Харин иргэд газрынхаа үр шимийг хүртэж байгаа нь цөөн. Нэг л их цэлийсэн том хашаанд байхыг л боддог. Тэгвэл газраа зөв ашиглаж, амжиргаа, өрхийн эдийн засгаа бэхжүүлж буй ажилсаг хүмүүс цөөнгүй. Ийм нэгэн хөдөлмөрч гэр бүл Дорнод аймгийн Хэрлэн сумын 3-р баг, бидний хэлж заншсанаар “хужаагийн хороонд” амьдарч байна. Гэхдээ “хужаа” биш шүү. Монгол айл. Гэрийн эзэн М.Энхтүвшин насаараа холбооны газар ажиллаж байгаад эрүүл мэндийн шалтгаанаар группд гарсан.

Түүний гэргий Д.Мөнхцэцэг тэтгэвэрт гарсан. Энэ айл 15 жилийн өмнө анх өрхийн хэрэгцээндээ зориулж хүнсний ногоо тариалж эхэлжээ. Ингээд жил бүр тариалалтаа нэмэгдүүлж идэхээсээ гадна бага сагаар зарах хэмжээнд хүүрсэн байна. 2000 оны эхээр айллууд тэр бүр ногоо тарьж амжиргаадаа нэмэрлэж чаддаггүй байсан. Харин Мөнцэцэг эгч өөрөөсөө өрөөлд илүүчилж баруун хорооноос зүүн зах хүртэл унадаг дугуйгаар ногоогоо зөөж ирэн зардаг байж. Тэр үед хүнсний зах хятад ногоогоор дүүрсэн байсан хэдий ч хүмүүс Монгол ногоогоо авахыг хичээдэг байж.

“Зөөврийн ногоо зарим үед дуусах хооронд чамгүй ногоогоо зарчихдаг байж билээ” гэж Мөөгий эгч хуучлах. Өвлийн хүйтэнд ногоогоо хөлдөөчихгүйн тулд эсгий ороож бөөцийлж байж борлуулдаг байсан гээд бодохоор ямархан хөдөлмөр шаарддаг байсан нь тодорхой. Тэр үед банкуудаас зээл авах гэхээр хашаа байшинг тоож барьцаанд авахгүй байсан хэцүү үе. Өөрсдөө л залхууралгүй хөдөлмөрлөсний хүчинд энэ айл дөрвөн хүүхдээ мөр бүтэн, гэдэс цатгалан өсгөж, сургууль соёлын мөр хөөлгөн цаадуул нь одоо бие даагаад тус тусынхаа амьдралыг аваад явж байна. Хэдэн хүүхдээ өдий зэрэгтэй авч яваа минь газрын минь хишиг гэж энэ хоёр сүсэглэнэ. Одоо тэдэнд хааяа хүн хүчний туслалцаа хэрэг болно.

Одоогийн хүмүүс маш залхуу байна аа гэж халаглана. Учир нь өдрийн 20 мянган төгрөг өгөөд зэрлэг зулгаалгах гэхээр олддоггүй. Олдсон нэг нь сэтгэлээсээ хийдэггүй, яаж ийж байгаад өдрийг өнгөрөөгөөд хэдэн төгрөг аваад арилахаа л боддог гэнэ. Бид өөрсдөө хийчихэж чадах юмаа гаднаас аваад байгаа нь бидний залхуугийнх гэж үздэг. Хүмүүс ийм залхуу байгаа нь хавтгайрсан халамжаас болж байна гэж гэрийн эзэд дуу нэгтэйгээ хэлж байсан. Тэр хүнсний талон энэ тэрд зарцуулж байгаа мөнгөө ногоочиддоо өгөөд, тэд нь тэр ажилгүй ядуу байгаа хэсгээ чирээд явах хэрэгтэй гэж бодож явдгаа ярина лээ. Нээрэн ч бодох л асуудал даа. Мөн иргэдээ цэвэр аюулгүй хүнсээр хангачих юмсан гэж хичээж явдаг хэдэн ногоочдоо урамшуулах тал дээр нутаг орны удирдлага тааруухан байдаг талаар ч тэд дурдаад авсан. Мөөгий эгчийн нөхрийнх нь ах Жаргал гэж насаараа газар тариалангийн салбарт ажилласан, одоо ч Халхголд бордоон дээр ажиллаж байгаа дал гаруй настай өвгөн байдаг гэнэ. “Энэ өвгөнийг уначихаас нь өмнө энгэр дээр нь нэг гялтайх юм зүүлгэчих юмсан” гэж боддог гэнэ. Өвгөн энэ салбарт 40-өөд жил ажилласан хэдий ч “Хөдөө аж ахуйн тэргүүн” ч үгүй яваа юм байх.

Нөгөө их шагнал сайшаал нь нээрэн хаагуур нь, хэнийг нь тойроод “буугаад” байдаг юм бол. Улсад 30-40 жил зүтгэчихээд сайшаалын үнэмлэхнээс өөр “гавъяагүй” хүмүүс зөндөө л байдаг даа. Харин нам, номоор хоёр гурван жил яваад л “Алдан гадас”, “Хөдөлмөрийн гавъяа”, “Хөдөлмөрийн хүндэт” гээд төрийн шагналуудыг “түүчихсэн” нөхөд олон л харагддаг. За энэ ч яахав Засгийн нэг гажуу бодлого хойно. Гэхдээ л үнэнээсээ хөдөлмөрлөсөн хүмүүс бас ч гэж тэр “төмрүүдийг” горьддог юм билээ зайлуул. Социализм одон медаль л төрд зүтгэсний гавъяа гээд ойлгуулчихсан болохоор арга ч үгүй биз.
М.Энхтүвшин гуайн хашааны газар нэлээд том юм билээ. Өөрийнх нь хашаа багадаад байхаар хажуу айлынхаа газрыг худалдаж авсан гэнэ. Ургацаа ахиухан авахын тулд хоёр ч хүлэмж барьжээ. 120 квт метр хүлэмжийг хоёр жилийн өмнө гурван сая төгрөгөөр босгосон нь одоо ашгаа өгч эхэлжээ. Бас өөрсдийн гараар нэг хүлэмж хийсэн харагдсан. Хашаандаа гүний худаг, гараж, гахай, тахиа гээд байхгүй юм алга.

Лексус маркын машин сойлттой. Гадны хүний нүдээр харахад юм юм дутуугүй ажилсаг айлын дүр зураг харагдана. Энэ жил зөвхөн ногооноосоо л гэхэд 5-6 сая төгрөгийн цэвэр орлого олоод байгаа гэнэ. Эднийх ямар нэгэн зээл, төсөл хамрагдаагүй “бор зүрхээрээ” явж байгаа юм байна. Харин хойтон жилээс ахиухан зээл авч аж ахуйгаа арай томруулах санаа тээж яваагаа хэлсэн. Хоёрын хооронд хоёр гурван сая төгрөгийн зээлээр санасандаа хүрэх юм хийж хүрэхгүйг учирлаж байлаа. Бас аж ахуй нэгж болохгүй бол аль нэгэн газар хэдэн шуудай ногоо өглөө гэхэд бэлэн мөнгөний 10 хувиа цаад газраа суутгуулдаг гэнэ. Хэрэв аж ахуй нэгж болчих юм бол шууд данснаас данс руу шилжих болохоор аль аль талаа бодсон дээр гэж бодож байгаа юм байх. Манай аймгийн зарим компаниуд ногоочдоо дэмжиж бүтээгдэхүүнүүдийг нь худалдаж авдагт баярлаж явдаг тухайгаа ярьж байсан.

Эдний тарьсан ногооноос “Ольхон” ХХК, “Бабуб” ХХК, “Хишиг супермаркет” зэрэг газрууд худалдан авдаг байнгын үйлчлүүлэгчид нь гэнэ. Бас “Шүр” захын лангуунууд бөөндөж авдаг. Та эдгээр газруудаас даршилсан болон шинэхэн ногоо авдаг бол тэр чинь энэ ажилсаг гэр бүлийн хөдөлмөр юм байна. Цэвэр бүтээгдэхүүн гэдэгт огтхон ч эргэлзэх хэрэггүй. Харин зарим нэг газруудад хямдхан өгье гээд байхад авдаггүй гэнэ. Тэднийг аягүй бол хятад ногоо оруулж ирдэг байх гэж “сэрддэгээ” ч нуусангүй. Сэрдэх учир нь хятад ногооноос хямдхан бөөндөх гэхэд авдаггүйд байгаа юм байх. Хүн чанартай хүнс хаана байна түүнд л тэмүүлдэг болсон үе. Энхтүвшингийнхний тарьсан ногоо, Мөнхцэцэг эгчийн даршилсан бүтээгдэхүүнүүд одоо хэдийн өөрийн гэсэн хэрэглэгчид, орон зайтай болжээ.

Монгол газар ургасан экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн учир арга ч үгүй биз. Ийм нэгэн ажилсаг гэр бүл “алга дарам газрын амт”-ыг аль хэдийн мэдрээд үр ашгийг нь хүртээд аж төрж байна. Эднийхнээс жишээ авч хашааны газрынхаа “сүү”-г ууцгаая Дорнодчууд аа. “Газар бол улсын үндэс” гэж Хүннү гүрний их хаан, Монголчууд бидний өвөг дээдэс Модун Шанью зүгээр ч нэг хэлээгүй байх.

Н.МӨНХСАЙХАН