-Шинжлэх ухааныг амьдралд хэрэглэх талаар нэлээд ярих боллоо. Манай бодлого тодорхойлогчид энэ тал дээр яаж хандаж байна вэ?

-Монголын нийгэмд одоо их сургуулийн боловсон хүчний талаархи уламжлалт ойлголттыг өөрчлөх цаг нь иржээ. Шинжлэх ухааныг төвөгтэй, амьдралаас хол мэт ойлголтыг халах болсон. Эрдэмтэн, судлаачдын оюуны бүтээлийг амьдралд нэвтрүүлэх, үүнээс өгөөж хишгийг нь авч байх менежментийн сүлжээ чухал. Өөрөөр хэлбэл, техник технологийн чанартай бүтээл туурвилийн үнэ цэнийг өргөж, саалийн үнээ болгох менежмент рүү хүссэн хүсээгүй очих ёстой боллоо. Иймээс ч Боловсрол,шинжлэх ухааны сайд Лу.Гантөмөр шинжлэх ухааныг эргэлтэд оруулах тал дээр их анхаарч байгаа. Их сургууль оюутан, магистр, докторын сургалтын мөнгийг шүтэж амьдрах биш, шинжлэх ухааны бүтээлээс мөнгө босгох менежментийг хүлээж байна. Энэ бол том гарц гэж хүлээж авах хэрэгтэй.

-Урьд нь ийм менежментийг бий болгоогүй хэрэг үү?

-Байсан. Гэхдээ 90-ээд оноос улс орон маань нийгэм, эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлтийн хүнд үед шинжлэх ухааны бүтээлийн үнэ цэнэ суларсан. Одоо бол жам ёсны хөгжлийн гольдролдоо орох нөхцөл нь бүрэлдэж байна. Шинжлэх ухааны тасралтгүй үйлдвэрлэл, түүнийг менежментийн сүлжээнд оруулах том даваа өмнө байна.

-Шинжлэх ухааны бүтээлийг эргэлтэд оруулахад аль зэрэг цаг хугацаа шаардах вэ. Одоогоор эргэлтэд орсон бүтээлүүд хэр олон бэ?

-Улаанбаатар хотыг ганцхан өдөр сүндэрлүүлээгүй шиг цаг хугацаа орно. Одоо ч дээрх процесс явж буй. Үүнийг дадал болгох, үйлдвэрлэлд хүчтэй нэвтрүүлэх асуудлыг бид чухалчилж эхэлсэн. ШУТИС нь Монгол Улсад инженер, технологич бэлтгэдэг тэргүүлэх их сургуулийн хувьд улс орны техник, технологийн хөгжилд шууд оролцож, нийгмийн тогтвортой хөгжлийг хангах зорилтыг шийдвэрлэхэд голлох хүчин зүйл болох ёстой. Энэ зорилтыг манай сургуулийнхан гойд анхаарч байгаа. Иймд олон улсын төвшинд хүрсэн эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажил гүйцэтгэж, “сургалт-судалгаа-үйлдвэрлэл” дагнасан энтрепренёр их сургуулийн хэв шинжийг бүрдүүлэн, рационал байдлаар бизнес инновацийг туршин нэвтрүүлэхийг зорилго болгон ажиллаж байна.

-Дэлхийн тэргүүлэх орны жишиг ийм л байдаг биз дээ?

-Чухамдаа, таны хэлээд буй дэлхийн жишиг болсон их сургуулийн шинжлэх ухааны хувь заяаг бид эдлэх гэж зориод байгаа хэрэг. Одоо манай их сургуулийг дэлхийн хөгжилтэй хөл нийлүүлэн алхахаар хамгийн түрүүний зурхайгаас эргэсэн гэж хэлж болно. Энэ бол үе үеийн эрдэмтэн судлаачдын оролцооноос бүрэлдэнэ. Эрдэм шижилгээ судалгааны ажил, e-сургалт, эрдэм шинжилгээний лаборатори, шинжлэх ухаан технологийн төв номын сангаас аваад салбартаа шинэчлэл, ололтоороо манлайлж байгаа олон зүйлийг манайхан хийж гүйцэтгэж байна.

-Тэгвэл та нөхөд нийгэм, эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлт гээд зүгээр суугаагүй юм байна?

-Эрдэмтэн судлаачдын натур нь ерөөсөө зүгээр суухыг хүлээн зөвшөөрдөггүй шүү дээ. Манай их сургуулийн өөрийн онцлогтой, өндөр технологи, мэдээллийн технологи, байгалийн нөөцийг ашиглах, хамгаалах тэргүүлэх чиглэлийн хүрээнд судалгаа хийгддэг нь хөгжиж буй улс орны хувьд заалшгүй. Эдгээр салбарт манай сургуулийн эрдэмтэн багш нар эрдэм шинжилгээ судалгааны ажлуудыг дэлхийн төвшинд амжилтай гүйцэтгэж байгаа.

-Дэлхийн төвшинд үү?

-Байгалийн шинжлэх ухаанд нэг л төвшин бий. Тэр нь дэлхийн төвшин. Дэлхийн төвшинд гэж зоригтой хэлэх үндэслэл маш олон. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд манай сургуулийн профессор багш нарын олон улсын нэр хүндтэй мэргэжлийн төвшин хянагддаг импакт фактор өндөртэй сэтгүүлүүдэд хэвлүүлсэн эрдэм шинжилгээний ажлаас 40-226 удаагийн ишлэл хийсэн байна. Энэ нь тэдний ажлыг дэлхийд хүлээн зөвшөөрөөд зогсохгүй тэдний судалгааны ажил бусад эрдэмтдийн судалгааны ажлын үндэслэл болохуйц хэмжээнд байна гэж үзэж болох юм.

-Гэсэн хэдий ч дэлхийн шилдэг 100 их сургуульд ороогүй биз дээ?

-Гэхдээ сүүлийн 100-д бас ороогүй шүү дээ. Шилдэг 100-д багтах өдөр ирнэ. Тэр нь бидний өнөөдөр тавьж байгаа шинжлэх ухааныг эргэлтэд оруулах фундаментээс хамаарах болно.Би түрүүн хэлсэн Улаанбаатар хотыг ганцхан өдөр босгоогүй шүү дээ. Гэхдээ нөгөө талаас 10 жилд хийх юмыг 20 жилд хийж бас болохгүй. 5-7 жилд хийчихвэл сайн хэрэг. Дээр хэлсэн олон улсын мэргэжлийн төвшинд хянагддаг сэтгүүлд эрдэм шинжилгээний бүтээлүүдээ гаргаж байна гэдэг нь эрдэмтэн судлаачид маань дэлхийн дэвжээнд хүлээн зөвшөөрөгдөж байна гэсэн хэрэг. Тэрийг нь ажил болговол бид ёстой таны хэлээд буй шилдэг 100 руу дөхнө гэсэн үг. Жишээ нь, манай урд хөршийн Циньхуа их сургууль тэр шилдэг 100-д чинь байнга уяатай байдаг. Тэгэхээр бидэнд нэг их хол биш байгаа биз дээ.

-Газар зүйн хувьд уу?

-Аль ч хүчин зүйлийнхээ хувьд бид ойр байх хол байх нь биднээс хамаарна. Гэхдээ энэ бүхэн дан ганц манай сургуулийн хамт олноос хамаарна гэсэн үг биш шүү дээ. Төр засгийн дэмжлэг, анхаарал, бидний ойлголтын уялдаа холбооноос их хамаарна. Нарийндаа хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааны оролцоо бүхнээс чухал. Тэд маань шинжлэх ухааныг түшиглэж амьдарч, бидний хүч бололцоог ашиглахыг эрмэлзэх хэрэгтэй. Ингэж чадвал тэр менежмент гэдэг нь бүрэлдэх юм.

-Та бүхний хувьд үүнд яаж хувь нэмрээ оруулж, зүтгэж байна вэ?

-ШУТИС-ийн профессорын баг жилд 300-400 гаруй улсын захиалгат төсөл, аж ахуйн гэрээт ажил, гадаадын хамтарсан төсөл, ШУТИС-ийн дотоодын Технологийн сангийн төслүүдийг гүйцэтгэдэг. Энэ бүхэн ардаа амьдралд, үйлдвэрлэл, шинжлэх ухаанд тухайн салбарын мэдлэгийн хүрээг өргөтгөн шинэчлэж шинэ мэдлэг бий болгосон үйл ажиллагаа явагдаж байгаа. Мэдээж оюуны бүтээл, үйл ажиллагааны үр дүнд тодорхой хэмжээний мөнгөн дүн ч яригдах болно. Гүйцэтгэсэн аж ахуйн гэрээт ажил, төслийн тодорхой хувиар ШУТИС-ийнхаа Технологийн санг бүрдүүлж эргээд багш нар маань суурь судалгааны ажил гүйцэтгэх боломжтой болдог. Тэгээд шинжлэх ухаан, технологийн ололтыг түгээн дэлгэрүүлэх, сурталчилах зорилго бүхий эрдэм шинжилгээний олон ажлыг зохион байгуулдаг.

-Профессорын баг гэснээс тэд энэ үр дүнд хүрэхэд гол үүргийг гүйцэтгэж байгаа даа?

-Шинжлэх ухаанд үнэнч хүмүүс шинжлэх ухааныг авч явдаг. Тэд манай сургуулийн нүүр царайг тодорхойлж байна. Академич Ч.Авдай, Д.Дашжамц, С.Батмөнх, Д.Содномдорж гээд. Энэ нэрс шинжлэх ухааны хүрээнийхэнд бүү хэл шинжлэх ухаанд огт хамаагүй хүнд ч нэг юм хэлэх вий. Бас нэг хүнийг нэрлэхгүй байж болохгүй. Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай байна. Энэ хүн шинжлэх ухаандаа үнэнч хүний жишээ. Ер нь ачааны хүндийг үүрч яваа бусад эрдэмтэн судлаачдынхаа бүтээлийг эргэлтэд оруулах менежментийн сүлжээ чухал юм. Энэ сүлжээ улс орныг бүх л хэсэгт түгэх ёстой. Түүнийг түгээгч менежерүүд бий болох нь чухал юм.

-Суурь судалгаа бол эрдэмтэн судлаачдын хувьд ч, нийгэмд үзүүлэх үр дүнгээрээ ч яахын аргагүй анхаарах ёстой ажил гэдэг?

-Суурь судалгааны ажил гүйцэтгэх нь эрдэмтэн судлаач хүний алсын хараатай ажил. Манай ХИБС-ийн тэргүүлэх профессор Г.Төрмөнх, ахлах багш Ц.Сонинхишиг, Б.Дөлгөөн нар чацарганы мөчир, навч болон үрэнд молекул генетикийн судалгаа явуулж байна. Энэ нь генетикийн зураглал хийх арга технологийг боловсронгуй болгох, фитохими, биологийн идэвхи, хавдрын эсийг дарангуйлах болон харшлын эсрэг шинж чанарыг судлах суурь судалгаа явуулж байна. Өнөөдөр Монгол орны хувьд харшлын өвчин бараг нийгэмшихийн дээдээр нийгэмшчихээд байна. Ялангуяа, хавар намрын цагт хөгшин хөвөөгүй ажил амьдралын чадвараа алдтал энэ өвчинд нэрвэгдэж зовж байна. Харшилгүй Монгол гэвэл монголчуудын бүтээмж өндөржинө шүү дээ. Хавдар, энэ өвчний улмаас нас барагсдын тоо ч жилээс жилд нэмэгдэж байгааг анхаарахгүй орхиж болохгүй. Ийм жишээ олон. Мөн Технологийн сангаас залуу эрдэмтэн багш нарт судалгааны ажил хийх грант олгодог. Энэ нь үйл ажиллагаа судалгааны багийн төвшинд явагдаж байна гэсэн үг. Залуу судлаачдын ажлыг бодитоор турших, нэвтрүүлэх зэрэгт тодорхой санхүүгийн болон дагалдах асуудлууд урган гардаг шүү дээ. Салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрдэмтэд бол өөр. 2013 онд гэхэд бид 17 нь залуу багшид судалгааны ажлын грант олгосон байна. Энэ бүгдийн ард нэг судлаач төрж, нэг асуудалд шийдвэрлэгдэж, мэдлэг шинээр бий болж байгаа.

Тэгэхээр одоо л бид энэ шинээр бий болсон мэдлэгээс үр өгөөжийг хүртэх ёстой. Энэ системийг амьдралд нэвтрүүлж гэмээ нь бидний зорилго биеллээ оллоо гэсэн үг. Инновацийн тухай хууль батлагдсан. Бид одоо эрдэм шинжилгээний байгууллагын дэргэд гарааны компани байгуулж ажлуулах, технологийн туршилт, зүгшрүүлэлтэд грант олгох, төсвийн хөрөнгөөр гүйцэтгэсэн эрдэм шинжилгээ, туршилт, зохион бүтээх ажлын үр дүнд бий болсон оюуны өмчийг эзэмшүүлэх, өмчлүүлэх асуудлуудыг зохицуулсан шийдлүүдийг хүлээж байна. Тэгвэл бүхэлдээ бүх юм хөдөлгөөнд орно.

-Танай сургуулийн эрдэмтэн, багш нар өнгөрсөн онд ямархуу үр дүнтэй ажиллав даа?

-2013 онд ШУТИС-ийн эрдэмтэн багш нар олон нийт хүлээн зөвшөөрсөн нэлээд судалгааны ажил хийсэн. ЭХИС-ийн багш А.Амаржаргал “Сонгомол шинж чанар бүхий металийн исэлд суурилсан шинэ нанокомпозит материалуудыг гарган авах нь” сэдэвт судалгааны ажил их анхаарал татсан. Энэ нь анагаах ухаан, эрүүл ахуй, халдваргүйжүүлэлтийн салбарт ашиглах боломжтой нано нунтаг, нано нимгэн хальс гарган авч Монголын нанотехнологийн хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан гэж үздэг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит шагнал хүртсэн. ХИБС-ийн ахлах багш Э.Энхцэцэг “Жимсгэний ургамлын навчны антиоксидант идэвх, фенолт нэгдэл”, МХТС-ийн төгсөгч С.Онончимэг “A New Gap-Fed Dual-Polarized Patch Antenna and Its Applications” судалгааны ажлаараа БШУ-ы сайдын нэрэмжит шагналын эзэд болсон. 2013 оны шинжлэх ухааны шилдэг бүтээлийн II байранд ХҮСХХ-гийн эрдэмтэн, судлаачдын баг “Монгол хонины ноосны ноолуурыг ялгах технологи” судалгааны ажлаар, тусгай байранд БИАС-ийн дэд профессор, доктор Ч.Даваасамбуу “Эрчим хүчний хэмнэлттэй барилгын дулаалгын материал” судалгааны ажлаар шалгарсан. Мөн БИАС-ийн дэд профессор Ч.Дорлигсүрэн “Магнийн барьцалдагчтай фибро бетон жижиг эдлэл” судалгааны ажлаар, ХИБС-ийн багш, профессор Л.Дамдинсүрэн судалгааны багийн хамтаар “Бичил биетний байгалийн симбиоз бүхий таргийн эх хөренгө” судалгааны ажлаар шалгарсан.

-Н.Нацагням гэдэг залуу эрдэмтний тухай их яригдаж байна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ч их сайшааж байсан?

-Н.Нацагням бол манай сургуулийн төгсөгч. Иймд ШУТИС-д ямар боломж бололцоог байгааг биднээр хэлүүлэлтгүй олон түмэнд таниулсан сайхан хэрэг боллоо. Н.Нацагням “Синхрон генераторын реактив чадлын автомат тохируулга болох NaNyam-AX12 болон түүний виртаул лаборатори” бүтээлээрээ олон тэрбум ам.долларын инновацийнн импортыг орлуулж чадсан юм. Шинжлэх ухааны салбарын 2013 оны технологийн дэвшлээр тодорсон энэ бүтээлийг бүх станцад суурилуулбал манай эрчим хүчний систем бие даан ажиллаж чадахаас гадна аваар гарах, хүчдэл хэлбэлзэх үед эрчим хүчний систем найдвартай ажиллана гэж салбарынхан үзэж байгаа.

Ер нь ийм ажлууд цөм л ухаалаг хэрэглээг шаардаж байна. Өнөөдөр хийгдэж байгаа ухаалаг “шийдлүүд” маргаашийн эерэг үр дагаврыг бий болгоно. Иймээс шинжлэх ухааны судалгааны ажлыг үр дүнг ч ухаалгаар хүртэхийг хүн бүр ашиглах ёстой. Тэгж гэмээ нь шинжлэх ухаанч ард түмэн үү гэдэг нь мэдрэгддэг.Энэ процесст шинжлэх ухааны зөв менежмент, шинжлэх ухааны паркийн үйл ажиллагаа, инновацийн зохицуулалт чухал. Оюуны өмчийн асуудал ч яригдах болно.

Түүнчлэн энд шинжлэх ухааны шинэ шийдлээр бий болсон бүтээгдэхүүнийг “Энэ бол ухаалаг бүтээгдэхүүн” гэж хүлээж авч сурах. Энэ сурц дээрээ ашиглах, хэрэглэх шаардлагатай. Судалгааны ажил гэдэг чинь хэрэглээ шүү дээ. Хэрэглэх, ашиглах шаардлагатай. Үүнд л менежмент хэрэгтэй. Хүлээж авах, эргэлтэд оруулах эдийн засгийн болон оюуны чадамжтай менежерүүд хэрэгтэй. Харин манайд энэ тал дээр сул.

-Тэгэхээр яана гэсэн үг вэ?

-Манай зарим нь хүний бүтээлийг зөвшөөрөлгүй үйлдвэрлэлд ашигладаг. Бүр зарим нь өөрийн үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааны үр дүн мэт тайлбарлах, эргээд олсон орлогын хувь, ноогдлын талаар ярих дургүй байдаг. Ингэхээр Монголчууд бид хэр их шинжлэх ухаанжсан ард түмэн бэ гэдэг асуулт гарч ирнэ. Ер нь технологи нутагшуулах тал дээр анхаарах, технологийг судлаач нартай хамтран үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлж суралцах цаг. Одоо алсын хараатай байя гэвэл ажил хэрэгч үйлдвэрлэгчдэд хандаж хэлэхэд, судалгаа хийлгэ, турш, хэрэгжүүл, ашиг ол гэсэн зарчим руу орохоос өөр аргагүй гэмээр байна. Цээжний бангаар явдаг цаг шувтарч байна.

-Энэ бүхнийг хийхэд нэн тэргүүнд хийх ямар асуудал тулгарч байна?

-Аливаа асуудал болгоны өмнө хүний хүчин зүйл нэгд яригддаг. Иймд судлаачдын асуудалд анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Аль ч их сургуулийн судлаачдын асуудал хурцаар тавигдаж байна. “багш-судлаач”, “судлаач-багш”, “багш”, “судлаач” гэсэн хэлбэрүүдийн алийг нь амьдрал дээр бодитоор хэрэгжүүлэх ёстой вэ. Одоо их сургуулийн санхүүжилтийн эх үүсвэр болох сургалтын процессийг нуруундаа үүрдэг багш нар. Олон цагаар лекц уншсан багш үлдсэн цагтаа судалгааны ажил хийгээд сууна гэдэг амаргүй. Нөгөө талаас урамшуулал сул. Ийм нөхцөлд судлаачдыг хэрхэн бойжуулж бэлтгэх асуудал их чухал. Бид өнөөдөр судлаач мэргэжилтэн бэлтгэж байж дээд боловсролын сургалтыг судалгаанд суурилсан хэв шинжтэй болгоно. Ялангуяа магистрантур, докторантурын сургалтын үр дүнг үйлдвэрлэл, бизнесийн байгууллагуудтай холбож ажиллах менежментийг бий болгох хүлээгдэж байна. Нэг суурь судалгаа – нэг эрдэмтэн гэсэн харьцаа байвал сайн сан. Их сургуулийн орчноос гадна судалгааны сайн орчин дутагдаж байна.

-Эцэст нь хэлэхэд...

-Эцэст нь хэлэхэд, “Хэрэв чамд дан ганц эрдэм ухаан байгаа бол түүнээ чадвар болго. Толгойд чинь байгаа дан ганц эрдэм ухаан чинь хувцасгүй бие, нүүр царайгүй хүн л гэсэн үг. Харин боловсрол гэдэг чинь эрдэм ухааны нүүр царай шүү дээ” гэж 1000 жилийн өмнө Кей Кавус гэдэг Персийн зохиолч хэлсэн байгаа юм. Энэ үг одоо ч хүчинтэй хэрэг. Эргэлтэд ороогүй шинжлэх ухаан юутай адил бол?

-Нүүр царайгүй хүн шиг юм уу даа?

-Тийм л хэрэг. Эрдмээ чадвар болгох л процессийг бид ярилаа.

ЗУУНЫ МЭДЭЭ