-1991 онд МУИС-ийн Хятад хэлний ангийг төгссөн. Тухайн үед Даваасүрэн доктор надад "Монголын эрт үеийн түүхийн сурвалж нь хятад хэл дээр байдаг учраас чи энэ талаар судал. Тэгээд ч БХЭШХ хятад хэлтэй судлаач авна, чи очоод шалгалт өгөөд үз" гэж миний ирээдүйг чиглүүлж байлаа. Ингээд багшийнхаа хэлснээр шалгалт өгч, тэнцсэн. Шинэхэн судлаач байхдаа түүхийн сурвалжийн судалгаа гэж юу байдгийг мэдэхгүй явлаа.

Тэр үед судлаач болох хүсэл тэмүүлэлийг Г.Сүхбаатар доктор надад өгсөнд би их баярлаж явдаг. Тэр хүнд шавь орсноороо жинхэнэ хятад сурвалжуудыг нүдээр үзэж, гараар барих завшаан тохиолдсон юм. Мөн сайн багш байсны дээр хүнд чин сэтгэлээсээ тусалж чаддаг хүн байлаа. Дөнгөж сургууль төгссөн намайг голохгүй өөрийнхөө судалгааны бүх материалыг гаргаж, хэдэн цагаар ч хамаагүй ярилцаж, олон зүйлийг зааж сургадаг байсан.

Тэр урам зоригоор түүх рүү татагдаж, сурвалж зохиол гэж юу байдгийг мэдсэн дээ. Цэргийн түүх яг юу судлах ёстойг Базарсүрэн доктор зааж сургасан. Хоёр том багшийнхаа ачаар жаахан ч гэсэн судлаач хүний арга барилтай болсон.

-Анхныхаа судалгааг юунаас эхэлж байв?

-Даваасүрэн дарга хүн болгонд судлах сэдвийг анх хуваарлиж өгч байлаа. Надад Хүннүгийн эртний түүхийг гүнзгийрүүлэн судлах даалгавар өгсөн. Мөн ажилд ороод анх удаа Монгол цэргийн түүхэн товчооны зохиогчоор оролцох сайхан завшаан тохиолдсон. Ингээд түүхийн ухааныг судлах ажилд ханцуй шамлан орж байлаа. Судлах тусам илүү дурлаж, илүү шимтэх болсон. Хүннү улсын цэрэг улс төрийн харилцаа сэдвээр докторын зэрэг хамгаалахад хамт олны тус дэм их байсан.

Би энэ судалгааг төгс сайн хийчихсэн гэж хэлэхгүй. Цааш нь энэ сэдвээр гүнзгийрүүлж судлах асуудал зөндөө байна. Учир нь удахгүй хэвлэгдэх Монгол цэргийн түүхэн товчоон 9 боть номонд хүннүчүүдийн цэргийн түүх илүү баяжигдсан хэлбэрээр орох шаардлагатай байгаа учир урд нь бичсэн түвшнээсээ ахиулан судлах шаардлага байна. Юань улсын түүх ч гэсэн орхигдож, бүрхэг байсаар байна. Тийм учраас Юань улсын түүх рүү илүү гүн орох бодолтой байгаа.

-Юань улсыг судлах нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Юань улс бол монголын түүхэнд маш том байр суурь эзлэх судлагдахууны талбар юм. Хүмүүс янз бүрээр л ярьдаг Нийслэлээ Бээжинд нүүлгэсэн гэдэг утгаар нь ач холбогдол өгдөггүй. Гэтэл олон бутархай байсан Сүн улсыг цэргийн хүчээр нэгтгэж, одоогийн байгаа гүрэн улс байгуулагдах үндэс суурийг монголчууд тавьж өгсөн.

Сүн улс ч өөрөө тухайн цаг үедээ хүчирхэг том гүрэн байсан. Энэ улсыг Хубилай хаан очиж захираад нэгдсэн хаант улс болгон бэхжүүлсэн нь хятадын түүхэн дэх монголчуудын оруулсан асар том хувь нэмрийн нэг гэж судлаач хүний хувьд бодож явдаг Тийм учраас Юань улсын цэргийн түүхийг хэзээ ч орхигдуулж болохгүй. Ийм үндэслэлээр судалгаагаа эхлүүлээд явж байна.

Манай улсын эртний түүхээс эхлээд манжийн түүх хүртэл мэдээ материалууд хятад сурвалж дээр байна. Тийм болохоор цаг үеийн шаардлагаа дагаад манж, хятад хэлтэй эрдэмтдийг бодлогоор бэлтгэн сургах зайлшгүй хэрэгцээтэй. Хятадын эрдэмтэн судлаачидтай уулзахад ч энэ талаар хэлж байсан.

-Саяхан судалгааны ажлаа дундад улсад хийгээд ирсэн гэж дуулсан юм байна?

-Нэг сарын хугацаатай БНХАУ-ын Нянжины их сургуулийн Хэл болон үндэстэн судлагааны төвд судалгаа хийгээд ирлээ. Сурвалжтай ажиллахын тулд номын санд их суулаа. Сурвалж уншиж, тайлна гэдэг бол хүнээс асар их тэвчээр, хүч хөдөлмөр шаарддаг Өөрөөр хэлбэл эртний ханз нь бидний мэддэг хятад хэлээс тэс өөр байдаг. Хятадууд өөрсдөө ч мэддэггүй. Тусгай бэлтгэгдсэн, мэргэжлийн хүмүүс эртний сурвалжуудыг тайлж уншдаг.

Гэтэл би анхнаасаа эртний хятад хэлээр бэлтгэгдээгүй. Гэхдээ судлаач хүний хувьд зайлшгүй шаардлага тулгарч буй учраас өөрөө хүмүүсийн урд хойгуур гүйж, асууж, олон толь бичиг шүүрдээд харах тусам үр дүнг нь мэдэрч, урамшдаг. Эртний хятад сурвалж бичгээр мэргэшсэн хүмүүсийг бэлдэх хэрэгтэй.

Энд сургах хэрэгтэй гэж Нянжины их сургуулийн докторууд надад хэлж байлаа. Мөн тус сургуулийн номын санд олон орны хэл дээр судлагдаж хэвлэгдсэн Юань улсын түүхтэй холбоотой ном зохиол дүүрэн байхыг хараад судлаач хүний хувьд атаархах сэтгэл төрж байсан шүү.

-Одоо ямар судалгаан дээр ажиллаж байна?

-Одоогийн байдлаар түүхийг бичихдээ дан байдлаар ишилж, эх сурвалжийг авч хэрэглэх нь элбэгшсэн байна. Хятадаар Юаньши буюу Юань улсын судар бичгийн сурвалжийг судлаад явж байна. Энэ судрын 99 дүгээр бүлэгт "Цэргийн ойллого" гээд сэдэв бий. Цэргийн ойллого бүлгийг өөрийн чадах хэрээр орчуулаад тайлбартай хэвлээд олны хүртээл болгоё гэсэн санаа бий. Энэ нь түүхчдийн судалгааны баримтад нэмэр болох үүднээс хэрэгтэй бүтээл болох байх. Энэ ажил хэдий хүнд байгаа ч шантралгүй, хойш суулгүй ажлаа эхлүүлээд ид дундаа явж байна.

-Та судалгааныхаа явцад ямар шинэ баримтуудыг олоод байна вэ?

-Хүннү улсын цэргийн түүхийн судалгаанд зарим нэг сурвалжуудыг тайлж уншаад байна. Тухайлбал "Холын тусгалтай зэвсэг нь нум сум, ойрын тулааны зэвсэг нь төмөр бариултай илд, богино жад гэсэн бол хятадын эртний сурвалж болох "Давс төмрийн маргаан"-д "Хүннү нар салхи мэт цутарч, үүл Мэт сарнин бутарч, тэдэнд ойртон ирэх үед зугтдаг, харин довтлоход таран бутардаг.

Тэднийг нэгэн үед буулган авах боломжгүй. Амжилттай үедээ галзуу барс мэт уулгалан олз, омгийг дээрэмдэж аваад богц нь дүүрэн болох үед шувуу мэт нисэн оддог. Хүннү цэрэг дайланд шувуун сүрэг мэт цөмрөн орж, дайран довтлох ба хүч дутагдаж ирвэл бяц шидсэн ваар мэт бутран зүг зүгт тархдаг. Хүннү нар зугтахаас ичдэггүй" гэж түүхэн сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг

-Харин Юань улсын судалгаанаас дурдвал?

-Урд нь "Юань улсын цэрэг-1" төсөл хэрэгжүүлээд олны хүртээл болгосон. Тэр үед яг сурвалж руугаа гүнзгий орохоос илүү дан байдлаар, баримтуудыг хомс оруулж байсан. Гэхдээ судалгааны явцад ямар ч ном, зохиолд дурдаагүй шинэлэг баримтууд гарч ирдэг Хятадууд өөрсдөө Юань улсын түүхийн судлалаар тийм ч гүнзгий ороогүй. Гэхдээ мэдээж судалгаа байнга явагддаг. Энэ талаар судладаг хятад эрдэмтэд чамгүй олон байдгийг мэдсэн.

Сүүлийн жилүүдэд хятадын засгийн газраас судалгаа шинжилгээний салбартаа асар их хөрөнгө хаядаг болсон байна. Судлаачид хэлэхдээ "Хуучин цагт мөнгө төгрөг тийм ч хангалттай байдаггүй. Харин одоо хүссэн аль ч улсын, ямар ч эрдэмтэнтэй уулзаад судалгаа, шинжилгээний ажлаа өрнүүлэхэд нээлттэй болсон" хэмээн ярьж байсан. Юань улсын судалгаа руу сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй орж байгааг хэлсэн.

Миний очсон газарт ажилладаг Лү Юү Шинь доктор хэлэхдээ "Манай улсын эрдэмтэд Юань улсын түүхийг судлах 5 жилийн хугацаатай төсөл хэрэгжүүлээд байна" гэж дурдсан. Судлаачдын хэлж буйгаар солонгос, япон, хятадын түүхээр мэргэшсэн эрдэмтэд нэгдээд Юань улсыг судалж эхлээд байгаа аж. Миний хувьд эд судалгаандаа ороод боловсруулаад явж байна. Хоёроос гурван жилийн судалгааны ажил байгаа. Тэгсний дараа сурвалжийн баримтуудыг дурдах боломжтой.

-Юань улсын талаар сурвалж бичиг хэр хангалттай вэ?

-Энэ судалгаа бол 210 боть сурвалжаас бүрдэж байгаа. Ер нь хүннүгээс эхлээд маш олон сурвалжуудыг дурдаж болно. Хятадууд өөрсдийн 24 төрийн түүхээ дэлгэрэнгүй байдлаар бичиж үлдээсэн байдаг Манай судлаачдын ярьж буйгаар хаях, авах зүйл их байна.

Бусад судалгаатай харьцуулж, яг таг болсон цагт албан ёсоор баримтыг дэлгэх ёстой. Ер нь сурвалж бичгийг судлахдаа авах гээхийн ухаанаар хандана гэсэн үг. Миний судалж байгаа Юань улсын цэргийн урлагийн хэсгийг нарийн судлах тусам цэргийн түүх нь тодорч байгаа.

Тухайлбал хэвтүүл, харуул, торгон, их бууч, хуурай зам, усан замын цэрэг гэхчилэн маш олон төрлийн цэрэгтэй байсан нь судлагдаад байна. Хятадын эрдэмтэд өөрсдөө Юань улсыг цэргийн талаас нь төдийлөн судлаад байдаггүй. Харин намтар судлалыг нэлээд барьж авдаг юм билээ. Ялангуяа Тай-Цу (Чингис хаан) хаанаас эхлээд Юань улсын үеийн хаадын намтрыг ихээр гүнзгийрүүлж судладаг нь анзаарагдсан.

-Сурвалжийн олдоц хэр их байдаг вэ?

-Хятадын түүхэн сурвалж бичиг, Хүннү гүрний Ши Чи, Юань улсын судар, Мин улсын Минши гэхчилэн эрт үеэс эхлээд төрийнхөө 24 үеийг буулгасан сурвалжууд байдаг. Бүр эртний хятад хэлээр бичсэн сурвалж нь ямар ч таслал, тэмдэг байхгүй үргэлжилсэн урт үсэгнүүд л цуваад байдаг онцлогтой.

Тэгэхээр жирийн хүн өгүүлбэр нь хаанаас эхлээд хаана дуусч байгааг мэдэхийн аргагүй. Өнөөдрийн хэрэглэж буй ханзнаас огт өөр. Хятадын эрдэмтэд түүнийг судлаад, цэг таслал хийгээд өнөөгийн хураангүй ханз бичиг рүү хөрвүүлээд боть ботиор нь гаргачихсан хэвлэлүүд хятадын номын дэлгүүр болгонд элбэг зарагддаг Яг л манай нууц товчоо шиг. Тиймээс сурвалжийн олдоц элбэг гэж хэлж болно.

-Судалгаа хийхийн сайхан болоод хэцуү тал гэвэл?

-Сайхан тал нь их л дээ. Ийм өнө эртний түүхтэй улсыг судлана гэдэг ховор хувь заяа. Хэдий эмэгтэй хүн ч гэсэн цэргийн түүхээ судлаад явж байгаадаа их баярлаж, бахархаж явдаг Ийм олон мянган жилийн түүхтэй ард түмэн хэр их билээ. Дэлхийн судлаачид эртний Энэтхэг, Хятадын түүхийг хамгийн хөгшнөөр авж үздэг ч манай улсын түүх тэднээс дутахааргүй өнө удаан жилийн настай гэдэг нь судалгааны явцад үргэлж мэдрэгддэг.

Тэр их түүхийн далайд ороод, сэлэхэд бэрхшээлтэй зүйлс их гарна. Наад зах нь сурвалж уншихад халширмаар үе их байдаг. Ганцхан өгүүлбэр тайлж уншихад өдрийг зарцуулах нь цөөнгүй. Яагаад гэвэл үг болгоны утга, санааг өөр ном товхимол, толиос сийрүүлж харна. Гэхдээ үүнийг давж, тайлж уншаад ард нь гарчихаар үнэхээр сайхан санагддаг

-Тантай адил судалгаа хийдэг хүмүүс хэр олон байдаг вэ?

-ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэн, МУИС-ын түүхийн салбарынханд мундаг түүхчид байгаа. Тухайлбал Түүхийн хүрээлэнд эрдэмтэн Цэрэндорж гээд солонгост доктороо хамгаалаад ирсэн залуу байна. Тэр бол эртний хөшөөний бичгийг тайлж уншдаг Энэ мэтчилэн сүүлийн үед чадалтай. мундаг залуус гарч ирж байна. Тайванд 10 жил сурч байгаа Энхчимэг гээд охиныг сайн судлаач болно гэж боддог.

М.Мөнхзориг

Эх сурвалж: “Соёмбо” сонин