Химийн бодис, зарим төрлийн хоол унд /халуун ногоо, мөөг, даршилсан ногоо/, нян вирус, эмийн, ургамлын, янз бүрийн тоосонцрын нөлөөнд хэт мэдрэг байдал, цочрол үүссэний улмаас үүсэх эмгэг. Ийм шалтгаанаар үүссэн эмгэгийг харшил буюу харшлын өвчин гэнэ.

Харшлын өвчинг хүн төрөлхтөн эрт үеэс ажиглаж иржээ. Харин үүссэн эмгэгийг тайлбарлаж чаддаггүй байжээ. Анагаах ухааны эцэг Гиппократ МЭӨ IV-V зуунд хүнсний зарим төрлийн бүтээгдэхүүн хүнд харшил өгч, ходоод гэдэсний замыг хямруулах, биеэр чонон хөрвөс туурдаг тухай бичсэн байдаг.

Эртний Эллиний эмч Гален (МЭӨ II зуунд) сарнай болон үнэрт цэцгийн үнэр хамар битүүрүүлж тагжруулдаг, нус нулимс гоожуулдаг тухай бичиж үлдээсэн байна. XIX зууны үед өвс ургамлын тоосонцрын улмаас үүссэн халуурах хам шинжийг бүрэн тайлж тоосонцрын харшил гэж нэрлэжээ.

Манай өвөг дээдэс яс тайлж чадаагүй ч хонины бууц, шарилжтай газар явахад хамар нь битүүрч, нус нулимс нь гоождог хүнийг бууцанд, шарилжинд харш таардаггүй хүн гэж учрыг олж хэлж ирсэн түүхтэй.

Гуурсан хоолойн багтраа, шарилжны нусгай, чонон хөрвөс, арьсны гүвдрүү, гэнэт хамар тагжрах, найтаах, хамар битүүрэх зэрэг эмгэг нь харшлын шалтгаантай болно. Сүүлийн үед харшлын өвчин нэмэгдэх хандлагатай байгаа ба зарим оронд хүн амын 10% хүртэл харшилтай холбоотой өвчтэй гэх тооцоо гарчээ. Энэ нь олон төрлийн эм, антибиотик, химийн олон төрлийн синтетик бодис, будаг, будагч бодис, угаалгын нунтаг, ургамал, хортон шавьж устгах бодис, үнэртэн танартан илүү их хэрэглэж буйтай холбоотой. Харшил үүсгэгч бие махбодид гаднаас орж харшил үүсгэхийг гадны харшил, бие махбодиос бодисын солилцооны үр дүнд бие махбодь дотор үүсч буй харшлыг өөрийн буюу дотоод харшил гэнэ. Гадна харшлыг таслан зогсоох амар, юунаас болсон нь мэдэгдэхгүй харшлаар илрэх өөрийн дотоод мах цусны харшлыг тогтоох нь амаргүй.

Харшлыг үүсгэх шалтгаанаар нь биологийн, эмийн, ахуйн, хоол ундтай холбоотой, үйлдвэрийн, ургамлын гэх зэргээр ангилдаг. Биологийн шалтгаанд гаднаас бие махбодид орж харшил үүсгэгч нян вирус, мөөгөнцөр, шимэгч хорхой урьдчилан сэргийлэх сийвэн вакцин зэрэг болно. Нян, вирус мөөгөнцрөөр үүссэн харшил өвчнийг халдвар харшлын өвчин гэнэ. Үүнд сүрьеэ, бруцеллёз бусад өвчин орно. Харшлын шалтагт бие махбодийн өөрийн халдварын голомт болох хорхойтсон шүд, хамар нармайн үрэвсэл, гайморит, цөсний хүүдийн үрэвсэл зэрэг өвчинтэй холбоотой зовиур өгөхөөс гадна зарим хүнд харшил хэлбэрээр илүү гарна.

Сийвэн, вакцин нь тариулсан тохиолдолд харшлын хурц хүнд хэлбэр болох гаждалын хариу урвал өгч болно. Энэ нь яаралтай зөв арга хэмжээ авахгүй бол амь насанд аюултай. Үүнийг хүмүүс реакци өгөөд гэж ярьдаг.

Аспирин, новокайн, пенициллин, амин дэмийн бэлдмэл зэрэг дурын эм харшил өгч болно. Эмийн харшил нь хэрэглэж байгаа хэлбэр их болон зарим үед өчүүхэн бага тун ч харшил өгч болно. Сульфаниламидын төрлийн эмийн бэлдмэл ид хэрэглэж байх үед харшил илүүтэй өгч байсан ба сульфаниламидыг хэрэглэх нь багассанаас хойш уг эмтэй холбоотой харшил өгөх нь багассан. Тодорхой үндэслэл багатай эм тан хэрэглэх нь харшил өгөх үндэс болдог. Антибиотикоос пенициллиний төрлийн эмэнд харшил илүүтэй ажиглагддаг. Ер нь эмийг эмчийн зөвшөөрөлгүй дур мэдэн өөрийгөө, эмчлэх тарих нь амь насанд аюултай харшил өгч болохыг санах нь чухал.

Орон байрны тоосонцор, хивс, хувцас, цагаан хэрэглэл, ноосон эдлэлийн тоос, амьтны хаг, үс зэрэг нь зарим хүнд ахуйн харшил өгдөг. Үүнээс гадна гэр ахуйн цэвэрлэгээний бодис, үнэртэн танартан, угаалгын нунтаг, хортон шавьж устгах бодис, дезодрант зэрэг болно. Ахуйн харшил гол төлөв амьсгалын замын эмгэг, гуурсан хоолойн багтраа, хамар битүүрэх, нус гоожих зэргээр илэрнэ.

Ургамал, шарилж өвсний тоосонцроос үүсэх харшлыг ургамлын харшил гэнэ. Ургамлаас хамгийн их харшил өгдөг нь зэрлэг шарилж, хогийн ургамлын тоосонцор юм. Ийм харшил хавар, намрын улиралд тохиолдох нь элбэг. Хоол хүнсний бүтээгдэхүүн зарим хүнд харшил өгч болно. Амьдралаас ажиглахад хувь хүний хэт мэдрэг байдал, онцлогоос болж ямар ч хоол хүнсний бүтээгдэхүүн харшил өгөх нь бий. Сүү, мах, загасны мах, улаан лооль, нимбэг, шокалад, бусад бүх төрлийн жимс зэрэг нь таарахгүй тохирохгүй хүндээ харшил өгнө. Хүнсний бүтээгдэхүүнтэй холбоотой харшил Нь хоол хүнс гэдэс ходоодонд орсны дараах хэдхэн мөчөөс эхлэн аажим удаан харшил өгч болно. Энэ нь ходоод эвгүйрэх, гүйлгэх, суулгах, гэдэс дүүрэх, бөөлжих болон бие загатнах зэргээр илэрнэ. Хүүхдэд ийм харшил нь шүүдэст эмзэгшил хэлбэрээр илрэх нь илүүтэй.

Орчин үед хүнсний бүтээгдэхүүн, амттан, ундааны будагч бодис, түүний баглаа боодлын цаасны будаг, чанар муутай орлуулагч хэрэглэсэн бүтээгдэхүүн харшил өгөх нь илүү ажиглагддаг. Үйлдвэр ахуйд хэрэглэдэг давирхай, эрдэс бодисын тос, будаг, лак, цавуу, шавьж мөөгөнцрийг устгадаг бодис, тоосонцор зэрэг нь харшил өгч байна.

Үйлдвэрт ажилладаг хүн өөрт нь харшил үүсгэгч орчинд ажилласнаас арьсны хэлбэрт харшил авч болно. Удаан хугацаанд үйлдвэрийн харшил үүсгэгчтэй харьцсанаас юуны өмнө арьсны хэлбэрт харшил голлоно. Харшлын өөр нэг хүчин зүйл бол халуун хүйтэн, механик цочруул зэрэг болно. Энэ өгүүлж буй хүчин зүйлс дангаараа харшил үүсэхэд нөлөөлөхгүй, давхар нөлөө дам дагалдсанаас үүсдэг. Хүний бие махбодид гарсан гадны харшил үүсгэгч хүчин зүйл өвөрмөц харшил үүсгэнэ. Өвөрмөц хариу урвал нь бие махбодид нэвтэрсэн харшил үүсгэгчид хүний бие цочрол авч үүний улмаас харшлын эсрэг бие уурагт нэгдэл үүснэ. Хэрэв энэ харшил үүсгэгч нь дахин бие махбодид орохгүй бол үүссэн эсрэг бие уурагт нэгдэл гадагшлан цочрол авсан бие махбодид харшлын далд зовиур илрэлгүй арилна.

Хэт мэдрэг, ахин өөрт харших гадны бие дахин нэвтэрвэл жинхэнэ харшил илэрнэ. Өвөрмөц биш шууд үүсэх харшил нь бие махбодид харшил үүсгэгч орсон тохиолдолд шууд илэрнэ. Ийм үед таарахгүй хоол унд идсэн даруйд болон эм тариа хэрэглэсэн үед хөнгөн, хүндэвтэр хэлбэрээр харшил гарна.

Харшил эмгэгт удамшил, мэдрэлийн болон дотоод шүүрлийн системийн үйл ажиллагаа нөлөөлнө. Эх эцгийн аль нэг нь болон хоёулаа юмуу тэдний ойр төрөл садан хүмүүс харшилтай бол үр хүүхдийн заримд харшилтай холбоотой эмгэг тохиолдох нь бий. Харшилд мэдрэлийн дотоод шүүрлийн систем, тархины гэмтэл, сэжиглэл, сөрөг сэтгэмж, аливааг муу талаас нь бодох байдал нөлөөлдөг.

Гаднаас онц харших юмны нөлөөгүй хирнээ өвчтөний өөрийн биед ямар нэг харшил хэлбэрээр илрэх эмгэгийг дотоод буюу өөрийн харшил гэдгийг дээр өгүүлсэн. Өөрийн буюу дотоод харшилд нөлөөлөх хүчин зүйлд бие махбодийн зарим эд эрхтэний хэвийн уураг, эсвэл хэвийн уурагт нэгдэл нь өөрийн хэвийн биш уурагт нэгдэл болж өөрчлөгдөх, жишээ нь: түлэгдэлт, цацрагийн өвчний үед, бие махбодид нянгийн хор, уураг, эмийн бодисын нөлөөгөөр өөрчлөгдсөнөөс үүснэ гэж үздэг. Хэвийн нөхцөлд бие махбодийн өөрийн эд эрхтэний уураг гадны уурагт нэгдлийн нөлөөнд автаж өөрчлөгдөх ёсгүй. Харин түүний эсрэг бие ч үүсэх ёсгүй. Өөрийн харшил нь бие махбодийн хамгаалах урвал нь өөрийн эд эрхтэн биеийн эсрэг үйлчлэх ба энэ тохиолдолд өөрийн биеийн дотоод харшилтай холбоотой эмгэг үүсч болно. Харшил бүхэн дээр өгүүлсэн шинжээс гадна хувь хүнд харшил биш өөр эмгэг хэлбэрээр ч илэрнэ. Үүнд цус багадах, үе мөчний үрэвсэл, бөөрний эдийн үрэвсэл зэрэг орно. Үүнийг халдвар харшлын шалтгаантай эмгэг гэнэ.

Харшлын өвчний оношийг харшил илэрсэн шинж тэмдэг, харших зүйлийн шалтаг зэрэгтэй холбож тавина. Оношийн хэрэглүүрт харшсан шалтагтай холбож үзэх сорил, лабораторийн шинжилгээ орно. Эмчилгээ нь харшил үүсгэж буй шалтгаас хамгаалах, хэрэглэж буй эм тариаг солих, өвөрмөц харшил тайлах эмчилгээг өвчтөнд уг өвчний хурц шинж тэмдэггүй үед хийнэ.

Урьдчилан сэргийлэлт: Харшил үүсгэгчид давтан өртөхөөс өөрийгөө хамгаална. Үүнд эмийн бодист харшдаг бол эмээ солих, өөр эмээр орлуулах, эм хэрэглэхээ хязгаарлах, юуны өмнө өөрийгөө дур мэдэн эмчлэхээс зайлсхийх, ажлын нөхцлөө солих, өөрийн биеийн идээт эмгэг, шүдний хорхой, гүйлсэн булчирхайн үрэвсэл, хамар нармай барьсан идээт эмгэгийг эмчлэх, хоол ундаа зөв зохистой хэрэглэх, хөхүүл, угжны хүүхдийн сүү хоолыг тохируулах, ажил амралтаа зохицуулах зэрэг болно.

Анхаарах нь: Онцын хэрэгцээгүй үед гоо сайхны бүтээгдэхүүний олон төрлийн сонголт хийх; тураах, биологийн нэмэлт бүтээгдэхүүн хэрэглэх; будагт өнгөт ундаа, чихэр, хатаасан жимс болон хэрэглэж хэвшээгүй зүйлийг болгоомжтои хэрэглэнэ.

ХАРШЛЫН ШАЛТГААНТ ШОК- Харшлын хүнд хэлбэр нь гаждалын шок юм. Өвөрмөц биш харшил нь цочир, аажим хоёр хэлбэрээр илэрнэ. Цочир хэлбэр нь арьсан дээр гүвдрүү булдруу - чонон хөрвөс гэнэт туурах, бие загатнах, амьсгал бачуурах, боогдох, нүүр хамар улайх, зүрх савлах, ходоод гэдэс барьсан хямрал харшил үүсгэгч бие махбодид орсноос хойшхи анхны мөчөөс 20 минутын дотор илрэхийг хэлнэ.

Хариу урвал нь янз бүрийн байдлаар илэрдэг. Энэ нь арьсан дээр гарах гөвдрүү,товруу,загатнаагаас аваад харшлын шалтгаант шок хүртэл байдлаар илэрч болно. Үүнд гаждалын шок, чоно хөрвөс, гуурсан хоолойн багтраа, сийвэнгийн өвчин, квинкегийн хаван, шарилжны нармайдас зэрэг орно. Аажим хэлбэр гэж харшил биед нэвтэрснээс хойш хэдэн цаг хоногийн дараа илрэх харшлыг хэлнэ. Харшлын аажим хэлбэрийн илрэл нь нянгийн шалтгаант өвчнөөс сүрьеэ, бруцеллёз, хулгана тахал, байнгын удаан хавьтлын улмаас үүссэн арьсны харшилтай холбоотой үрэвсэл (хими, эмийн, эмнэлгийн газар ажилладаг хүмүүст/ тохиолдоно.

Анхаарах нь: Ийм харшлын шок бүхий хүнийг ганцааранг нь орхиж болохгүй, юм уулгах хэрэггүй, толгойг нь өндөрлөн хэвтүүлж болохгүй. Амьсгал боогдох аюултай.

Шинж тэмдэг: Арьсны гадарга, уруул ам цайх, цээж хэвлийгээр тууралт, гүвдрүү, чонын хөрвөс гарах, огиулах, бөөлжих, бүсэлхий нуруугаар өвдөх, цээж давчуурах, амьсгал өнгөц хурдсах, судасны лугшилт хурдан жирвэлзэх, бачуурч тэвдэх, ухаан алдах.

Авах арга хэмжээ: Харшлын шалтгааныг тогтооно. Өвчтөнд харшлын цочир урвалын эсрэг бэлдмэл демидрол, супрастин, хлорфенамин, тавегил, витамин С, кальци хлорид өгч болно. Зөгийд хатгуулсан бол хатгасан газраас нь хошууг нь авна. Өвчтөнг тайван байлгахыг хичээнэ. Сандарвал харшил улам даамжирах тал бий. Амьсгал нь зогсвол хиймэл амьсгал хийнэ. Яаралтайгаар эмнэлгийн тусламж авна. Шалтгааны дагуу эмчилгээ хийлгэнэ.

УРГАМЛЫН ХАРШИЛ- Ургамлын тоосонцрын шалтгаантай харшилт өвчин. Хамар битүүрнэ, нулимс гоожно, нүд загатнаж хорсоно, улайна, ханиалгана, цээж бачуурч багтрааны шинж өгч болно. Ургамлын харшил голдуу улирлын шинжтэй байна. Хаврын сүүл, зуны эхэн сард ургамал ногоо цэцэглэх, дэлгэрэх үед тохиолдоно. Салхины нөлөөгөөр тоос хүртдэг ургамал илүү харшил өгдөг гэж эрдэмтэд тогтоожээ. Хамгийн илүү харшлыг шарилж, хогийн ургамал өгнө. Амьсгалын замд 40-50 ширхэг тоосны мөхлөг, нүдэнд 3-5 мөхлөг орсон тохиолдолд харшил илэрч болно. Хөдөө хээр нутагт ургамлын тоосонцор их боловч суурин газрын оршин суугчид ургамлын харшил авах нь илүү гэсэн тооцоо бий. Энэ нь хот суурин газар агаарын бохирдол ил үү, ургамлын тоосонцроос гадна машины утаа, тоос, нүүрсний утаа, түүнд агуулагдах химийн бодисын нөлөөгөөр амьсгалын замын салст бүрхүүл цочрох, үүний улмаас тоосонцорын нөлөө ихэсдэгтэй холбоотой.

Тоосонцорт хэт мэдрэг байдлын шалтгааныг тогтоож эмчилгээг мэргэжлийн харшил судлагч эмч хийнэ. Оношийг арьсан доор харшлын сорил тавьж тогтооно.

Анхаарах нь: Ургамлын харшилтай хүн ямар улиралд, хэдийд харшил хөдөлдөг зэргээ мэддэг учир тэр үедээ өөрийгөө хамгаалах арга хэмжээ авна. Тоосонцортой газар явахгүй байх, амны хаалт, нүдний шил зүүнэ, эмчийн зөвлөгөөг мөрдлөг болгоно.

ЧОНОН ХӨРВӨС-Арьс салстын гадаргад халгайд түлэгдсэн юм шиг жижиг, том хавтгай, тодорхой хэлбэр дүрсгүй гүвдрүү гарах, арьс хөрзийж овойх, харшлын гаралтай өвчин. Харшил нь хоол унд, эмийн бодис, ялаа шумуулд хатгуулснаас үүсч болно. Өндөг, шоколад, бяслаг, мөөг, зарим төрлийн жимс, загас; эмнээс пеннициллин, сульфаниламидын төрлийн эм, хинин, парацетамол зэрэг нь харшил өгөх нь бий. Харшилтай холбоотой чонон хөрвөс хэдэн цагаас хэдэн өдөр үргэлжилж болно. Зарим үед ийм харшил нь үе үе гарч алга болж архагших талтай.

Чонон хөрвөс удаан хугацаагаар гарах нь зарим төрлийн өвчин, элэг, бөөр, хоол боловсруулах замын эмгэг, бодисын солилцооны өвчин, гэдэсний хорхой, аажим явцтай далд халдвар, гүйлсэн булчирхайн архаг идээт үрэвсэл, хамар, түүний дайврын өвчин, чихний идээт үрэвслийн улмаас болно. Чонын хөрвөс их бие, нүүр гар хөлд онцын зовиургүй гарна. Тууралтын гүвдрүү хэмжээ хэлбэр нь янз бүрийн хэлбэртэй, улаан ягаан, цайвар өнгөтэй байх ба төв нь арьснаас илт овойж харагдана. Гүвдрүү тууралт гарсан хэсэгт загатнах, халуу оргих шинж өгөх ба гүвдрүү нь зарим үед дорхноо арилна. Тууралт гүвдрүүний үед халуурч болно, бие суларна. Амьсгал бачуур айдас төрүүлнэ. Тууралтын хэт том талбайтайг Квинкегийн хаван тууралт гэнэ. Чонон хөрвөс салстад гардаг гэдгийг өгүүлсэн. Зөөлөн тагнай, залгиур хөөж хавдаж болно. Энэ хэлбэрийн явц нь хүндрэх архагших шинж болно.

Анхаарах нь: Эмчид яаралтай үзүүлнэ. Эмчлүүлж байсан, эм уудаг бол эмчийн заавар зөвлөгөөг дагана. Хоол ундандаа давс, чихэрлэг бага хэрэглэнэ. Харшил өгч болох өндөг, шоколад, хурц хоол, архийг хориглоно. Эм болон хоол ундтай холбоотой бол шингэн сайн ууж, бургуй тавьж ходоод гэдсийг цэвэрлэх замаар биед хуримтлагдсан харшил үүсгэгчийг гаргаж болно. Биеэр гарсан гүвдрүүний загатнааг намжаахын тулд шингэлсэн спирт, 2% -ын салицилын спиртээр арчиж болно.

Өөрт онцын зовиургүй тууралт гүвдрүү гарч өөрөө алга болдог бол юунаас болж буйг сайн анхаарна. Энэ тухайгаа үзүүлсэн эмчдээ хэлнэ.

Авах арга хэмжээ: Гэнэт биеэр гүвдрүү туурч, амьсгал бачуурч, хүнд байдалд орсон тохиолдолд эмчийн тусламж авах хүртэл хлорфенамин, димедрол, тавегил хэлэн доороо тавьж хэрэглэж болно.

www.bolod.mn