Нобелийн шагналын санхүүжилт хэзээ ч дуусахгүй бололтой

2013-10-11

Шведийн Хаантны Шинжлэх ухааны академи, Каролины институт, Норвегийн парламент, Шведийн академи тус тус зохион байгуулдаг Нобелийн шагнал нь жил бүрийн шинжлэх ухааны гайхамшигтай судалгаа, нээлт, нийгмийн томоохон ололтын төлөө олгодог дэлхийн хамгийн нэр хүндтэй шагнал юм.

Анх 1895 оны арваннэгдүгээр сарын 27-ны өдөр Парис хотод уг шагналыг үндэслэгч Альфред Нобел гэрээслэл бичиж байсан түүхтэй.
Жил, жилийн Нобелийн шагналын төлөө олон бүтээл, судалгаа, нээлт ололтууд өрсөлддөг. Шагналын сан өндрөөс гадна энэ шагналыг хүртэнэ гэдэг байж болох хамгийн том нэр хүнд билээ. Альфредийн нэрээр санг нэрлэж, жил бүр ийнхүү гоц авьяастнуудыг шагнаж байхаар шийдвэрлэсэн гэдэг.
Саяхан амиа алдсан эрдэмтний бүтээсэн, нээсэн онцгой зүйл Нобелийн шагналд нэр дэвшиж, улмаар тэргүүн байр эзэлсэн тохиолдолд гэр бүлийнхэн болон төрөл төрөгсдөд нь шагналыг өгч болох тухай зааварчилсан. Эрдэмтэн, гүн ухаантан, физикч гээд маш олон шинжлэх ухааны салбарт ололт амжилт гаргасан хүн бүр, эдгээр салбарт хүчин зүтгэж байгаа хүн болгонд шагнал авах боломж нээлттэй. Хэдийгээр Нобелийн гэрээслэлд математикчид шагналыг өгч болохгүй талаар заасан боловч сүүлийн жилүүдэд энэ сэдвийн талаар эрдэмтэд, шагналыг олгогчид санал зөрөлдөх болсон.
Нобелийн шагналыг хамгийн их буюу олон удаа хүртэж байсан хүн бол Японы эрдэмтэн Шинья Яманака юм. Тэрбээр 50 настай бөгөөд анагаах ухаан, физиологийн салбарт хийсэн бүтээлүүд нь 12 удаагийн шагнал хүртэх шалтгаан болсон аж. Жил бүр “Нобелийн шагналын долоо хоног” гэж болдог бөгөөд өдөр болгон салбарын шилдэгүүдийг тодруулдаг. Шинья Яманака физиологийн салбарт олон жил хөдөлмөрлөж, бахдам амжилтын эзэн болсон. Энэ салбарт 1901 оноос хойш нийт 199 хүн шагна хүртээд байгаа бол 10 нь эмэгтэй эрдэмтэд байдаг аж. Харин Японы физиологийн салбар, эрдэмтэд нийт 19 хүн Нобелийн шагнал хүртэж байжээ. Эдгээр 19 хүний нэг нь Шинья Яманака юм.
Нобелийн шагналын сангийн мөнгөн тэтгэмж жилээс жилд нэмэгддэг билээ. Хамгийн их маргаан дагуулдаг шагнал нь “Нобелийн энх тайвны шагналтан” байдаг. Нобелийн шагналыг дагаж 1.2 сая ам.доллар дагалдаж ирдэг нь шагналын эздэд санхүүгийн багагүй дэмжлэг болдог уламжлалтай. Энэ мөнгийг Нобелийн сангаас гаргадаг аж.
Физик, хими, биологи-анагаах ухаан, уран зохиол, энх тайван болон эдийн засаг гэсэн үндсэн зургаан шагналыг тухайн салбарт тухайн жилд хувьтай үр бүтээл гаргасан эрдэмтэнд олгодгоороо бусад шагналуудаас онцлогтой. Сүүлийн найман жил химийн салбарт ихээхэн амжилт ололтууд гарсаар байгаа. Биологи, генетик химийн шинэ ололтууд салбарын шагналыг улам тодруулж байгаа аж. Мэдээж хэзээ нэгэн цагт Нобелийн шагналын сан хоосрох нь тодорхой. Гэхдээ хэзээ гэдэг нь тодорхой бус. Гэр бүлийнхэн нь түүний нэрээр жил бүр олгогддог шагналыг энэ зууныг дуустал хэвээр үргэлжлүүлэх хүсэл эрмэлзэлтэй байдгаа илэрхийлсэн удаатай. Тиймээс шагналын сан дуусна гэсэн ойлголт байхгүй аж.
Химийн салбарын анхны шагналтан Нидерландын химич Якоб Хендрик Ван-Гофф 1901 онд хүртэж байсан. Тэрбээр химийн динамик хуулийг нээж, уусмал дахь харах даралтыг тогтоосон нэгэн юм. Энэ салбарын хувьд 1990-2000 оны эхэн үе хүртэл нэг хэсэг шинэлэг зүйл, ололт амжилт тааруу байсан. Харин сүүлийн жилүүдэд химийн нээлт нь анагаах ухаантай хамтран шинэ зүйл ихийг нээсээр байгаа аж.
Харин Нобелийн эдийн засгийн шагнал уг нь ордоггүй байсан. Хожим нь 1968 онд Шведийн банкнаас Альфред Бенхард Нобелийн шагналд эдийн засгийн ололт амжилтыг багтааж чадсан. Нобелийн гэрээслэлд математикийн талаар шагнал олгохгүй байх талаар өгүүлсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, математикийн салбарыг огт шагнаж, урамшуулал олгохгүй байх үндэслэл байдаг.
Учир нь Альфред Нобелийн эцэг Иммануэль каучукийн үйлдвэрлэлээрээ алдаршиж байсан үе. Галт түймрийн улмаас аавынх нь байшин, үйлдвэр бүх баримт бичиг хадгаламж нь шатсан аж. Ингээд Нобелийн гэр бүл бүгд гудамжинд гарсан байна. Тухайн үед Альфред ой гаруй байжээ. Ингээд Иммануэль гэр бүлээ дахин хөл дээр нь босгож, гэр бүлээ эдийн засгийн хямралаас гаргахын тулд ОХУ-д аж төрөхөөр болсон гэдэг. Альфредийн бага нас ч Оросод өнгөрч, их зүйлийг сурч эхлэв. Альфред Нобел Петербург хотноо байхдаа Анна Дерзи гэх бүсгүйд сэтгэл алдарчээ. Эхэндээ ч хосууд цагийг зугаатай өнгөрүүлж, бүхнийг хамтдаа хийдэг байв. Харамсалтай нь залуухан математикч Франц Лемарж хосуудыг салгаж, Аннатай учир ургуулсан байна. Ингээд Аннагийн зан авир өөрчлөгдөж, Нобелийг математикчдийг үзэн явахад хүргэсэн аж.
Доог тохуу хийж байгаа мэт Франц Лемарж Нобелиос чухал шинжлэх ухааны нэг болох математикийн талаар хэдэн асуулт асууж, тэгшитгэл цаасан дээр бичин хариуг нь гаргахыг хүсчээ. Тухайн үед тоо бодох санал нь дурлалдаа шатаж явсан эрийн зэвүүцлийг хүргэсэн түүхтэй. Ингээд Нобель өөрийн шинэ ажилдаа орж, тэсрэх бодис бүтээсэн аж. Олон жил зарцуулсан хөдөлмөр нь нэг өдөр түүний бүтээлийг бидний хэлж сурсанаар “динамит” гэдгийг дэлхийд таниусан гэдэг. Ингээд динамитийн үйлдвэрээ өргөжүүлж, багагүй ашиг олсон гэх баримт байдаг байна.
Ийнхүү математикчийг өөрийн шагналд хэзээ ч нэр дэвшүүлэхгүй байх шийдвэрийг өөрийн гэрээслэлд үлдээж байсан юм. Мөн тэрбээр гэрээслэлдээ “Миний бүх хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө хогшлийг миний итгэмжлэгдсэн хүмүүс бэлэн мөнгө болгох ёстой. Энэхүү хөрөнгө нь банкинд найдвартай хадгалагдах учиртай. Мөн мөнгөн хөрөнгө шинжлэх ухаан, уран зохиол болон энх тайвны үйл хэрэгт гарамгай хувь нэмэр оруулсан хүмүүст шагнал болгон очих тусгай сангийн эзэмшил болно” хэмээн үлдээсэн байдаг байна. Түүний гэрээслэлд “Математикийн салбарт олох” гэсэн өгүүлбэр байгаагүй нь түүний хайртай бүсгүйг булаасан Франц Лемаржтай холбоотой болох нь ойлгомжтой байв.

Нобель өөрөө тун хачирхалтай гэмээр сэтгэлээр амархан унадаг хүн байв. Альфред Нобелийн төрсөн ах Лүдвик Нобель Францын Канд нас барах үед нэгэн сонинд ах дүү хоёрыг андууран дүүг нь нас барсан талаар бичсэн байжээ. Ингээд мань эр дотроо “Би хүмүүст юу гэж дурсагдах вэ” гэсэн бодлоор олон өдөр сэтгэл санаагаар унасан гэдэг. Ингээд өөрийн нэрэмжит шагналыг анх байгуулж, гэрээслэлдээ өгүүлсэн байдаг ажээ.

Б.Баатар