Иймд “Ярилцах танхим” булангийнхаа энэ удаагийн дугаарт Туул голын сав газрын захиргааны Ус ашиглалтыг зохицуулах албаны дарга Ц.Бажийг урьж, ярилцлаа.

-Туул гол орчимд амралтын бүс тогтооно гэж байсан. Нийт хэчнээн амралтын бүс тогтоохоор шийдвэрлэсэн бэ?
-Эхний ээлжинд Туул голын хамгаалалтын бүсийг тогтоохоор болоод байгаа юм. Үүний дараа Туул голын эрэг дээр гурваас доошгүй газар амралт, зугаалгын бүс байгуулна. Тус гурван бүсэд нэгдсэн журмаар тохижилт хийхээр зураг төслийг нь гаргасан байгаа. Харин Туул голын 47 километр газрын аль хэсэгт нь суурьшил, амралтын бүс байгуулж болохоор байна гэдгийг одоогоор тогтоох боломжгүй байна. Эхлээд хэмжилт судалгаа хийнэ. Хэмжилтийн ажлыг ирэх сарын 5-наас эхэлнэ. Харин он гарахад амралтын бүсийг тогтоож дуусах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна.

-Санхүүжилтийг нь хаанаас гаргах вэ?
-Азийн хөгжлийн банкнаас эхний ээлжинд хоёр сая ам.долларын буцалтгүй тусламж үзүүлж байгаа. Энэ мөнгөөр зөвхөн зураг төсөл, хэмжилт, судалгааг хийнэ. Судалгааны ажил дууссаны дараа Азийн хөгжлийн банкнаас дахин 30 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийх юм. Мөн тэмдэгжүүлэх тендер зарлаад гүйцэтгэх компанийг шалгаруулж байна. Энэ тендерт найман компани оролцсон.

-Зураг төслийг гаргасан гэсэн. Амралтын бүсийг хэрхэн тохижуулахаар төлөвлөж байна вэ?
-Бид гадны орноос туршлага судалж байгаа. Манайх шиг эрс тэс уур амьсгалтай оронд тохирсон амралтын бүс дэлхийд байдаггүй юм байна билээ. Үүнээс харахад жилийн дөрвөн улиралд таарсан тохижилтыг хийх шаардлагатай болж байгаа юм. Зураг төслөө хийх гэж бид их ярилцсан. Гол нь аюулгүй байдал, цэвэр орчин, сэтгэл ханамжийн баталгааг бүрэн өгөх амралтын бүсийг бий болгоно. Үүнээс гадна машины зогсоолыг амралтын бүсээс зайдуу байрлуулж өгнө. Ингэснээр иргэд амралтын бүс рүүгээ алхаж очих юм. Харин Улаанбаатар хотын захиргаанаас Туул голын 16 цэгт амралтын бүс байгуулах саналыг тавьсан. Энэ бол үнэхээр боломжгүй зүйл. Учир нь Туул гол бүхлээрээ энэ 16 бүсэд багтахаар болоод байгаа юм.

-Амралтын бүс болон хамгаалалтын бүсийг тогтооход хүндрэл гарч байна уу?
-Манай улсын хүн амын 40 орчим хувь нь Улаанбаатар хотын цэвэр усны эх үүсвэр болсон Туул голын ай сав дагуу амьдарч байна. Үүнтэй холбоотойгоор хотын төвлөрсөн ус хангамжийн тэжээлийн дотоод, гадаад бүсийг шинэчлэн тогтоож, тэмдэгжүүлэх ажлыг шинэчлэн тогтоох тухай захирамж гарсан. Үүний дагуу эргээс 50 метрт эрүүл онцгой бүс, 200 метрт энгийн хамгаалалтын бүс, шаардлагатай бол эхний татам хүртэл хамгаалалтын бүсийг тогтоож өгнө. Эхний татам нь Тасганы овоо хүртэл үргэлжилдэг. Түүнчлэн Монгол Улсад 250 цагийн тундас ордог. Харин 150 цагийн тундасыг зуны улиралд авч байна. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэвэл тундасыг ус хурах талбайгаар сэвсгэр хурдацаар урсгаж ингэснээр гадаргын болон хөрсний гүний усаар тэжээл авч байх ёстой юм. Тиймээс мэргэжлийн байгууллага нь хамгаалалтын бүс тогтоохдоо энэ хэсэг нь сэвсгэр хурдацтай ус хурах талбай ихтэй учир 500 метрээр нь тогтооно гэж зааж өгнө. Мөн хатуулаг хөрстэй газрыг нь 50 метрээр авч болно гэж хэмжилт хийх ёстой. Хамгаалтын бүсийг тогтооход амралтын газар болон суурьшлын бүс саад болж байна. Энэ бүгдийг нэг тийш нь болгож шийдэхгүй бол хамгаалалтын бүсийг тогтооход саад учирч болзошгүй байна.

-Тэгэхээр Туул голын эрэг дагуу байрласан амралт, сувиллын газруудыг нүүлгэнэ гэсэн үг үү?
-Хуульд эргээс 200 метр газар онцгой, 500 метр бол энгийн хамгаалалтын бүс гэж заасан байдаг. Энэ бүсэд үйл ажиллагаа эрхлэхийг хориглосон. Одоогоор есөн амралтын газар, хоёр суурьшлийн бүс байна. Хамгаалалтын бүс дотор иргэд, аж ахуйн нэгж байгууллагууд газар ашиглах эрхтэй. Харин өмчлөх буюу эзэмших эрхгүй байдаг. Тиймээс эдгээр амралтын газарт ус ашиглалт болон бохирын асуудалд хатуу хяналт тавьж ажиллаж байна. Тэмдэгжүүлэх ажил дуусахаар амралтын газруудыг нүүлгэнэ л гэж үзэж байна.

-Цаашид хамгаалалтын бүс ямар байгууллагын мэдэлд очих вэ?
-БОНХ-ийн сайдын зөвлөлөөс голын эрэг дээр байгаа суурьшлийн бүсийг тогтоох ажлыг манай байгууллагад үүрэг болгон өгсөн. Мөн нийслэлийн Засаг даргын 95 тоот тогтоолоор усны эх үүсвэрийг хамгаалсан захирамж гаргасан. Захирамжийн дагуу Гачууртаас эхлээд Улаанбаатар хот дундуур урсдаг 47 километр газар хэмжилтээ хийж тэмдэглээд явж байна. Төв аймгийн Алтанбулаг хүртэл тэмдэглэгээ хийнэ. Хэмжилт хийсний дараагаар Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн сайд, Барилга, хот байгуулалтын сайдаар батлуулах ёстой. Сайдууд баталсны дараагаар орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авах уу, улсын тусгай хамгаалалтад авах уу гэдгийг шийднэ.

-Туул голын ус сүүлийн үед тасардаг болсон. Үүнийг мэргэжлийн хүний хувьд хэрхэн тайлбарлах вэ?
-Энэ бол экологийн тэнцвэрт байдал алдагдсаны илрэл юм. Мэргэжлийн үүднээс тайлбарлавал гадаргын ус нь гүний усныхаа хасах балансыг нөхөхийн тулд шургаж орчихоод байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл гүний ус нь дундарсан гэсэн үг. Манайхаас бусад оронд хэрэгцээнийхээ 90 хувийг гадаргын уснаас авч, үлдсэнийг нь гүний усаар хангадаг. Гэтэл манай улс эсрэгээр нь ашигладаг юм. Манай байгууллагаас сарын хугацаанд Туул голоор явж шалгалт хийсэн. Шалгалтын зорилго нь ус ашиглалтын байдлыг шалгах, Туул гол яагаад тасраад байгааг тогтоох ажил хийгдсэн. Ус ашиглах стандартыг шинээр бий болгох шаардлага бий болсон. Учир нь 1995 оны стандарт хэтэрхий хуучирсан. Шалгалтаар ус ашиглалтын ажил тэг хувьтай байгаа нь тогтоогдсон. Тодруулбал, тоолууртай ус ашигладаг байгууллага нэг ч байхгүй нь нотлогдсон. Тиймээс 147 аж ахуйн нэгж байгууллагуудад тоолуур тавьсан юм. Ус ашиглаж байгаа л бол тоолуурыг заавал тавих ёстой.
Усыг зөв ашиглахгүйгээс үүдэж Туул гол тасрах нэг шалтгаан болж байгаа юм. Мөн гүний худгууд голын усыг таслах бас нэг шалтгаан болж байна. Учир нь Улаанбаатар хотод хяналтгүй гаргасан гүний худаг тоогоо алдаад байна. Өмнө нь нийслэлийн Байгаль орчны газар худаг ухах зөвшөөрөл олгодог байсан. Харин зөвшөөрөлгүй 1800 гаруй худаг бий гэсэн бүртгэл байдаг. Гэтэл бүртгэлээс гадуур 4000 орчим худаг байгаа гэсэн тоо байна. Тиймээс бид ирэх долоо хоногоос гүний худаг нийт хэчнээн байгааг тоолохоор тооллогонд гарна. Мөн карьерийн аж ахуйн нэгжүүд Туул голыг таслах бас нэгэн үндэс нь болж байгаа юм. Нэг ширхэг хайрга 0.07 грамм ус агуулж байдаг. Хайрга нь агаарт байгаа чийгийг өөртөө татаж ус болгодог юм. Мөн хөрс болон газрын гүнд урсаж байгаа усыг өөртөө тогтоож, агуулж байдаг. Тиймээс ирэх жилээс эхлэн хайрганы олборлолт хийлгэхгүй.

-Туул голын хэмжээнд хэчнээн хайрга олборлох лиценз байдаг вэ. Эдгээр компаниуд нөхөн сэргээлтийг ямар төвшинд хийдэг вэ?
-Туул голын хэмжээнд нийт 168 ширхэг ашигт малтмал буюу хайрга олборлох лиценз байдаг. Харин ашигладаг нь 97 лиценз бий. Үүнээс 61 лицензийг цуцалсан. Нийслэлийн Засаг дарга 84 лицензийг цуцлах хүсэлтийг гаргасан ч манайх цуцалдаг байгууллага нь биш болохоор шийдэж өгөөгүй. Тиймээс Туул голын сав газрын захиргаанаас Усны тухай хуулийн дагуу ус ашиглах зөвшөөрлөө аваагүй компаниудыг эрхийг цуцалсан байгаа. Мөн нөхөн сэргээлтийг гурван жил тутамд хийх ёстой байдаг. Гэтэл Туул голын ай сав дагуу хайрга олборлож байгаа компаниуд 12 гаруй жил олборлолт хийгээд нэг ч удаа нөхөн сэргээлт хийгээгүй. Гэхдээ хайргыг нөхөн сэргээдэггүй. Учир нь хайргыг олборлосон л бол хайргаар буцааж нөхөн сэргээх ёстой байдаг. Тиймээс буруу нөхөн сэргээлт хийсэн буюу огт нөхөн сэргээлт хийгдээгүйгээс одоо Туул гол бохирдолын өндөр түвшинд хүрч байна.

-Туул голын бохирдол ямар төвшинд байгаа вэ. Ер нь бохирдсон усыг хэдий хугацаанд цэвэрлэх бол?
-Сүүлийн 20 жилд бохирдуулсан л даа. Эхний ээлжинд төв цэвэршүүлэх байгууламж усаа 90 хувиас дээш цэвэршүүлэх чадвартай байх ёстой. Тэгээд Туул голын бохирдлыг хэмжээ хаанаа ямар байгааг бүрэн тогтоох хэрэгтэй. Үүний дараа цэвэрлэгээний ажил хийх учиртай. Мөн голын урсгал доор байдаг торгон элс буюу хагшаас нь олон төрлийн бодисоор бохирдсон. Үүний хэмжээг судалгаагаар тогтоох юм. Бас хатуу хог хаягдал ч их бий. Голын эрэг дээр хаясан хог шорооноос гадна үйлдвэрийн бохирдолт их хэмжээгээр нөлөөлнө. Арьс ширний үйлдвэр Туул голын 40 гаруй хувийг бохирдуулж байдаг. Харин Харгиагаар дамжуулан бохироо цэвэршүүлсэн 29 арьс ширний үйлдвэр байдаг. Ноос ноолуурын үйлдвэр тав байгаа. Түүнчлэн арьс ширний хоёр үйлдвэр нэг тэрбум 500 сая төгрөгөөр хувьдаа цэвэршүүлэх байгууламж барьсан. Цэвэрлэгээний төвшин 92 хувьтай гардаг. Тиймээс бусад үйлдвэр ч гэсэн цэвэршүүлэх байгууламж барих шаардлагатай.

-2002 оноос эхэлж Туул голын гадаргын усыг нөөцөлнө гэж ярьж байсан. Үүнийг яагаад одоо болтол шийдэж өгөхгүй байгаа юм бэ?
-Туулын эхэнд боомт барих гэж байгаа. Боомт барьж гадаргын усаа нөөцлөх гэж байгаа юм. Боомтыг 450 тэрбум төгрөгөөр хоёр газар далан барих ажил явагдах юм. Тодруулбал, том нуур үүснэ гэсэн үг юм. Хэрвээ Туул голын урсац багасах тохиолдолд далангаасаа Туулын усыг тэжээх юм. Уг нь зураг төсөл нь 2002 оноос эхэлж хийгдсэн. Тэгэхдээ манай байгууллага үүнд зөвхөн мэргэжлийн дүгнэлтийг л гаргаж өгнө.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Б.Нарантуяа