-Хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай холбогдоод 53 жил болж байна. 1963 онд "Залуучуудын үнэн" сонинд сурвалжлагч, утга зохиолын ажилтан, гэрэл зургийн сэтгүүлчээр ажилласан. Дараа нь цэргийн академи төгсөж ирээд л "Улаан Од" сонинд ажилласан хүн. 1977 оны долоодугаар сард төгсөөд ирмэгц "Улаан-Од" сонины эрхлэгч байсан Ж.Ядмаа хурандаа намайг шууд л нам, улс төрийн ажлын хэлтсийн даргаар томилсон.

Тэр ажлыг хэдхэн сар хийгээд 1978 оны эхээр хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга болсон. Энэ ажлыг найман жил хийсэн шүү. 1985 оны 10 дугаар сард "Улаан-Од" сонины эрхлэгч буюу Цэргийн хэвлэлүүдийн нэгдсэн редакцийн Ерөнхий эрхлэгч гэдэг албан тушаалд томилогдсон. Тэр хооронд Москвагийн Нийгмийн ухааны академийн дээд курс суралцуулсан нь хожмын энэ албан тушаалд намайг бодлогоор бэлдэж байсан хэрэг л дээ. Тэр үед яам, тамгын газрууд боловсон хүчнээ нарийн бодлоготойгоор бэлтгэдэг байсан юм шүү.

Одоо бодож байхад 1980-аад оны сүүлчээр "Улаан-Од" сонины нийтлэлийн бодлого дорвитой шинэчлэгдэж, нэлээн уншууртай болсон санагдаж байна. Энд таны оролцоо их байсан нь тодорхой?

-"Улаан-Од" сониноос гадна "Байлдааны бэлтгэл", "Ардын арми" гэж хоёр сэтгүүл гаргаж байлаа. Намайг ажлаа аваад удаагүй байхад 1986 онд "Улаан-Од" сонинг Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга нарын шийдвэрээр Бүх цэргийн төв хэвлэл болгосон. Тэрнээс болоод хов жив хөөцөлдөж хоолоо олж иддэг хүмүүсийн зүгээс багагүй дайралтад өртөж л явлаа. Бидний удаа дараагийн хүсэлтийг Намын Төв Хороо нягталж үзээд 1986 оны 11 дүгээр сард тогтоол гарган "Улаан-Од", "Улаанбаатарын мэдээ" сонин, "Тоншуул" сэтгүүлийг нийтийн захиалгад оруулсан юм.

Тэгсэн чинь "Улаан-Од" сонин гадаадын 40 оронд захиалагчтай болчихсон. Дөрвөн жилийн дотор захиалгын тоо эрс нэмэгдэж, намайг ажлаа өгөх үед буюу 1990 оны эхний хагас жилд 49700 захиалагчтай, ашигтай ажилладаг, үнэхээр ланжгар сонин байсан юм шүү. 1985 оны зун монголоос анх удаа редакциараа хил давж, Улаан-Үдэд амарч байсан бол дараа жил нь Өвөрхангайд амарч байлаа. Гадаад харилцаагаа өргөжүүлж найман оронтой сурвалжлагч нараа солилцон ажилладаг байв.

Миний бие эгнээндээ 13 социалист орныг нэгтгэсэн Найрамдалт армиудын спортын хороо буюу "СКДА"-гийн сэтгүүлийн зөвлөлийн гишүүн байсан юм. Берлинд төвтэй энэ байгууллага жилд нэг удаа аль нэг оронд хуралдаж, тэр жилд гарсан дөрвөн сэтгүүлийнхээ алдаа оноог шүүн хэлэлцдэг. Тэгээд 1986 онд Унгарт хуралдахад Л.Түдэв гуай Т.Баасансүрэн хоёрын даалгавраар социалист орнуудын сэтгүүлчдийн мэргэжил дээшлүүлэх курсэд очиж туршлага судалж байлаа.

Тэр үеэс л гадаадад цэргийн сурвалжлагч бэлтгэх ажил эрчимжсэн гэж ойлгож болох уу?

-Чухамдаа тэр ажлыг миний өмнө "Улаан-Од" сонины эрхлэгчээр ажиллаж байсан доктор, хурандаа А.Баярмагнай эхлүүлсэн юм. Яг тэр л үед Ц.Элбэгдорж, Б.Цэдэн гээд 11 шижигнэсэн залуу Львовын Цэрэг улс төрийн дээд сургуулийн цэргийн сэтгүүлчийн ангийг төгсөн ирж байлаа. Тэдний зургаа нь буюу Ц.Элбэгдорж, Г.Сумьяа, Б.Цэдэн, С.Баярмөнх, Д.Жаргалсайхан нар "Улаан-Од" сонинд ажиллаж байсан.

Таныг эрхлэгчээр ажиллаж байх үед эхлээд "Үнэн" сонинд дараа нь "Улаан-Од" сонинд "Дэглэгчдэд дэг хэрэгтэй", "Шорон дотроос өшөө авагч байдаг юм биш биз" зэрэг даацтай нийтлэлүүд гарсан нь нийгмийн сэтгэл зүйд маш хүчтэй нөлөө үзүүлсэн. Ерөнхий эрхлэгчийн хувьд эдгээр нийтлэлүүдийг хааж боолгүй гаргасан нь таны зүрх, сэтгэл дотор ардчиллын салхи сэвэлзэж байсны нотолгоо мөн үү?

-1985 онд Москвад Нийгмийн ухааны академид сурч байхад өөрчлөн байгуулалтын салхи сэвэлзэж, тэр ч байтугай ЗХУ-ын Коммунист намын Төв Хорооны улс төрийн товчооны орлогч гишүүн, Москва хотын намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Б.Н.Ельцин бидэнд өөрчлөн байгуулалтын талаар лекц уншиж байлаа. Сэтгүүлчид юм үзэн нүд тайлж, чихнийхээ бөглөөг гаргаж байх хэрэгтэй гэж би үргэлж бодсоор ирсэн. Тэр үед миний сайных ч биш, бүрдүүлсэн хамт олон маань дэндүү чадварлаг баг байсан юм. Одоо эргээд бодож суухад үнэхээр цовоо, авьяаслаг, гайхмаар эрч хүчтэй сэтгүүлчид цугласан байсан юм шүү.

Цагаан морин жилийн ардчилсан хувьсгалд манай редакцийн залуучуудаас Ц.Элбэгдорж, Л.Төрбаяр, Т.Ганди, С.Баярмөнх, ГСумьяа, Д.Чойжил гээд нэр бүхий найман сэтгүүлч эхнээс нь манлайлан оролцсон. Тэр үед Ц.Элбэгдорж, яг үнэндээ 1989 оны 12 дугаар сараас 1990 оны дөрөвдүгээр сарын 16 хүртэл надад олдоогүй, ажил хийгээгүй боловч, би бүх л чадлаараа хамгаалаад гарсан.

Нөөцөнд байсан ганц нэг сурвалжлага, материалуудыг нь цувуулан гаргаж дээрээс ирсэн дарга нарын амыг тагладаг байлаа. Тэр үед өдөр болгон шахуу утас хангинаж МАХН-ын Төв Хороо, Армийн Улс төрийн газар, Намын хянан шалгах хороо гээд олон газар дуудагдаж очихоор "Чи наад нэг завхарсан нөхрөө яах гэж хамгаалаад байгаа юм. Тушаалыг нь гаргаад шүүхэд шилжүүл" гэж мөн ч олон удаа толгой хяргах шахсан юм даг

1988 оны дөрөвдүгээр сард манай сонинд анх удаа улс төрийн хэлмэгдэлд өртсөн анхны 13 хүний тухай зориглон бичсэн юм. Тэрний өмнөхөн "Түүхийн хуудас сөхөхөд" гэдэг булан шинээр нээж Г.Дэмид жанжны үхлийн тухай нийтлэл хэвлүүлсэн. Тэр ч байтугай-шинэ цаг үе ирж байгааг сонордуулах үүднээс Б.Баабарын "Бүү март, мартвал сөнөнө" гэсэн тухайн цагтаа айхтар эсэргүү нийтлэлийг ч гаргаж л байлаа.

Түүнчлэн бусад сонин хэвлэхгүй байсан зураач, сэтгүүлч Г.Маньдарийн Алтан ургийн хаадын тухай "21 зул" гэдэг зурагтай нийтлэлүүдийг цувралаар гаргаж байв. Эндээс эхлээд "Улаан-од" сонины нийтлэлүүд ардчилал, хүний эрхийн талаар дуу хоолойгоо өргөж, ёстой л зад тавьсан даа. Олон түмэн ч гайхмаар сайхан хүлээж авсан юм. Ямар сайндаа Нисэхэд байсан нэг настай хошууч "Танай сонин кг хонины махтай тэнцүү үнэтэй болсон ч бидэнд олдохоо болилоо" гэж байсан юм.

Тэр үед "Улаан-Од" сонин гудамжинд зарагддаг байсныг санаж байна. Эрэлт, хэрэгцээ их л байждээ?

-Тэгэлгүй яах вэ. Ардчилсан хүчний мөрийн хөтөлбөрийг анх боловсруулсан доктор П.Нэргүйн захидалтай сонинг гудамжинд ширхгийг нь 50 мөнгөөр зарсан юм. Би андуураагүй бол 5000 орчим сонинг баруун дөрвөн замаас, зүүн дөрвөн замын хооронд тараагаад зарахад үдээс өмнө шуураад дуусч байсан юм даг. Түүнээс хойш Ц.Лоохууз, Б.Сүрмаажав, Б.Нямбуу гурвын захидлыг олж тавьсан.

Тэдгээрийг Л.Зоригт, Д.Мархаахүү, Л.Төрбаяр, Ц.Баяраа нарын залуучууд нууц томилолтоор яваад олж ирэн гаргаж байсан юм. Тэр үед чинь цэргийн цензураар заавал уншиж тамга дардаг байлаа. Тэрийг аргалахын тулд бичээчтэйгээ хуйвалдан хоёр хувь бичүүлээд хэвлэл хянагч хурандаад нэг хувиа уншуулж тамга даруулан авч хадгалаад, нөгөө хувиа өөрөө хэвлэх үйлдвэрт аваачин харж байж хэвлүүлдэг байлаа шүү дээ.

Энэ бүхнээс эргэцүүлэн бодвол "Эх орон маань буруу замаар яваад байна. Бид ингэж амьдарч болохгүй" гэсэн эсэргүү бодол таны дотор их эрт боловсорч дээ, янз нь?

-Цэргийн академи, дараа нь Нийгмийн ухааны академид суралцаж байхад, бүр сүүлд ах дүү армиудын цэргийн сэтгүүлчидтэй үерхэж, нөхөрлөж явахдаа ардчилал, ил тод байдал, хүний эрх, чөлөөт хэвлэлийн талаар бишгүй ихийг сонсож тархи толгойгоо цэнэглэж явсан маань миний үзэл санаа төлөвшихөд гүнзгий нөлөөлсөн гэж боддог Манайх шиг нэг намын үзэл сурталд хүлэгдсэн, буруу ч бай, зөв ч бай Зөвлөлтийн онолд дарагдсан арчаагүй дорой, буурай орон бараг л байхгүй гэдэг нь өдөр ирэх тусам хүчтэй мэдрэгдээд эхэлсэн.

Чухам тэр үед л нийгэм, уншигчид юу хүсч мөрөөдөж байгааг гярхай олж хардаг байснаараа "Улаан-Од" сонин үнэхээр хүчтэй, нийгмийн сэтгэл зүйг ардчилал, шинэ цаг үе рүү эргүүлэхэд түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн сонин юм шүү.

Тэр үед залуу сэтгүүлчид ёстой л "Зүүний сүвэгчээр орох" шахан явж түмний сонорыг дэлдийлгэсэн нийтлэл, материал бэлтгэдэг байсан нь тодорхой. Тэдгээрээс таны ой тоонд үлдсэн л байгаа даа?

-Өө олон байлгүй яах вэ. Жишээ нь, сүүлд "Хөх толбо" сонины эрхлэгч болсон Б.Эрдэнэбаатар Богд уулыг бүтэн гурав хоног явган тойрч нүдээрээ үзэж ирээд модыг нь хулгайлан хөрөөдөж, ан амьтдыг нь алж устгаж байгаа тухай тэр үед байтугай өнөөдөр ч шуугиан тарих нийтлэл бичиж л байсан. Ц.Баяраа гэдэг сэтгүүлч маань Зүүнбаянд ажиллаж ирснийхээ дараа "Монгол цэрэг НҮБ-ын цэнхэр дуулгатай алба хаших өдөр хэзээ вэ" гэсэн асуудал дэвшүүлсэн нийтлэл бичиж шуугиулж л байлаа.

Сониныхоо нийтлэлийн бодлогоор Батлан хамгаалах яамны аль л болохгүй, бүтэхгүйг шүүмжлээд эхлэхээр улс төрийн газраас маш их дарамт шахалт ирсээр байгаад 1990 оны сүүлчээр намайг 50 настай байхад хүчээр тэтгэвэрт гаргасан юм. Сүүлд архив ухаад сууж байтал ногоон чернильтэй үзгээр "Улаан-Од сонины редакци ардчиллын штаб болжээ" гээд палийтал биччихсэн байсныг нь олж уншиж л байлаа. Тэр ганц өгүүлбэр л намайг "Улаан-Од" сониноос салгах хүчтэй байж шүү дээ.

БХЯ, Армийн улс төрийн газрын хамтарсан хурал "Улаан-Од" сонины рөдакци дээр болоход би "За би больё. Энэ мэргэшсэн хамт олныг хөлдөө чирснээс би ганцаараа тэтгэвэртээ гаръя. Харин жилдээ 220 мянган төгрөгийн цэвэр ашигтай ажилладаг энэ сонинг яасан ч тарааж болохгүй шүү" гэж хэлээд 1990 оны 12 дугаар сарын 1-нээр тасалбар болгоод гарч байлаа. Гэтэл яг маргаашнаас нь энэ сонин "Тусгаар тогтнол" гэдэг нэртэй болоод гараад ирсэн.

Тэрийг доктор Х.Шагдар эд нар л хийсэн юм билээ. Тун удалгүй "Улаан-Од" сонины редакцид байсан зангидсан гар шиг эвтэй, чадварлаг, авьяаслаг сэтгүүлчид тараад явчихсан. Т.Ганди нарын гурван хүн "Өнөөдөр" сонин руу явсан бол "Улаанбаатарын мэдээ" рүү бас хүмүүс явсан. Хамгийн сонирхолтой нь 1992 оны дундуур Л.Төрбаяр, С.Баярмөнх, Ц.Баяраа, Л.Зоригт нарын манай залуучууд "Халуун хөнжил" сонин гаргаж ёстой жинхэнэ шуугиулсан юм даа.

"Халуун хөнжил" бол жинхэнэ чөлөөт хэвлэлийн сонгодог загвар байсан юм шүү. Тэр сонин бол ганзагын наймаачдын ганц үнэнч хань нь байсныг тэр үед наймаа хийж байсан захын хүн хэлнэ дээ. Тэр битгий хэл эрээн, шилийн голд цуглуулж, нууцаар тараан уншдаг байсан гэж байгаа юм. Одоо хүртэл асууж сурагладаг гэж байгаа шүү

Ер нь "Улаан-Од" сонинд байсан олон сэтгүүлч сонин гаргасан гэж сонсож байсан юм байна. Та зарим нэгийг нь дурдахгүй юу?

-Би бүгдийг нь нэрлэнэ шүү. Б.Эрдэнэбаатар "Хөх толбо", Л.Төрбаяр "Хөх тэнгэр", Л.Зоригт, Ц.Баяраа хоёр "Монголын нэг өдөр", Д.Жамьян "Чоно", Б.Цэдэн "Толь", С.Баярмөнх "Сэрүүлэг", Л.Зоригт, С.Баярмөнх хоёр "Гайхмаараа", Д.Мархаахүү "Хөх Монгол", Б.Туяагэрэл "Ням гараг" гээд нийтдээ 10 сонин гаргасан юм. Тэдгээрийн зарим нь одоо ч уншигчдын хамгийн дуртай сонин хэвээрээ л байна.

Эдгээр сонин бол яах аргагүй монголын чөлөөт хэвлэлийн үндэс суурийг тавилцсан бие даасан, чөлөөт сонин байсан, байж ч байна. Өнөөдөр ч С.Баярмөнх, Б.Эрдэнэбаатар, Ц.Баяраа, Л.Зоригт нар хэвлэлийн ажлаа хийгээд л явж байна. Тэгэхээр тэр үед бүрэлдэн тогтсон "Улаан-Од" сонины редакци бол гайхамшигтай авьяас, чадвартай залуучууд байсны хамгийн тодорхой үзүүлэлт мөн юм даа.

Одоо эргээд бодож суухад хэвлэлийн мөн чанар буюу "сущность"-тай амь, амьдралаа гүнзгий холбосон нөхөд байж л дээ, манай залуус. Тэд " мөн ч дайчин бичнэ шүү дээ. Хамгийн сүүлд Д.Мархаахүүгийн "Хөх Монгол" гэдэг 11 дэх сонин 2008 онд гарсан юм. Тэр сонин хөөрхөн хэдэн дугаар гараад аргагүй санхүүжилт нь дутагдаад хаагдсан.

Таныг дөнгөж 50 настай байхад хүчээр тэтгэвэрт гаргачихаар хэцүү байсан нь тодорхой. Түүнээс хойш хаана, ямар ажил хийж явав даа?

-Миний хүүхдүүд Польш, Чехэд байсан болохоор би тэтгэвэртээ гарангуутаа Москвагаар дамжаад Чех, Польш гээд баахан тэнэсэн. Тэгж байтал 1993 оны намар Монголын сэтгүүлчдийн холбооны Ерөнхийлөгч байсан Цэрэндорж намайг урьж Сэтгүүлчдийн холбоонд 1998 он хүртэл ажилласан. Сэтгүүлчдийн холбоонд сэтгүүлчдийн ломбард ажиллуулж байлаа шүү дээ. Түүний дараа Төв номын санд жижүүр хүртэл хийж л байлаа.

Ингээд манаргаж явтал 2000 оны гуравдугаар сард энэ "Адмон" компани "XX зууны монгол" үзэсгэлэн гаргах гэж байна гээд одоо АНУ-д байгаа Т.Өсөхбаатар гэдэг гэрэл зурагчин залуу надад дуулгаж, нэг ёсондоо хамтарч ажиллаач ээ гэж урьсан юм. Түүнээс гадна манай Р.Энхбат захирал чинь "Үнэн" сонинд ажиллаж байсан мэргэжлийн, гэрэл зурагчин хүн л дээ.

Тэгээд "XX зууны монгол" гэрэл зургийн үзэсгэлэнг сар гаруй ноцолдож байж гаргатал анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат, Ерөнхий сайд агсан П.Жасрай гуай эд нар үзээд их өндөр үнэлсэн юм. Түүний дараахан Р.Энхбат захирал маань "Та одоо орж гараад гэртээ сууж байхаар энд ирээд залуучууд удирдаад гэрэл зургийн тасаг хариуцаад ажиллаач ээ" гэсэн. Тэгээд л өнөөдөр яг эндээ 13 дахь жилдээ сайхан залуучуудтайгаа бужигнаад сууж байна. Энэ хооронд гэрэл зургийн зургаан үзэсгэлэн дэлгэсэн. Түүхэн гэрэл зургийг олж нэр ус, түүх шастиртай нь эмхлэн гаргах гэдэг бол ихээхэн цаг зав шаардсан чимхлүүр ажил. Энэ ажилд л зүтгэж явна даа.

Эх сурвалж: “Соёмбо” сонин

СГЗ нэрт сэтгүүлч Б.Чантуу: Манай сэтгүүлч "Монгол цэрэг НҮБ-ын цэнхэр дуулгатай алба хаших өдөр хэзээ вэ?" нийтлэлээрээ шуугиулж байлаа
Tweet
Bolod.mn