Эхлэл
Бөглүүд, буйд, долоо хоногтоо ганц удаа шуудангийн тэргээр сонин хэвлэл, захиа сэлтхэн ирдгийг эс тооцвол бараг бүхэнд мартагдсан гэж хэлж болохоор, өндөр өндөр уулсын дундах алга дарамхан зайд сумандаа л хамгийн өндөрт тооцогддог сургуулийн хоёр давхар улаан тоосгон байшинг бараадасхийн хөглөрөх хэдэн навтгар байшинтай эл бяцхан сууринд нэг л өдөр Од бууж ирлээ. Гэхдээ бүр гэгээн цагаан өдрөөр шүү!

Шуудангийн бор ногоон аавын цээжний бүхээгнээс хорин настай, хонгор залуу бүсгүйн дүрээр яралзтал инээмсэглээд бууж ирснийг олон жилийн туршид энэ нутгийнхан домоглон ярилцах болно.
Тэр бол урлаг, спортын зүтгэлтнүүд хийгээд баян цатгалан хүмүүс өөрийгөө өргөмжлөн ярилцдаг шиг тийм од биш, жинхэнэ Од, хүмүүн заяатны ухаан хүрдэггүй тийм холхи газраас энэ ертөнцийнхний мэндийг мэдэх гээд эгэл хүний дүрээр хүрч ирсэн од гаригсын охин байсан гэдэгтэй түүнийг хальт ч болов ганц удаа харах аз тохиосон хэнбугай ч маргахгүй.
Түүний тухай хамгийн анхны мэдээг тараасан хүн бол шуудангийн жолооч согтуу гэгдэх Уваш гэдгийг хэлэх хэрэгтэй.
Сумын эмнэлгийн навтгар цагаан байшингийн үүдэнд муу аавын цээжээ хүүгтэл хаазлан зогсоогоод эмчийн өрөө рүү хар гүйхээрээ оржээ. Түүний ингэж яарч явахыг харсан хүн энэ суманд үгүй.

Даваа гариг бүр аймгийн төв рүү явж шуудан авчирдагаас бусад үед ёстой л хүсэлтэй болгоны хөл болох гэж тэмээний ноосон утас шиг хөдөөгийн замыг хэрэн элээж явахдаа уурлана бачимдана гэдгийг огт мэддэггүй юм уу гэмээр, түүний тэргэнд дайгдсан л бол байнга шахам тохиолдох аль нэг газар буугаад өвсөн дээр суун хүлээхээс өөр аргагүй болдог тэр үед муу аавын цээжнийхээ нугдгар хамрыг сөхчихөөд хоёр гараа хар тосонд бялдаж, эсвэл нөхсөөр байгаад нэг өнгийн зай бараг үлдээгүй, ноос чихдэг хуучин тампуурхуу болсон дугуйгаа цойлдож байхдаа хааяа хөлсөө шударчихаад л нур нур инээж суудагт нь жаахан будлиу, майм муутай занг нь хэн ч гэсэн өршөөн уучлахгүй байхын аргагүй болдог түүнийг байтугай хааяа дэргэд нь суучихаад өрөвгөр хэдэн үснээс нь хэнэг ч үгүй зулгааж явдаг эхнэрийг нь, тарваганы мөндөл шиг хэдэн шар хүүхдийг нь нутгийнхан нэг настай, нэхий өлгийнөөс сугарсан цагаас хойш толгойных нь үсийг тоолон мэднэ. Намар болоод ирэхээр мөндөл шиг хэдэн хүүхдээ хотил мөндлийн маханд цатгах гэж урт хар буугаа үүрэн уул нурууг хөндлөн гулд туулах бөлгөө.

Тэр үед нэрмэлийн ааг ч ханасан байх тул Уваш гуайн толгой аавын цээжнийхээ бүхээг шиг данхалзаж явах нь олширч, өөрийнх нь хэлдэгчлэн “Ийшээ нэг дараад, тийшээ нэг мушгиад байхаар...” өнөө муу бор ногоон нь ч явахгүй хүрэхгүй газаргүй болж, сарлагийн жимээр мацнам билээ. Тарваганы мах, нэрмэлийн охь хоёр Уваш гуайн хүрэх гэсэн хүслийн өндөрлөг ч байсан байхыг үгүйсгэхгүй, харамсалтай нь энэ үед эхнэрийн үсдэх даанч олширно. Нэг удаагийн тийм үсдэлт яг шуудан авахаар аймаг руу хөдлөх гэж байхад нь болжээ. Согтуу хүний архи гармаар, төв газрыг зорихоор суудлаа эзлээд байсан эмгэчүүл, хүүхдүүд голцуу хэдэн улсын сүнс зайлмаар юм болсон хэрэг. Уваш гуай үүнд өчүүхэн ч эгдүүцэж сандарсангүй, ааштай эхнэрээ аргадан түлхсээр арайхийн машиндаа суун хөдөлжээ. Жаахан яваад сумын төвийн бараа тасармагц зогсож, бүхээгнээсээ толгойгоо цухуйлгаад:
- Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас арай хийж нэг амьд мэнд мултарлаа шүү гээд нур нур инээж байсан гэдэг.
Тийм тайван хүн ингэж хар гүйхээрээ орж ирэхээр хэний ч толгойд “За өнөө муу эхнэр нь л ойчоод өгч дээ” гэсэн бодол хамгийн түрүүн зурсхийх нь зүйн хэрэг шүү дээ.
- Ээ, базарваань, мөн лут юм аа. Ёох! Ёох! Ийм хүн бас байдаг аа! Хажуунаас халуу дүүгээд явж болдоггүй шүү. Арайхийж л замаа олж ирлээ гээд заамных нь товч хэзээ ч товчлогдож үзээгүй энгэрээ сэвэв.
- Хэн бэ? Эхнэр чинь үү?
- Биш ээ, биш. Юу гэж манай авгай байхийм бэ. Хэн... өнөө юу... Та нар өөрсдөө гараад хар л даа.
- Тэгээд яаж байна? Их муу байна уу? гээд сумын их эмч дадал болсон зангаараа чагнуураа дарж үзээд хаалга руу шурдхийв.
- Арай бурхан болчихсон юм биш биз? гэж энэ үед эмчийн өрөөний шороо тоос арчаад зогсож байсан асрагч авгай сая ам нээлээ.
- Цөг гэм! Тийм сайхан амьтныг! Яасан муу амтай мам бэ. Өвдөж хавдсан хүн алга. Би хамт ирсэн охиныхоо тухай ярьж байна.
Шаргай эмч хаалган дээрээс буцаж эргэв.
- Хэн яачихаад байгаа юм бэ? Тодорхойхон шиг яриач!
- Согтуу толгой чинь хар усаа л гудраа биз гэж асрагч энэ хооронд дуугүй байсангүй.
- Ёох, өөрсдөө гараад үзэцгээ гэж байна. Би танай эмнэлэгт шинэ бага эмч авчирлаа.
- Энүүхэнд сүржигнэж, хүн амьтан сандаргахын хэрэг юу байна! Дагуулаад л ороод ирэхгүй гэж эмч сая л цагаан байшин дотроо би эзэн нь гэдгээ санав бололтой дууныхаа өнгийг хирдхийм өндөрсгөжээ.

Хормын дараа эмнэлгийн үүдэнд шинэ ажилтнаа угтахаар гарч ирсэн хэдэн хүн цөм согтуу Увашийн араас орохоо шахав. “Хөгшин ухна чамайг! Хожуул толгойлчихоод бас хүүхэн харж шүлэнгэтэж явдаг байх нь!” гэж эгдүүцэн бодож явсан Шаргай эмч бүхээгийн хаалгыг онгойлмогцоо яг л цахилгаан гүйдэлд цохиулсан юм шиг болжээ. Үг хэлэх гэтэл өөрийнх нь дуу хоолой гарсангүй. Үл ялиг омголтсон уруултай ам нь хий ангалзаад ямар хөгийн харагдаа бол гэдгийг ч анзаарах сөгөө байсангүй. Түүн рүү гараа сунгая гэтэл хар дарсан зүүднийх шиг хамаг бие нь хөшиж баригдаад хурууныхаа үзүүрийг ч хөдөлгөж чадсангүй. Ээлжийн асрагч сувилагч, цаана нь хүүхэд шуухдаа үзүүлж явсан хэд гурван хүмүүс ч эмчийн эл байдлыг анзаарах нь байтугай өөрсдөө үлгэрийн шид нүдний өмнө биелэхийг харж эрүүгээ хамхиж чадахгүй нам болцгоожээ. Илбэдүүлсэн юм шиг хэдэн мөчийн хөшилтийг арай сэхээ ороод байсан Уваш жолооч сарниулав.
- Охин минь одоо буу буу. Энэ танай ажлынхан. Ах нь чумдаамыг нь буулгая гэхэд тэр бүсгүй яралзтал инээмсэглээд бууж ирлээ.
Шаргай эмчийн өрөөнд орсон хойноо хүмүүсийн ухаан санааг балартуулж явах төөрөг тавилантайгаа нэгэнт эвлэрсэн өнөө Гоо үзэсгэлэн маань эл байдалд огтхон ч бишүүрхэж барьсан юмгүй цовоо дуугаар:
- Намайг Од гэдэг. Эх баригч бага эмчийн мэргэжилтэй, нас хорь гэж биеийн байцаалт өгч байгаа юм шиг дуржигнуулав. Харин “хорь” гэж хэлэхдээ ялимгүй түгдэрчээ.

Тэгэсхийгээд Шаргай эмчээс эхлэн бусад хүмүүс ухаан санаандаа эргэн ирж, эрүү амаа хамхихтайгаа болж эхлэв. Эмч түүнээс ойр зуурын юм асууж, ширээнийхээ нүднээс том зузаан дэвтэр гарган ямар нэгэн юм тэмдэглэх нь шинэ бага эмчийн өмнө албаны байдалтай харагдах гэсэн үү, эсвэл бодол санаагаа цэгцлэх гэсэн оролдлого байв уу, бүү мэд. Хүмүүс харанхуйгаас гэнэт гэрэлтэй газар ороод ирэхээрээ нэг хэсэгтээ л самгардаад авдаг шигээ хэдэн хормыг өнгөрүүлсний хойно нүд гялбуулсан үзэсгэлэн гоод бага зэрэг дасаж, нэг нэгэн рүүгээ харж, хэд гурван үг сольж, энэ тэрийг анзаарах сөгөөтэй болж ирлээ. Гэхдээ л өөрийн мэдэлгүй Одыг хараад гөлөрч орхих нь хэвээр байв. Эмнэлэг хавиар байсан бүх хүмүүс эмчийн өрөөнд цуглажээ. Уваш жолооч тэдний дунд хэргээ бүтээсэн хүн шиг хангалуун царайтай зогсох бөгөөд замын турш харж чадаагүйгээ гүйцээж нөхөж авах гэсэн юм шиг Одын хөдөлгөөн бүрийг нүд салгалгүй дагуулан ширтэж, ялангуяа ятга тоглож байгаа юм шиг ер бусын уран хөдөлгөөнтэй хуруунууд нь үг хэлэхийн тоолонд түүнийг өөрийнхөөрөө илэрхийлж агаарт бүжих мэт болоход эзнийхээ гарт байгаа үмх махыг шүлсээ гоожуулан харж, сүүлээ хөдөлгөх саасгар гөлөгний байдалтай болно.

Шаргай эмчийн том зузаан дэвтэр ч буцаж шүүгээнийхээ нүд рүү оров. Бусад үед бол тачигнатал загнаад өрөөнөөсөө хөөж гаргах хэрэггүй олон хүмүүсийг эмч анзаарсангүй юү, эсвэл уурлах мэдрэмж нь алга болчихсон ч юм уу, малийтал инээмсэглэж, ноосоо тушаах гэж, үгүй бол хадланд явах гэж цугласан эрчүүл дэмий зугаа үг хэлэлцэн цаг нөгцөөж байх шиг өрөөнд байгаа хүмүүстэй энэ тэрийг хүүрнэн, тэр яриандаа Одоор ганц нэг үг хэлүүлэн нэмэр хачир авах гэж чармайж байв. Ер нь Шаргай эмчийг сайхан ааштай гэж хэлэх хүн олдохгүй л болов уу. Хэнийг ч болов зад загнаж, хаа явсан газраа дүрэм журам сахиулах гэдэг түүнээс сумынхан их багагүй эмээнэ.

Алдаа дутагдлаа бусдаар дуудуулаад байх хэнд л сайхан санагддаг байв гэж. “Эмч” гэхийн оронд “яхир” хэмээх нь олонтаа. эмнэлгийнхэн өөр хоорондоо эмчийгээ эзгүй хойгуур “хахиад өвгөн” гэсэн үгээр түүний тухай ярилцана. “Цаад хахиад өвгөн чинь мэдвэл баларна шүү” гэх юм уу, “Хахиад өвгөн амралт өгөхгүй гэнэ ээ” гэхчилэн түүнд загнуулсныхаа хариуг авцгаана. Гэвч өвдөж сандарсан үед түүнээс өөр авралгүй болдог болохоор хоёр шанаанд нь буурал нэмэгдэхийн хэрээр үглэх уцаарлах нь ихсэж яваа Шаргай эмчид нутгийнхан хайргүй байхын аргагүй. Өнөөдөрхөн “Яхир Шаргайд миний ууж идэх ямар хамаа байна!” гээд нүүрнээс нь далд таахалзаж явсан хархүү маргааш нь л “Хүүхэд бүлээрээд болдоггүй ээ, эмч ээ!” гэж шилээ маажин хулгасаар түүний хаалгыг татдаг билээ. Шаргай эмч наанаа хяргачих шахаж байсан ч цаанаа өр зөөлөн нь хэтэрхий хүн. Ямар сайндаа уяатай морио шон дээр орхиод өдөржин шөнөжин найрласан залуучуудын бүх морийг тавьж хөөгөөд “Та нар өөрсдөө гударч болсон юм, унасан мориныхоо амыг хөдөлгөж болохгүй юу?!” хэмээн салам загнаж, хэлтсийн төлөөлөгчтэй элбэн байж тэднээр хоёр хоног аж ахуйн хашаа сэлбүүлж байхав дээ. Түүнээс гадна юмыг нягтална, магадална гэдэг даанч дэндүү. Хүүхдийнх нь гэдэс өвдсөн эхээс хүүхэд чинь сүүлийн хэдэн өдөр юу юу идсэн бэ гээд л эх адаггүй байцааж гарна даа. Мэдэхгүй энэ тэр гэсэн хүүхнүүдийг загнаад уйлуулчих энүүхэнд. Юм бүхэнд өвчтөнд онош тавьж байх шиг хандана. Тиймээс ч сумынхан сайн мэдэхгүй юмныхаа тухай түүнд ам ангайснаас загас шиг дуугүй дүмбийж яваад бүтэж үхсэн нь дээр гэдгийг хэнээр ч хэлүүлэлтгүй мэднэ. Элдэв дээдийн мухар сүсэг, лам харыг даанч нэг авч хэлцэхгүй дээ. Нутгийн цорын ганц лам Донгоо өвгөнийг энэ сэдвээр загнаад авсан нь нэг бус. “Хүүхэд салхинд цохиулаад уушиг нь үрэвсчихсэн байхад та харь хэл дээр ном уншаад эдгээчихдэг гэж юу байсан юм бэ?! Таны найруулсан сүү, ус хоёроор нүүр гараа угаасны төлөө жишээ нь дотор байгаа уушигны үрэвсэл дарагдах уу?” гэхчилэн хаазалж гарахад мань ламтан хэлэх үггүй болж, дуугай л эрхээ эргүүлэн суудаг билээ.

Шаргай эмч сая л сэхээ орсон юм шиг:
- Хүүе та минь, үг олдож үхэр холдлоо. Хол газраас ирсэн энэ муу охинд аяганы амсар зуулгая гэхэд өрөөнд байгсад “Нээрээ энэ чинь юу билээ?” гэсэн шиг өөд өөдөөсөө харцгаажээ.
Шаргай эмч Одыг дагуулаад сумын цорын ганцхан уушны газар болох хонины махыг том томоор нь татан бууз голцуу хийдэг Чимгээ хүүхний гуанз руу явахад Уваш жолооч авчирсан сонин хэвлэл нь товхойсон боодолтой чигээрээ хэвтэж байгаа аавын цээж рүүгээ зүглэв. Бусад хүмүүс ч гэнэт ухаан орсон юм шиг өөр өөрийн ажил төрлийг хөөжээ.
Гэвч Одын ирсэн тухай мэдээ Уваш жолоочийн холбооны хүүхэнд өгсөн ганц боодол захиа цахилгаанаас ч түрүүн сумынхны чихэнд хүрч дөнгөлөө. Яг л намрын өвсөнд орсон түймэр шиг хурдацтай тархаж явахдаа дээр дээрээсээ нэмэр хачраар сэлбэгдэж, дэл сүүл ургаж, ердөө хоёрхон цагийн дотор дунд сургуулийн сөөсгөр хөвгүүдээс эхлээд сумын атаман залуучууд, хов живд дуртай хүүхнүүд гээд сумын ихэнх хүмүүсийг эмнэлгийн хаалгаар шагайлгаж амжив. Тэдний дотор нас тогтсон идэрмэг эрчүүл, авгайчуул мөн албан хаагчид ч багтаж байв. Тэдгээрийн гол төлөөлөгч болох сумын нягтлан Содоо гуай нас биед хүрсэн Хангайн хар мод шиг шижгэр таван залуутайгаа мартаж орхиод хоёр ч удаа эмнэлгийн хаалгаар булталзан шагайсны эцэст “Оо, ёо,ёо!” гэсээр гүзээ суусан нүсэр биеэрээ хөвгүүдтэй шахцалдан байж дахиж эргэн цонхны шилэнд хамраа шалчийтэл нааж байв. Яриа хичнээн урт дэл сүүлтэй болж, хичнээн тооны зүйрлэл, тэмдэг нэрээр баяжиж байсан ч Одын үнэн дүрийг хараад түүний тухай дээрх яриа бодит байдлын аравны нэгд ч хүрэхгүй, тэртээ холхид гялалздаг алтан ганжирт одны дэргэд багачуулын хөөргөн нааддаг цаасан шувуурхуу л юм байна гэдгийг хүн болгон сэтгэлийнхээ гүнд баталж байв аа.
Шаргай эмч энэ бужигнасан олныг огтхон ч аашилж загнасангүй, эрхийн чинээ том очир алмаас бэлгэнд авсан хаантан түүнийгээ ордны шадар сайдуудад гар дамжуулан үзэхийг зөвшөөрөх мэт сэтгэл хангалуунаар толгой дохин инээмсэглэж, “Манай эх баригч шүү дээ. Маргаашнаас эхлээд шинэ улаан маамуунууд маань ямар хүний гар дээр мэндлэхийг харж байгаа биз дээ” гэж хүн болгонд шахам хэлж байв.

Үргэлжлэл бий.