2013 оны мал тооллогын урьдчилсан дүнгээр Баянхонгор аймаг эрдэнэт сүргээ таван төрлөөр нь өсгөж анх удаа гурван сая мал тоолуулжээ. Монгол Улсын хамгийн олон тэмээтэй малчны амжилтыг ч мөн л хонгор нутаг эзэмшдэг. Энэхүү содон гоц амжилтад хүрсэн, Баянлиг сумын дөрөвдүгээр багийн иргэн, Улсын сайн малчин Цэдэнгийн Шинэн гуайтай тус аймгийн төвд уулзаж ярилцах завшаан тохиолоо.

-Тарган тавтай өвөлжиж байна уу. Сар шинэ дөхсөн энэ үед Та цагаан сарын бэлтгэл ажлаар аймаг орж ирэв үү. Нутаг хаагуур байна вэ?

-Сайхаан, сайхан өвөлжиж байна уу. Баянхонгор аймагт болж байгаа тэмээн жин, тэмээчдийн зөвлөгөөнд оролцохоор нутгаас гарч жин тээгээд аймагт орж ирлээ. Тэмээгээ өсгөх, ердийн хөсөг ашиглах уламжлалаа сэргээх, хөгжүүлэх зорилгоор аймаг ийм ажил зохиож байгаа юм байна.

Манайх нутагтаа өвөлжиж байгаа. Өнөө өвөл дулаахан, цасгүй, малын идэш өвс сайтай сайхан байна аа.

-Нутгаас гараад хэд хоног аялав, та бүхэн ямар ачаа тээж ирэв ээ?

-Бид 30 гаруй тэмээтэй ирлээ. Үүний 10 гаруй нь уралдах тэмээ. Үлдсэн нь ачлаганых. Ачааны хувьд гэвэл говийн бид хужраа, бас ундаагаа л ачлаа даа. Ер нь энэ жингийн аянд тэмээтэй сумд нь тэмээгээ, тал хээрийн бүсийнхэн нь морьтойгоо, хангайнхан сарлагаа унаад, үхэр тэрэгтэй жингийн цуваа бэлдэж ирсэн байна. Буцахдаа бас өөрсдийн хэрэгцээт бараа, гол нь өвс тэжээл ачих юм.

-Шатахуун тос хэмнэсэн, тэмээ малаа эдэлж хэрэглэх соёлд аль аль талдаа суралцсан, уламжлалаа сэргээсэн зөв үйлс юм даа?

-Тийм ээ. Энэ үнэхээр тэмээ төдийгүй малчин монгол хүн малаа эдэлж хэрэглэж, өөрөө өөрийгөө нөхөн үйлдвэрлэж, зардал мөнгө хэмнэж ирсэн сайхан ёс уламжлалыг сэргээж байгаагаараа хүмүүсийн сонирхлыг гойд татаж байх шиг байна аа.

-Таныг Монгол Улсын хамгийн олон тэмээтэй малчин гэдгээр сайн мэднэ. Сая 2013 оны тооллогоор танайх яг хэдэн тэмээ тоолуулав?

-1119 тэмээ тоолууллаа.

-Бүгд танай ботгон тэмээ юү, өөрөө гардан өсгөсөн үү?

-Тийм ээ. Бүгд манай ботгоор нь өсгөсөн тэмээ.

-Ээлжийн хэдэн ингэ ботголуулж байна вэ?

-Жилд 200-гаад ингэ ботголдог. Хамгийн гол нь багаас нь барьж тавьж, саалинд сургахыг гол болгодог доо.

-Ингэхэд 1000 тэмээг хэдэн хүн малладаг юм бол?

-Хөгшин бид хоёр өөрсдөө, хүүхдүүдтэйгээ л хамтарч байх шив дээ. Манай нэг хүүгийнх бас тэмээ маллаж хамт айл аймаг явдаг юм. Бас нэг дүүгийнх цуг байна. Ер нь хүүхдүүдтэйгээ нийлээд өөрсдөө л гардаж маллаж ирсэн.

-Энэ олон тэмээтэй айлд бас буур олон биз?

-10 гаруй бууртай л байна. Эд маань Өмнөговийн Ханын Хэцийн хүрэн, Галбын говийн улаан, Говь-Алтайн Дөхөм Тунгалагийн хос зогдорт хүрэнгийн угшлаас гадна нутгийн шилмэл омог буюу Ламын гэгээний Жижиг улаан гэсэн угшил ч бас бий. Ламын гэгээний Жижиг улаан гэдэг манай нутгийн уламжлалт угшлыг удахгүй улсын шилмэл омгоор батлуулахаар бэлтгэж байгаа юм билээ.

-Таныг бас бэсрэг буюу уралддаг хурдан эрлийз тэмээ нэлээд сонирхдогийг мэдэх юм?

-Манайд хавтгайн бэсрэг бий бий. Бас монгол тэмээ ч байгаа. Аль аль нь хурдалж л байна.

-Бэсрэгийг одоо монгол тэмээнээс тусад нь уралдуулдаг болсон уу?

-Хамт л уралдчихдаг юм. Ноднин жилээс л харин ангилна ялгана гээд байх шиг. Аймаг лав тусад нь уралдуулна гэж байна.

-Та олон хурдтай ирэв үү?

-Би хоёр тэмээтэй л ирлээ. Хоёул монгол тэмээ.

-Наадамд морь сайн хурдлуулсан уяачийг төр засгаас алдар цолоор шагнадаг. Гэтэл тэмээн уяачдад тийм зүйл алга. Наадмын төрөлд тэмээ ордоггүй учраас тэр үү?

-Төр засаг, Ерөнхийлөгч маань үүнийг морь уяачийнхтай адил авч үзэж байх нь зүйтэй санагддаг. Тэмээн сүргээ өсгөхөд ч нэг бодлого болно биз. Хойшид морины хэмжээнд хүргэж үнэлдэг болох байх гэж найдаж байна даа.

-Тэмээн поло гэдэг тэмцээн энэ амьтны өөрийн онцлогт хэр нийцтэй байна вэ. Манайд хөгжүүлэхээр оролдож байгаа нь хэр зөв юм бол?

-Тэмээ бол тайван дөлгөөн, амгалан амьтан. Бас бие хаа ч том товир. Тиймээс ерөнхийдөө пологийн ойр ойрхон нугалах, огцом хөдөлгөөн зэрэг нь тэмээндээ шахалгатай, нийц багатай байж болно л доо. Гэхдээ би тэмээн полог дэмждэг. Пологоор спортын дэд мастер, мастер цол хүртэл олгодог болсон. Тэмээг анхаарах, өсгөх, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд энэ нь хөшүүрэг болж байх шиг. Мөн зөвхөн поло гэхгүйгээр тэмээ унуулах, уралдуулах, тэмээ унаж зургаа татуулах, тэмээгээр аялал зохиох зэргээр тэмээнд ээлтэй, аюул багатай, бас орчин үедээ зохицсон зөв хэлбэрүүд их л хөгжиж байгаа харагдах болж шүү дээ.

-Өнгөрсөн онд байна уу, танд тэмээний “Алдарт уяач” цол олголоо гэж сонсогдсон?

-Монголын тэмээн пологийн холбоо жил бүр улсын аварга шалгаруулах тэмцээн явуулж, уралдаан зохиодог. Тэмээний уралдаанд гаргасан амжилтуудыг минь үнэлж тус холбооноос өнгөрсөн 2013 онд надад тэмээчдээс анх түрүү “Алдарт уяач” гэдэг цолыг олгосон. Улсын чанартай уралдаанд гаргасан амжилтыг маань гол болгосон байх.

-Ботгоо голсон ингийг морин хуураар уяраан ботгыг нь авахуулж байгаа баримтат кино гарч “Оскар”-т хүртэл нэр дэвшин шуугиулж байлаа. Энэ нь амьдрал дээр үнэхээр байдаг зүйл үү. Одоо бий болов уу?

-Дээр үед хуур татаж ботго авахуулдаг уламжлал байсан. Манай нутагт Тожоогийн Янжин гэдэг хүн хуур татаад, голсон ингэнд ботгыг нь авахуулдаг байсан гэж хөгшчүүл ярихыг сонссон. Миний ижийн ах бас хуурддаг хүн байлаа. Хуурдахаас гадна дуу аялна, хөөслөнө. Миний хувьд хөөслөж авахуулдаг. Тэмээ бол ер нь их уяхан амьтан шүү дээ. Байнга барьж тавьдаг эзнээсээ бус хүнд зүс буруулах нь ч их. Зөөлөн оролдож буй хүнд харин дасамхай. Мөн ботгоо голсон ингэний ботгыг эхэд нь харуулалгүйгээр хүлээд ард нь тавьчихна. Тэгээд гүзээнд ус хийгээд амыг нь боогоод сүвэнд нь чихчихээр ингэ аяндаа дүлээд унагачихдаг. Тэр үед нь хүлээтэй ботгыг эхэд нь харуулчихна. Тийм арга бас байдаг л юм билээ.

-Монголын хэд хэдэн аймаг тэмээтэй. Тэдгээрээс өнгөрсөн хийгээд өнөөгийн цаг үед алдар цуутай олон сайн тэмээчин төрөн гарсан, гарсаар буй билээ. Танд тэдгээрээс хүндэлж юм уу онцолж явдаг, тэмээ маллах арга барилаар адил төстэй хүн байдаг уу?

-Өмнөх болон ахмад үеийнхээ алдартай хүмүүсээс ер нь үг сургаалыг нь сонсох, яриулах дуртай. Өмнөговийн Мандал-Овоо сумын тэмээчин Хамар, Дэжээ, Дундговийн Отгон гээд л хүмүүс байна. Мөн нутгийнхаа тэмээчдээс Баян-Өндөрийн Б.Төмөрбаатар, өөрийн сумын Сугар-Очир гээд л ахмадуудаасаа маш их юм сонсож, тэмээ маллах арга туршлагаас нь судлах дуртай. Ер нь хүнд өөрийн мэдэхгүй, өрөөлийн мэдэх юм маш их байдаг л даа.

-2008 онд, таныг 600 тэмээгээр улсад манлайлах үед уулзаж, төвийн хэвлэлд ярилцлага гаргаж байснаас хойш багагүй хугацаа өнгөрчээ. Байгаль цаг уур, тэмээн сүргийн амьдрах орчинд өөрчлөлт хэр гарч байна?

-2009, 2010 онд нутаг оронд гандсан үед Богд, Жинст сумын нутагт отроор өвөлжиж хаваржиж байлаа. Сүүлийн жилүүдэд хур бороо орж ургац сайн, нутагтаа байна.

***

Ц.Шинэн гуай бид хоёрын яриа ийнхүү үдэш бүрий буутал өрнөж байтал тэрээр маргааш уралдуулах тэмээгээ эргэх ажилтай гээд явахаар болсон юм. Хотод ирээд сонсвол түүний тэмээ аймагт түрүүлжээ. Лигийн хоолой, Цагаан булаг, Хургалжийн голуудынхаа задгай ус, шанд булгийг түшиж нутаглан, арвин буянт тэмээгээ өсгөсөөр л явнам. Мянган тэмээтийнх гэж ярихад, бахархахад амархан ч маллаж өсгөхөд хэчнээн бэрхтэйг хэн мэднэ.

2007 онд Улсын сайн малчин хэмээх алдрыг Засгийн газраас хүртээжээ. Харин сүүлийн таван жил дараалан тэмээн сүргээ тогтвортой өсгөж, могой жилд анх удаа 1119-д хүргэсэн ховор дээд амжилтын эзэн болоод байгаа билээ.

Түүх сөхөхүйд, хуучин нийгмийн үед дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын харьяат, алдарт тэмээчин, хөдөлмөрийн баатар Насангийн Хүрээт гуай л нэгдэл нийгмийн тэмээг үр төлөөр нь өсгөсөөр 1969 онд 1004 толгойд хүргэж байсан баримт байдаг. Тэрбээр улс хувьсгалын 40 жилийн ойгоор баатрын эрхэм алдар хүртсэнээр хожим нь дээрх амжилтыг гаргасан байдаг юм.

Харин түүнээс хойш Монголын төдийгүй дэлхийн ховор эрдэнэ болсон хоёр бөхт тэмээн сүргээ хэн ч төлөөр нь өсгөж ийнхүү 1119-д хүргэсэн амжилт гаргаагүй болой. Сайн малчин Ц.Шинэн гуайг би баатрын энтэй малчин, түүхэн гавъяатай хөдөлмөрийн эзэн гэж хэлэх байна. Төр түмэн нүдтэй гэдэг билээ. Түүний гавъяа зүтгэл, баатарлаг хөдөлмөрийг шинэ төр, шударга Ерөнхийлөгч маань үнэлнэ гэдэгт найдаж байна.

Зууны мэдээ