Хуульгүй төрийг ихэд гайхсан, хууль зүйн ухааны доктор, өмгөөлөгч Б.Гүнбилэг

Үнэн гэж юу вэ? гэдэг асуултанд хүмүүс харьцангуй, нөхцөл байдлаас хараат ойлголтыг хэлнэ гэж хариулдаг. Зарим нь улс төрийн намын сонин ч гэж хэлнэ. Эрх зүйчдийн судалдаг ухаанд үнэн бол өөрийн дотоод итгэл, мэдлэгтээ тулгуурласан хамгийн зөв, туйлын шийдвэр байх ёстой гэж үздэг. Уг үнэнийг шүүх тогтоодог. Зарим үнэнийг тогтооход судалгаа маш чухал. Харин зарим үнэн бол зүгээр л ҮНЭН. Элдэв хачиргүй, толгой эргэмээр олон томъёолол шаардахгүй энгийн үнэн. Маш энгийн, эгэл ойлголт юм. Гэтэл нэг хэрэг дээр ажилласан маань бүр нойр хүргэхгүй ГАЙХ, БАС ДАХИН ГАЙХ гэдэг байдал руу оруулж орхилоо.
...Ажил дээрээ нэг өдөр сууж байтал өндөр, бор залуу орж ирлээ. Яриа нь цэгц, харц нь эгц эр аж. Намайг зорьж ирсэн учрыг нь сонсвол Дорнод аймгийн засаг даргад нэр дэвшсэн М.Бадамсүрэн гэдэг залуу бөгөөд түүнийг Ерөнхий сайд томилохоосоо татгалзаж, оронд нь орон нутгийн сонгуульд ялалт байгуулаагүй Ардчилсан намын дарга эмэгтэйг түр томилсон тухай ярьж, хууль зүйн зөвлөгөө авлаа. Хэргийг сонссон хуульчийн хувьд энэ хэрэг ойлгомжтой хэрэг учир би зөвлөгөө өгч Дорнод аймгийн иргэдийн сонголтыг баталгаажуулах талаар хамтран ажиллахаар болсон юм. Учир нь манай Ерөнхий сайд улаан цайм Үндсэн хууль зөрчсөн нь эгэл үнэн байлаа. Бусад аймгуудын хувьд ИТХ-ыг нэг асуудлаар Ерөнхий сайд хоёроос дээш удаа нэр дэвшүүлж байж Засаг дарга нарыг нь томилсон сураг ч байв. Дээр нь нэмээд “түр алба эрхлэгч” нэрээр цөөнх болсон өөрийн намын хүнийг томилсон нь өөрөө удирдах ёсны байгууллагын эрхийг зөрчиж, Үндсэн хуульт ёсыг уландаа гишгэсэн хэрэг болов...
... Цэц хуралдав. Ерөнхий сайд хууль зөрчсөнөө “өөрөө” ойлгож, Цэцийн хуралдаан болохын урьд өдөр Засаг даргаар түр үүрэг гүйцэтгэгч томилсон шийдвэрээ хүчингүй болгожээ. Маргааны объект алга болсон тул Ерөнхий сайдыг шүүхээ болилоо гэж Цэц мэдэгдэв...
... М. Бадамсүрэнгийн нэхэмжлэлтэй Ерөнхий сайд Н. Алтанхуяг хариуцагчтай Захиргааны хэргийн шүүх хурал болов. Маргааны гол нь Төрийн албаны хуулийг дагаж мөрдөх журмын тухай 1995 оны хууль хүчинтэй эсэх, түүнийг хэрэглэх эсэх тухай асуудал байв. Уг хууль нь УИХ-д суудалтай намын байгууллагын орон тооны ажилтанг төрийн албанд авах бол түүний ажилласан жилийг төрд алба хааснаар тооцно гэсэн утга бүхий зохицуулалт юм. Хууль хүчинтэй байгааг Хууль зүйн яам баталж, түүнийг хэрэглэх ёстой талаар Төрийн албаны зөвлөл тодорхойлолт гаргасан, мөн дээр нь Ерөнхий сайд өөрөө Баянхонгор, Төв аймгийн засаг дарга нарыг томилохдоо М. Бадамсүрэнтэй яг ижил нөхцөлтэй хүмүүсийг 3 жил ажилласнаар тооцож, засаг даргаар батламжилсан байлаа. Гэхдээ Баянхонгор, Төв аймгуудад Ардчилсан нам орон нутагтаа ялж, Дорнодод Ардын нам ялжээ. Анхан шатны шүүхийн шийдвэр М. Бадамсүрэнгийн талд гарч, эгэл үнэн, шударга ёс ялав...


ГАЙХ
... Хэд хоногийн дараа сонин юм болж, хуульч би “шоок”-нд оров. Давж заалдах шатны шүүхэд Ерөнхий сайд гомдол гаргалаа. Ингэхдээ Ерөнхий сайдын төлөөлөгч нь хуульд тусгайлан заасан давж заалдах шатанд төлөөлөхөөр бол түүнийг бичнэ гэсэн шаардлагыг хангаагүй итгэмжлэлтэйгээр, бүр Ерөнхий сайдын гарын үсэггүй бичгээр гомдол гаргах эрхийг үүсгэн хэргийг хянан хэлэлцэж, хуульд заасан хугацааг үл баримтлав. Ингэхдээ анхны хурлыг хойшлуулж байгаад Ерөнхий сайдад гомдол гаргах хугацаа олгов. Шуудхан хэлэхэд хариуцагч маань хуульд заасан хугацаандаа өөрөө хүсэлт гаргаж, шүүх түүнийг нь үнэлээд, давж заалдах эрхийг нь олгох ёстой байтал Шүүх маань “дараагийн удаа Ерөнхий сайд энэ алдаагаа анхаарна биз дээ” гэж байгаад шийдэж орхив. Ийм юм байж болох уу? Шүүх болно гэсэн. Би ч гайхав.
Мөн шүүх маань 2002 онд гарсан Төрийн албаны тухай хуулийн шинэчлэлээр төрийн албыг улс төрийн албанаас тусгаарласан учир 1995 оны хууль хэдийгээр хүчинтэй байгаа ч гэсэн хэрэглэх боломжгүй байна гэсэн утгатай шийдвэр гаргав. Гэхдээ Төрийн албыг улс төрөөс тусгаарласан гэдэг нь  хууль зүйн ойлголт биш, зүгээр улс төрчдийн ПиАртаа ашигладаг ерөнхий үгс бөгөөд хууль зүйн хувьд төрийн алба нь захиргаа, тусгай, үйлчилгээ, улс төрийн гэж хуваагддаг. Эхний гурвыг нь улс төрөөс тусгаарласан гэвэл хууль зүйн хувьд зөв. Харин улс төрийн албыг улс төрөөс тусгаарлана гэдэг зарчим 2002 оны хуульд байхгүйг анзаарсангүй. Учир нь засаг дарга бол улс төрийн албан тушаал бөгөөд улс төрийн алба хашиж байсан хүнийг Засаг даргад томилоход төрийн захиргаа, үйлчилгээ, тусгай албанд тавьсан улс төрөөс тусгаарлах гэдэг ойлголт үйлчлэхгүй, энэ талаар ямар ч хуульд байхгүй. Учир нь А гэдэг зүйлийг А-гаас тусгаарлана гэж ярьвал нөгөө Логик нь хаана байна? Логик нь хаана байна гэдэг онигоо л болно.   
Мөн Төрийн албаны хуулийн дагаж мөрдөх хууль нь шилжилтийн үед үйлчилнэ гэдэг ухагдахууны шилжилт дууссан, дуусаагүйг хууль тогтоогч шийдэх бөгөөд хууль тогтоогч уг хуулийг хүчинтэй хэвээр байлгаж байгаа. Энэ хууль хүчингүй болох ёстой гэж үзвэл шүүх Үндсэн хуулийн цэцэд хандаж болох байтал харин АНУ-ын шүүх шиг Цэцэд өгөлгүй, өөрийн бүрэн эрх гээд ойлгочихов. Хуулийг хэрэглэх эрх нь шүүхэд байх ч, үндэслэл нь хууль зүйн байх ёстой.
Давахын шатны шүүх Ерөнхий сайдын талд шийдэв. Гайхчихав. Бүр алмайрчихав.  
Гэтэл өнөөх “төрийн албанд 3 жил ажилласанд тооцно” гэсэн хууль маань “Би хүчин төгөлдөр, би хүчин төгөлдөр” гэж дотроос минь духайн харж, намайгаа шогшруулсаар л байв. Хурлын шийдвэрийг сонсоод гарахдаа “би шүүгч нарт дутуу ойлгуулчихав уу? Би дутуу ярьчихав уу?” гэж өөрөө өөртөө бурууг тохсоор гарав. Шүүхийг гэх сэтгэл, итгэл алдраагүй л байсан хэрэг. Анх гуравдугаар курсын оюутан байхдаа хамаатныхаа ахад зөвлөгөө өгч, шүүхэд иргэн төлөөлсөнөөс хойш ингэж их гайхаж байгаагүйгээ энд дурдая.   Бадамсүрэндээ ч үүнийгээ хэллээ.
Учир нь шүүх бол Монгол Төрийн алтан зүрхийг алхандаа багтааж байгаа аугаа их, өндөр мэдлэгт, хараат бус, түмэн дэмбэрэлт хуульчдын ажилладаг газар билээ.


БАС ДАХИН ГАЙХ
Гээд яахав, Дээд шүүх рүү явлаа. Гэтэл Дээд шүүх дээр бүр гайхсан дээрээ бас дахин гайхав. Танхимд  давж заалдах шатны шүүхийн шийдвэрийг тухайлбал Ерөнхий сайдын зөв байна, шийдвэрээ бичгээр гаргахдаа яагаад гэдгийг тайлбарлана гэлээ.
Хэд хоног хүлээсний эцэст шийдвэрээ автал үндэслэлээ тайлбарлалгүйгээр давахын магадлал зөв байнаа л гэжээ. Өнөөх шүүхээ гэсэн итгэл, сэтгэл сонин болов.
Эрх зүйн шинэтгэл хийе гэж бидний хуульчид яг юу яриад байгаа юм бэ? Яагаад үндэслэлээ бичихгүй байгаа юм бэ? гэхээр харин тиймээ, энийг өөрчилмөөр байгаа юм гээд хээвнэг сууж байдаг хүмүүс байх уу. Эгэл үнэн иргэнд ойлгомжтой байх ёстой. Шударга ёсны баталгаа, ардчилсан Үндсэн хуулийн гол зарчим нь явж, явж шүүхийн шийдвэрийн үндэслэх хэсэгт байгааг олж харлаа.
Ерөнхий сайд Н. Алтанхуягт ойлгомжтой, Дорнод аймгийн иргэн М. Бадамсүрэнд ойлгомжгүй, Дорнод аймгийн иргэдэд бүр ойлгомжгүй шүүхийн шийдвэр байж болох уу? Хяналтын шатны шүүх хурал дуустал шүүхийн хараат бус байдлыг хүндэтгээд энэ гайхширалаа илэрхийлээгүй хүлээж байсан билээ. Одоо шүүхийн хараат бус байдалд нөлөөлөхгүй, Н. Алтанхуяг сайдын талд асуудал шийдэгдлээ. Дээд шүүхийн хяналтын шатны шүүх хурлыг даргалсан хүн нь Ардчилсан намын хуульчаар ажиллаж байсныг сүүлд олон ч хүн “мэдээлэв”.
Эгэл үнэнийг би энэ хэргээс олж харж чадсангүй. Хуульчид бид иргэдэд юу гэж тайлбарлах вэ? Иргэдэд үндэслэлээ тайлбарлахгүй, үндэслэл нь ойлгомжгүй шүүхийн шийдвэр гарсаар байгаа тул иргэд шүүхэд итгэхгүй байна. Гайхаад л байж байна. Энгийн эгэл үнэнийг шүүхийн шийдвэрээс л олж харах учир шүүгчид минь шийдвэрээ дэлгэрэнгүй бичиж байгаачээ гэж хүсье. (Уг нь хүсэлт тавьсан, тавиагүй хуулийн шаардлага юм) Эс бөгөөс та бүхэн иргэдийгээ, хуульчид биднийгээ гайхшруулаад л, Ерөнхий сайд маань намын харъяаллаар иргэдээ ялгасаар байх болно. Нийт Дорнодчуудыг Ардын намд саналаа өгсөнийх нь төлөө засаг даргагүй бүтэн жил болголоо, Ардчилсан нам ялсан газруудад өөрийнхөө хэрэглэх ёсгүй гэж үзээд байгаа хуулиа хэрэглэн засаг даргаа томилсон нь Ерөнхий сайд таныг Үндсэн хуулийн манаачийн өмнө очиход хүргэж байгааг дурдая. Монгол Улс ямар улс билээ. Үндсэн хуульд байгаадаа. Дорнодод хэрэгжээд, Баянхонгор, Төв аймагт хэрэгждэггүй хууль гэж байх уу. Манайх чинь муж улсуудтай, холбооны улс болсон юм байна гэж ойлгохоор болжээ.  
Хүн болох багаасаа, хүлэг болох унаганаасаа гэдэг. Ардчилал гэдэг шударга үнэнээс эхэлнэ. Дорнодын талд шударга үнэний нар мандаж, иргэн бүр эрхээ эдлэх өдрийг хүлээнэ. Шүүх Дорнод аймгийн засаг даргын асуудлыг буруу шийдсэн гэдгийг дахин тэмдэглэе.


ДАНДАА ГАЙХ
Мөн Увс, Архангай аймгуудад гарсан УИХ-ын маргаанууд яг яах гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй хүмүүсийг гайхшруулсаар байна. Төрийн эрх мэдлийг буруу хуваарилсан, УИХ-ын гишүүн нь засгийн газрын гишүүн байж болохгүй гэж хамгийн ихээр ярьж байсан хүмүүс одоо өөрсдөө гишүүн, сайд хоёрыг хийсээр байна. Дэд сайдын алба шиг хэрэггүй зүйл байхгүй гэж ярьж байсан хүмүүс одоо дэд сайд гэдгийг байлгаж л байна. Ийм эгэл үнэнийг шийдэхгүй зүгээр л “донгодсоор” байгаа нь ямар эрх зүйн шинэтгэл вэ? Иргэд бид гайхаад л... Ийм юм байж болдог юм байна.
Сүүлийн үед энэ дэлхийн хамгийн тэнэг хүмүүс Улаанбаатарт амьдардаг гэсэн зүйр үг гарч байна. Утаанаас үүдсэн хэдэн мянган хорт хавдар, тархины саажилт, үхэл рүү үр хүүхдээ явахгүй гээд байхад нь л чирсээр энэ хотод амьдарсаар л байна.
Цахилгааны нэмэлт үүсгэвэрүүд хаачив. Иргэний ба улс төрийн эрхийн 1966 оны пактад бид нэгдсэн. Энд амьд явах эрхийг хангах талаар бүх төр хамгийн түрүүнд арга хэмжээ авч, бүхий л эдийн засгийн боломжоор хангах тухай заасан. Харин Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн тухай 1966 оны пактыг “амьд явах” эрхийн хөрөнгө оруулалт хийсний дараа төсөвлөх ёстой. Үүнийг Үндсэн хуулийн эдийн засаг ч гэж бас томъёолдог. Манай жил бүрийн Төсвийн тухай хууль нь Үндсэн хууль болон Олон улсын гэрээг, хамгийн гол нь эгэл үнэнийг зөрчсөөр л байна.
Хөрөнгө оруулалтыг хатуу, зөөлөн гэж хуваадаг. Энэ бүхэн хамгийн тэнэг хүмүүсийн амьдардаг газар өнөөгийн байдлаар зөвхөн “амьсгалах” эрхийг хэрэгжүүлэхэд зарцуулагдах ёстой. Эгэл үнэн бол эрчим хүчний үүсвэрээ бүхий л чадлаараа барьж, түргэн ажил болгочоод дараа нь гамшгийн хотод утаа гаргах сонирхолтой айлуудыг хотоос гаргах тухай хууль гаргах ёстой. Гэтэл бид нүүрсээ зөөсөөр л байна. 2014, 2015  он ч гэдэг юмуу хязгаар тавиад цахилгаан, хийгээр халаах дэд бүтцээ шийдчихээд утааг хөөж болох л байсан. Гэтэл энд тэнд уулзвар, гудамж гээд л тууз хаачилж, ердийн ухамсрын түвшинд таалагдаад л... Бид ч гэж бид баясаад л, хордоод л. Хөрөнгө оруулалт буруу хуваарилагдсаар. Ийм байгаад сурчихсан хүмүүс юм уу, утаанаас гараад хөдөө очсон чинь хүчилтөрөгч ихдээд ухаан алдаж унав гэж онигоо зохиогоод л сууж байна. Гайхмаараа гэж дуу санаанд орчихлоо. Эгэл үнэн гэж бидэнд байна уу. Сайхан яриа цагийн хоол, саарал утаа насны хоол, саарал ордон сонгуулийн хоолоо гэж.
Сүүлдээ гайхахаа ч больж, дөжрөх нь. Битгий гайх ийм юм байдаг юм гээд байхаар Монгол төрд итгэх итгэл хаачих вэ?
Монгол төрийн цааз эрхэмж мэргэн, алтан буулга нь цэцэн байг!