-Монголын эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг та хэрхэн харж байна вэ. Ам.долларын ханш чангарсан, Оюутолгойн асуудалтай байна. Үүнээс болж нэлээд хүнд байх шиг болчихлоо?

-Мэдээж эдийн засгийн өнөөгийн байдал таатай биш байна. Гэхдээ энэ бол гэнэт бий болчихсон нөхцөл байдал биш. Өнгөрсөн онд УИХ дээр төрийн мөнгөний бодлого, энэ оны төсвийн талаар хэлэлцэж байхад би “Хэтэрхий өөдрөг төсөв орж ирж байна. Гадаад нөхцөл байдал зэргээс хамаарч ирэх онд байдал хүндрэх төлөвтэй байна шүү” гэдгийг хэлж байсан. Засгийн газраас “Эдийн засгийг 16 хувиар өсгөнө. Нүүрсний экспортыг нэмэгдүүлнэ. Монголбакнаас инфляци, зээлийн хүүг зэрэг бууруулна” гэх зэрэг маш амаргүй зорилтуудыг нэгэн зэрэг дэвшүүлсэн. Гадаад зах зээл, нөхцөл байдал хүндрэх нь тэр үед л тодорхой байсан шүү дээ. Бүх л олон улсын байгууллагуудын прогноз үүнийг хэлж байсан. Эдийн засгаа үнэхээр хөгжүүлэх том амбицтай байгаа бол Монголбанк банк санхүүгийн салбараа эрүүлжүүлэх, хариуцлагажуулах асуудлыг давхар авч үзэх ёстой байсан. Засгийн газар хувийн хэвшлээ бодлогын арга хэрэгслээр дэмжиж, зах зээл дэх замбараагүй оролцоог хумих цаг болсон.

-Эдийн засаг хүндэрсэнд зөвхөн гадаад зах зээл нөлөөлсөн үү?

-Өнөөдөр Монголын эдийн засаг уул уурхайн экспортоос шууд хамааралтай өрөөсгөл бүтэцтэй. Тэр дундаа Хятадын эдийн засгаас шууд хамааралтай нөхцөлд байна. Гадаад зах зээл хүндэрсэн, нүүрсний үнэ унасан, экспортын орлого буурсан дээр нэмэгдээд дотоодын нөхцөл байдал их нөлөөлж байна гэж бодож байна. Манай эдийн засаг улс төрөөс, улстөрчдөөс хэт их хамааралтай. УИХ ч тэр, Засгийн газар ч тэр эдийн засгийн асуудалд яг эдийн засгийн агуулгаар нь гэхээс илүүтэйгээр улс төрийн агуулгаар нь түрүүлж ханддаг. Улс төрийн сэдлээр бодлого шийдвэр гаргадаг, эсвэл татаж унагадаг эрүүл биш байдал 20 гаруй жил үргэлжилж байна. Тиймээс гадаадын шуурга дээр дотоодын шуурга нэмэгдэж, цаашдаа энэ байдлаа засаж залруулахгүй бол болохгүй гэдэг томоохон дохио, сануулгыг бидэнд өгч байна гэж бодож байна. Манайд өнөөдөр шийдвэр гаргах төвшинд уянгын халилтай улстөрчдөөс илүүтэй чадварлаг технократууд олноор үгүйлэгдэж байна. Ганцхан жилийн дараах эдийн засгийн нөхцөл байдлаа оновчтой дүгнэчих эдийн засагчид, төрийн ийм чадавхи дутагдсаар олон жил болж байгаа юм.

-МАН-ынхан “Төрийн эрхийг атгаж байгаа хүмүүс буруу ажилласны улмаас эдийн засаг аюулд орчихлоо” гэж үзэж байгаа. Ер нь үүсээд байгаа энэ нөхцөл байдал хэний буруутай үйл ажиллагаанаас болсон юм бэ. С.Баяр, Сү.Батболд нарын Засгийн газар уу, аль эсвэл Н.Алтанхуягийн Засгийн газраас уу. Та юу гэж бодож байна вэ?

-МАН Засгийн газрыг муу ажиллаж байна гэж харж, дүгнэж байгаа юм бол өөрийн бодлогын хувилбаруудаа л гаргаж ирэх хэрэгтэй шүү дээ. Уул уурхайн салбар, санхүү, татварын шинэчлэлийн чиглэлээр, хөрөнгө оруулалтын талаар ийм ийм зүйл хийх хэрэгтэй гэх мэтчилэн тодорхой бодлогын хувилбаруудыг гаргаж тавьж тэрийгээ шахаж шаарддагсан бол илүү бүтээлч сөрөг хүчин болохсон. Хэн ч шүүмжилж чадна. МАН-ынхан зөвхөн буруутгах, улстөржүүлэхээс хэтэрдэггүй ийм байдал миний түрүүний хэлсэн эдийн засгаа улс төрөөр татаж унагадгийн нэг жишээ гэж бодож байна.

-УИХ-ын ээлжит бус чуулган хуралдах эсэх дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Тодорхой, бодитой асуудлыг шийдэх шаардлага гарч ирвэл УИХ-ын ээлжит бус чуулган хуралдаж болно. Гэхдээ УИХ хуралдахын тулд Монголбанк, Засгийн газар гэх мэт байгууллагууд өөрсдөөс хамаарах ажлаа хийж, тодорхой шийдлүүдийг дэвшүүлэх, УИХ-ын зүгээс ийм ийм асуудлуудыг шийдвэл эдийн засгийн нөхцөл байдалд ингэж сайнаар нөлөөлнө гэдэг нь тодорхой байвал ээлжит бус чуулган хуралдаж болно. Түүнээс биш өнөөдөр эдийн засгийн амьдрал улстөрчдийн яриагаар дутаагүй, зарим үед харин ч оролцоо нь илүүдэж байгаа тал бий. Хол ойроо зөв харсан бүтээлч алхам л чухал.

-Хятадын эдийн засгийн нөхцөл байдал манай улсад маш их нөлөөлчих шиг боллоо. Тийм үү?

-Тийм ээ. Түрүүн хэлсэн шүү дээ. Манай улсын эдийн засгийн гол орлого уул уурхайгаас шууд хамааралтай. Үүний дотор зэс, нүүрс гээд хэдхэн тооны уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортоос, тэр нь Хятадын зах зээлээс шууд хамааралтай байна. Энэ нь Монгол Улсын эдийн засаг бүтцийнхээ хувьд Хятадаас шууд хараат байдалд байна гэсэн үг. Тиймээс эдийн засгийн бүтцийг эрүүлжүүлэх асуудалд хоосон ярих, уриа лоозон, мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлэх төдийгөөр биш илүү нухацтай хандах цаг болсон. Энэ бол эдийн засаг, цаашилбал үндэсний аюулгүй байдлын асуудал.

-Монгол Улс Хятад улстай яаж харилцвал зүйтэй юм бол оо. Их гүрэн гэдэг утгаар нь бид хойш суух ёстой юу, аль эсвэл найр тавьж, хэлснээр нь байх ёстой юм болов уу?

-Мэдээж тусгаар улсын хувьд өөрийнхөө үндэсний эрх ашгийг дээдэлсэн бодлого явуулах нь эхний чухал шаардлага. Гэхдээ үндэснийхээ эрх ашгийг сүрхий дээдэлдэг гээд хэтэрхий үндсэрхэг үзлээр, бусдыг хэт үзэн ядсан сэтгэлгээгээр хандах юм бол эргээд өөрсдийгөө буланд шахсан хүнд байдал орно. Өөрөөр хэлбэл хэт найр тавих, хэт үндсэрхэг үзэл гаргах хоёр хоёулаа л буруу. Бидэнд ашиггүй. Өнөөдрийн нөхцөл байдал, Монголын ард түмний амьдрал юу шаардаж байна вэ. Үүнийг үндэсний эрх ашгаа золиослохгүйгээр, өөртөө болон бусдад харилцан ашигтайгаар яаж хэрэгжүүлэх боломжтой юм бэ гэсэн эрүүл өнцгөөр хоёр хөрштэйгээ харилцах ёстой гэж боддог.

-Ер нь тийм туйлширсан бодлогыг хэн дэврээгээд байгаа юм бол?

-Хэт улстөржсөн, бүтээлч биш байдал жил дараалсан сонгуулиудтай ч холбоотой. Сүүлийн хоёр гурван жилийг аваад үзье. Сонгуулийн уур амьсгал, сонгуулийн улс төр л ноёрхлоо шүү дээ. Хүмүүс, намууд маш их улстөржсөн, хийрхсэн, үндэсний үзлийг их дэвэргэсэн нь өнөөдөр эдийн засгаа татаж унагаахад хүргэж байна. Тэгэхээр гадаад бодлого, гадаад харилцаа нь дотоод бодлогоосоо дутахгүй ач холбогдолтой гэдгийг ойлгох цаг болжээ. Гадаад, дотоод бодлого хоорондоо уялдаатай явах ёстой. Тэр тусмаа Монгол шиг аюулгүй байдал, хөгжлийн асуудал нь гадаад орчноос маш их хамааралтай эмзэг болсон орны хувьд. Ийм зөв баланс байж гэмээнэ төрийн бодлого зөв явна. Өнөөдөр манайд дотоод, гадаад бодлогын зөв уялдаа холбоо, тэнцвэр үгүйлэгдэж байна. Зүйрлэвэл хэт ялгаатай том жижиг хоёр дугуй тавьчихсан машиныг тэнцвэртэй, зөв явуулах аргагүй биз дээ. Тэгэхээр Гадаад харилцааны яам, гадаад бодлого боловсруулах механизмыг байх ёстой төвшинд нь аваачихгүйгээр хоёр хөрштэй харьцах харилцаанд бодитой том ахиц гаргахад хэцүү.

-Ингэхэд Оюутолгойд юу болоод байна вэ?

-Ер нь Оюутолгойд юу болж байгаа талаар иргэд төдийгүй УИХ-д сууж байгаа бидэнд ч мэдээлэл хангалттай ирэхгүй байгаа. Нэг талаас Засгийн газар үндэснийхээ эрх ашгийг дээдэлж ажиллаж байна. Наад зах нь Оюутолгойн экспорттой холбоотой зохих шаардлагыг тавьсны үндсэн дээр тодорхой асуудлууд шийдэгдсэн гэж үзэж байгаа. Оюутолгой бү-тээгдэхүүнээ гаргаж эхэлсэн нь сайн хэрэг. Гэхдээ яг ямар нөхцөл үүсээд, ямар шаардлага тавиад асуудлууд хэрхэн шийдэгдэж буй талаар хүмүүст бодитой мэдээлэл чухал. Цаашид Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтыг үргэлжлүүлэх, олборлолт, үйлдвэрлэлийг нь нэмэгдүүлэх гээд олон чухал асуудал хүлээгдэж байна. Нэгэнт оруулаад ирсэн хөрөнгө оруулалтыг хэлсэн амандаа хүрч, хэт улстөржихгүйгээр хуулийн дагуу ажиллуулж үр дүнг нь хүртэх чухал. Өнгөрсөн дөрвөн жил монголчууд бидэнд ч, “Рио Тинто”-д ч багагүй зүйл ойлгуулсан гэж бодож байна. Хэн хэнийгээ ашиглах, бас түлхэх биш, харилцан ашигтай хамтарч ажиллах байр суурин дээр очихгүй бол Оюутолгойгоос монголчууд ч, “Рио Тинто” ч их ашиг олоход хэцүү л байх болов уу. Оюутолгойн төслөөс бидний шаардах хамгийн чухал зүйл бол нээлттэй байдал, хяналт, хариуцлага гэж боддог.

-Сүүлийн үед МАН-ынхан дотроо бужигнах боллоо. МАН-ын залуус “Шинэчилье” хөдөлгөөнийг эхлүүлж “Бид зо-рилгодоо хүрлээ” гэх мэтээр ярьж байгаа. Сөрөг хүчний дотоод улс төрийг хөндлөнгөөс харахад ямар сэтгэгдэл төрж байх юм?

-МАН дотор хэн нь зөв буруу ярьж байгаад хөндлөнгөөс дүгнэлт хиймээргүй байна. Харин улс төрийн намын шинэчлэл гэдгийг өргөн утгаар нь яривал МАН үнэхээр шинэчлэгдэх цаг болсон. Улс төрийн нам бол улс орны бодлогыг боловсруулахад хамгийн чухал үүрэгтэй субъектийн нэг. Түүнийг оновчтой хэрэгжүүлэх хүмүүсийг ч бэлтгэж байх үүрэгтэй. Ийм чухал чиг үүрэгтэй байгууллага өөрөө хариуцлагатай байж чадахгүй, хуйвалдааны үүр уурхай, хэсэг бүлэг хүний албан тушаал, эд мөнгө олдог хэрэгсэл хэвээр байх юм бол Монгол Улсад ирээдүй байхгүй. Энэ утгаараа эрх барьж байгаа, мөн хамгийн том сөрөг хүчин болж байгаа АН, МАН-ын шинэчлэлийн асуудал нийт монголчуудад хамаатай. Миний бодлоор шинэчлэл гэдэг өнгөрсөн алдаа оноондоо зоригтой, бодитой дүгнэлт хийж, цаашид хаачих вэ гэдэг стратеги, үзэл баримтлалаа тодорхойлж, тодорхой ажил хийх, ахиц дэвшил гаргах тухай асуудал байх. Ялангуяа намын хувьд үзэл баримтлалаа тодорхой болгож байж цаашаа явдаг гэж ойлгодог. Гэтэл МАН-ын хувьд хөндлөнгөөс ажиглахад бие биеэ буруутгах, халаа сэлгээ хийх тухай асуудал л их яригдаж байх шиг.

-Та өмнө нь “Ардчилсан намд шинэчлэл хэрэгтэй” гэж хэлж байсан. Одоо энэ байр суурин дээрээ хэвээрээ байгаа юу?

-Хэвээрээ байлгүй яах вэ. Аль нам гэдгээс үл хамаараад улс орны амьдралд чухал үүрэгтэй улс төрийн хүчнүүд учраас бодлого боловсруулах чадвар сайтай, үүнийг хэрэгжүүлэх хүний нөөцийг бэлдэж чаддаг байгууллага болохын төлөө улс төрийн намуудын шинэчлэлийг хийх ёстой. Би дахин, дахин хэлж байгаа. Улс төр нь эдийн засгийн хөгжлөө боомилоод байгаа энэ байдал улс төрийн намуудад тогтолцооны шинэчлэл хийхгүйгээр өөрчлөгдөхгүй. Улстөрчид, намууд явцуу сонирхлоор эдийн засгаа татаж унагадаг энэ аюултай байдал цаашид ч үргэлжлэх болно. Тэгэхээр ганц Ардчилсан нам ч биш, бүх намд шинэчлэл хэрэгтэй. УИХ дээр яригдаж байгаа Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчлэлийн гол үзэл санаа үүнд чиглэх ёстой гэж бодож байна.

-Ардчилсан намыг хэд хэдэн удаагийн сонгуульд ялалт байгуулахад гол үүрэг гүйцэтгэсэн хүн бол Н.Алтанхуяг гэж олон хүн түүнд “онц” дүн тавьж байна. Та ч бас тэгж үздэг үү?

-Улстөрчид бие биедээ ямар дүн тавих нь тийм ч чухал биш байх. Эцсийн дүндээ Ардчилсан нам, улстөрчид хэрхэн ажиллаж байгаад амьдрал, цаг хугацаа л дүн тавина.

-Та Ерөнхийлөгчийн зөвлөх байсан хүн учраас энэ асуултыг асууя гэж бодлоо. Ирэх дөрвөн жилд Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ямар бодлого баримтлан бол?

-Энэ асуултыг Ерөнхийлөгчид өөрт нь тавибал зөв байх.

-Ерөнхийлөгч ирэх дөрвөн жилд ямар бодлого баримтлаасай гэж та бодож байна вэ?

-Би хувьдаа Ерөнхийлөгчийг ирэх дөрвөн жилд илүү шийдэмгий, улс оронд тулгамдаж байгаа асуудлуудыг шийдэхийн төлөө улам идэвхтэй ажиллах байх л гэж бодож байна.

-“Чингис” бондын талаар та ямар бодолтой байдаг вэ. МАН-аас “Бондын мөнгийг шал дэмий зүйлд зарцуулж байна” гэх зэргээр шүүмжилж байгаа?

-МАН-ын иймэрхүү шүүмжлэлийн хувьд түрүүний хэлсэнчлэн “Арай ажил хэрэгч дүгнэлт, бодлогын хувилбар, шийдэл дэвшүүлээч ээ” л гэмээр байна. Буруу байна гэдэг үгийг хэн ч хэлж чадна. Шүүмжлэлийн хувьд бол оргүй биш л дээ. Бонд бол эргэн төлөгдөх том өр. Иймээс би хувьдаа гурван зүйл дээр анхаарч болгоомжлох ёстой гэж боддог. Үүнийгээ ч бондын асуудалд яригдаж, бондын санхүүжилтыг босгоод ирэхэд хэлж, шаардаж байсан. Нэгдүгээрт, нэгэнт өр учраас үргүй зарж болохгүй, эргэн төлөгдөх, баялаг бүтээх тооцоо судалгаатай төслүүдэд очих ёстой. Хоёрдугаарт, хяналт, хариуцлагын механизм нь тодорхой байх ёстой. Гуравдугаарт, бондын хөрөнгө оруулалтуудаар дамжуулж үндэсний үйлдвэрлэл, хувийн хэвшлээ дэмжиж, улс орны эдийн засгийг бодитойгоор тэлэхэд анхаарах ёстой. Ингэж чадвал бонд буруу зүйл биш. Энэ бүх нөхцөл хангагдаж байгаа эсэхийг Засгийн газар УИХ-д дэлгэрэнгүй танилцуулах ёстой. Хяналт тавих эрх, үүрэг нь УИХ-д байгаа. Тэгэхээр УИХ-ын ээлжит бус чуулган хуралдах нөхцөлд Засгийн газар үүнийг УИХ-д тайлагнах цаг болсон гэж бодож байна.

-Эмэгтэй гишүүдийн хувьд ойрын үед ямархуу ажил хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Бид тус бүрдээ өөрийн эзэмшсэн мэргэжил, барьж хөөцөлдөж ажилладаг чиглэлүүд бий. Нийлж санаа тавихгүй бол болохгүй асуудлууд ч байна. Улс төрд эмэгтэйчүүд “эзгүй” байхад хуримтлагдсан олон асуудал үүнд орно. Тэр тусмаа гэр бүл, хүүхэд, эх нялхсын эрүүл мэнд, сургууль цэцэрлэгийн хүрэлцээ гээд амьдралын аар саар юм шиг атлаа маш чухал ач холбогдолтой, том асуудлууд. Захын жишээ хэлэхэд өнөөдөр орон сууцны хороолол барихыг дэмжээд байгаа хэрнээ орон сууцны хороолол дундах цэцэрлэг, сургуулийн газрын асуудлыг шийдэхгүй орхиж байна. Үүнээс болоод эцэг эхчүүд өвлийн утаа, цагийн богино, машины түгжрэл дунд хүүхдүүдээ олдсон цэцэрлэгт нь холоос зөөх гэж ямар их чирэгдэл, хохирол гарч байгаа билээ дээ. Дээр нь угаасаа цэцэрлэгийн тоо хангалтгүй байгаа. Удахгүй ирэх оны төсөв хэлэлцэгдэнэ. Тэр үед эдгээр асуудал бидний анхаарлын төвд байхаас өөр аргагүй.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Ж.Баттуул