

Ардчилсан улс бол бүр илүү их чадвартай байхыг шаардаж байна. АНУ-д хамгийн том зэвсэгт хүчин байна. Тэд энэ салбарт хамгийн их зардал гаргадаг улс. Байгалийн гамшиг тохиолоо гэхэд цэргүүд л ажилладаг. Хүнсий аюулгүй байдал алдагдах гэх мэт уламжлалт бус аюулууд нэмэгдэж байгааг анхаарууштай. Мөн Өвөр Монголчууд сүүлийн үед их найр наадам хийх боллоо. Сул мөнгө их өгч байна. Ихэнх нь урлаг, уран сайхнаар явах болж. Энэ ч бас аюул мөн.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд Монгол цэргийн энэ өдөр Монгол эрчүүдээ магтаач гэвэл та юу гэж магтах вэ?

-Монгол цэрэгт нэг л мундаг улмжлал бий. Хаа газарт төрийн эргэлт хийгээгүй цэрэг байдаггүй. Төр дампуураад, үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй бол цэрэг засгийн эрхийг түр авч, сонгууль явуулах боломж бүрдүүлдэг. Энэ бол цэргийн хүлээсэн үүрэг. Иймд цэргийн жанжид улс төрд их оролцдог.

Харин манай Батлан хамгаалах яам 60-аад он хүртэл Цэргийн яам байсан. Монгол цэрэг төрийнхөө эсрэг огт босоогүй. Би үүгээр их бахархдаг. 1989 онд Зүүнбаянд бослого гарах нь гэдэг мэдээ гарч байлаа. Би тэгж боддоггүй.

Хоёрдугаарт монгол цэрэг сэтгэл зүй болон биеийн маш их хатуужилтай. Монголчууд маш их төрөлсдөг, айлсдаг. Хүнд юм өгөмтгий, цагаан гартай. Тийм сайхан улс шүү дээ. Цэргийн нөхөрлөл үнэхээр онцгой. Миний амьдралдаа олж авсан ххмгийн үнэтэй юм гэвэл цэргийн нөхөд минь.

-Танд баярлалаа.

Б.Эрдэнэчимэг | GoGo.mn