харьяат, Монгол Улсын тод манлай уяач Х.БатЭрдэнэ одтой байлаа. Түүний уясан зургаан нас бүгд айраг, түрүү авч наа дамчин олныг баясгасан. Ямар бөх давж, хэний морь хур далсныг ам дамжин хүүр нэлдэх наадмын тухай яриа хуучраагүй байна. Энэ сэдвээр ярилцахаар тод манлай уяачийг урилаа.

-Энэ жилийн наадмаар Та хурдтай, өнгөтэй байлаа. Ийм амжилт тогтоосон уяач байдаг болов уу? -Өмнөх жилүүдийн наадмын амжил туудыг шүүж үзэж байгаа гүй болохоор дээд амжилт тог тоосон эсэ хийг би мэдэхгүй. Харин морь со нирхогч хүмүүс, найз нөх дийн ярианаас сон соход урд нь ийм амжилт гаргаж байгаагүй гэх юм билээ. Бид энэ жил өнгөтэй сайхан наадлаа. Наадмаар зургаан насны зургаан морь уяж уралдуулсан. Мордуулсан морь болгон маань айраг, түрүү авсан нь ховорхон амжилт. Манай уяач Монгол Улсын манлай уяач Дугараа хэмээх Б.Бат-Өлзий маань уяа сойлгыг нь тааруулаад сайхан уралдууллаа. Энэ жил их нас маань түрүүлсэн. Соёолон төрийнхөө наадамд хоёр дахиа түрүүллээ. Түрүү жил би хон гор соёолонгоо аман хү зүүдүүлж байсан бол энэ жил хүрэн соёолонгоо аман хүзүүдүүллээ. Шүдлэн айргийн тавд давхисан. Эрлийз морь дын уралдаанд сартай хээр соёолон маань дээд насанд аман хүзүүдсэн. Хязаалан маань дунд насанд айргийн дөрвөөр, миний унаган адуу хар даага бага насанд айргийн дөрвөөр давхисан амжилттай наадлаа даа.

-Та өөр салбарт ажилладаг хүн. Морь руу яагаад халтирсан нь сонин байна?

-Би багаасаа л моринд ойрхон өссөн. Морин той руулгын морийг уяж, улс, бүсийн наадмаас олон айраг, түрүү авч байсан Төмөржаа гэдэг уяач миний нагац аав. Манай ээж Монголын морин спортын анхны мастер. Ээж минь наадмын өмнө Монголын морин спортын тамирчдаас анх удаа га вьяат тамирчин цол хүрт лээ. Ээжийн төрсөн ах Мон гол Улсын манлай уяач Даваадорж гэж хүн бий. Өвөө, ээжийн талынхнаа дагаад би моринд ойр өссөн, морь малд дуртай болсон. Бизнес хийж яваад, ажил үйлс маань жигдрээд ирэх үед 2007 оноос морь уях болсон. Анх Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын Амаржаргалын халзан морийг авч, улсын наадамд уралдуулсан. Морь минь эхний жилдээ улсын наадамд зургаад орж, гараагаа амжилттай эхэлсэн.

-Хүүхэд байхдаа хурдан морь унадаг байв уу?

-Жижиг наадамд морь унаж уралдаж байсан. Морин тойруулгын морь унаж Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд болдог үзүүлэх тоглолтод ээжтэйгээ очиж, бүгдэд нь оролцдог хүүхэд байлаа. Манайхан ах, дүү дөрвүүлээ. Бид өөр өөрийн гэж заалгаж авсан морьтой. Тэднийгээ арчилж, унадаг байлаа.

-Ээж тань нас жар гарсан хэрнээ морин спортоосоо холдож чаддаггүй хүн бололтой. Түүн шиг насаараа морин спортоор хичээллэсэн эмэг тэй хүн ховор байх?

-Ер нь ховор шүү. Миний мэдэхээр Монгол Улсын алдарт уяач Хорлоодой гуай бий. Зах зээлийн нийгэмд шилжих үед Монголд сонгомол морин спорт уналтад орсон л доо. Мэргэжлийн тамирчид, хөрөнг ө мөнгө байхгүй болсон хэ цүү үе байлаа. Харин сүү лийн үед бид дэм жээд, ээж минь гарын хэдэн шавьтай болсон. Тэдэндээ байнгын бэлтгэл сургуулилалт хийлгээд, компа нийнхаа нэр дээр тэмцээн уралдаанд оруулж байна. Сонгомол морин спортын ул сын уралдааныг зохион бай гуулах болсноор энэ спорт сэргэж эхэлж байгаа. Ээжтэй хамт морин тойруул гад ажил лаж байсан хүмүү сийн дэмж лэг их бай на. 2016 оны олим под сонгомол морин спортын төрлөөр анхны та мирч даа оруулах том зорилт тавиад ажил лаж байгаа. Ээж морины уяа сойлго тааруулахад оролцох гүй ч сонгомол морин спор тын төрлөөр шавь нараа бэлт гэж яваа хүн. Баяр наадмын үзүүлэх тоглолтод тамирчдаа дасгалжуулдаг. Хүй долоон худагт морь ирэх хүртэлх завсар чөлөөгөөр наадамчин олноо баясгах саад тай харайлтын үзүүлэх тог лолтуудыг ээж гардан бэлт гэдэг.

-Хүүхэд байхын моринд хорхойтой байсан Танд энэ морьтой холбоотой дурсамж байдаг л биз дээ?

-Морин тойруулгын босоо саарал гэдэг морийг би өөрөө хариуцаад очих болгондоо барьж авч унадаг, морио цэвэр лэж торддог байлаа. Ээж сон гомол морин спортын улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож, саадтай харайлтаар улсынхаа дээд амжилтыг 10 гаруй удаа шинэчлэн тогтоосон л доо. 1990-ээд оны эхээр ээжийг улсын аваргын тэмцээнд орох гэж байхад нь би адуун дундаас өөрийнхөө босоо саарлыг уналаа гэж андуураад, түүнтэй яг адил зүстэй гахай саарал морийг бариад унаж байсан. Гахай саарал догшин гэдэг жигтэйхэн. Миний морь бол их номхон л доо, намайг ёотон бариад очиход хүрээд ирдэг. Морин тойруулгын морьд сургуультай. Тэгээд гахай саа рал мориноосоо унаж, эрүү рүү гээ өшиглүүлээд, ээ жийхээ саадтай харайх гэж байхад эрүү нь хавдсан, уйлсан өрөвдөлтэй царайтай хүн урдуур нь гарч билээ. Ээж намайг хараад сүйд болохгүй юу. Ингээд тэр жилдээ улсын аваргын тэмцээнд мөнгөн медаль авч байлаа. Тэгж будилж яваад, ээжийнхээ дахин нэг улсын аварга болох боломжийг хааж байсан удаатай. Би тэр үед 11 настай л байсан болов уу.

-Унаач хүүхдүүдийн аюулгүй байдлыг хангахаас гадна тэднийг шагнаж урамшуулахад уяачид их анхаарал тавих болжээ. Таныг унаач хүүхдийнхээ ээжид машин авч өгсөн гэж дуулсан?

-"Монгол глобал" компанийн захирал Ганбаяр ах айргийн тавд орсон унаач хүүхдүүд өнгөрсөн жил сая төгрөгөөр үнэлэгдэх алтан гэрэгэг дурсгал болгосон. Манай унаач хүүхэд энэ баяртай мэдээгээ аав, ээждээ дуулгахаар миний утсаар ярихыг нь сонсоод өрөвдөх сэтгэл төр сөн. "Ээж ээ, би энэ ал тан гулдмайгаараа танд ма шин авч өгнө" гэж ярьсан. Тэгэхэд нь би машин авч өгсөн л дөө. Одоо ээж, аав нь ма ши наараа ирээд хүүхдийнхээ урал дахыг хардаг. Ер нь хэвлэлийнхэн, зарим төрийн бус байгууллага нэг талыг барьж, хэт туйлшраад байгаа нь анзаарагддаг. Зарим нэг зохион байгуулалтгүй, хариуцлагагүй хүмүүсийн бу руугаас болоод нэг, хоёр хүү хэд эндсэнийг нийт уяачид хүүхдүүдийг унагаж, амь насыг нь хохироодог, хүүхдийн хөдөлмөрийг шу лаад байдаг мэтээр бичдэг. Үнэндээ унаач хүүхдүүд тэдэнд санаа зовоод байгаа дүр үзүүлсэн хүмүүсээс илүү цалин, орлоготой. Найм, ес, арван наснаасаа хувцас хунар, хичээл ном, хоол ундандаа санаа зовохооргүйгээр аав, ээж ийгээ тэжээж байна. Манайх таван унаач хүүхэдтэй. Энэ тав маань морь унасан унаагүй, наадам болсон бо лоогүй жилийн турш бүтэн цалингаа авдаг. Тэдний ах нар, морь унаж байсан хүүхдүүд ч манай компанид туслах ажилчин хийж байна. Хүүхдүүд цалингаа жилээр нь урьдчилж аваад, машин тэрэгтэй болж, аав, ээждээ, амьдралдаа дэмжлэг үзүүлдэг. Манай унаач хүү Гансүхийн Сүхбат энэ жил түрүүлж, айрагдсан зургаан насны морио бүгдийг унасан. Арван настай энэ хүүхдийн мөнгөн шагналд улсаас нийт 3-4 сая төгрөг өгсөн. Дээр нь "Монгол глобал" компани түрүүлүүлж, айрагдуулсан мориных нь тоогоор сая төгрөгийн хадгаламжийн дэв тэр нээж өглөө. Сүхбатын зургаан сая төгрөгтэй хадгаламжийн дэвтрийг би өгөх гээд сууж байна. Эд нар жирийн албан хаагчдаас хавьгүй илүү цалин, орлоготой хүүхдүүд л дээ. Манай Сүхбатын төрсөн ах намайг морь уяж эхлэхээс л миний морийг унасан. Одоо сургуульд сурахын ха жуугаар манайд компанид тус лах ажилчин хийж байна. Бас нэг дүү нь морь унахад бэлтгэгдэж байна. Аав ээж нь ч надад итгэж, хүүхдүүдээ морь унахад нь дуртай байдаг. Бид хэн хэндээ тус дэм болоод явдаг. Ноднин нэг мянгат малчин найр хийж байна гэж наадам зохион байгуулахад нэг хүүхэд эндсэн байсан. Энэ жил Хов дод нэг цэргийн анги морины наадам хийхэд хүүхэд эндсэн гэж дуулдсан. Түүнээс Монголын морин спорт уяачдын холбоо ноос Засгийн газрын тогтоолоор зохион байгуулдаг томоохон наадмуудад хүүхэд унаад эндсэн, бэртэж гэмтээд тахир дутуу болсон тохиолдол байхгүй л дээ. Үүнийг сайн шүүгээд үзэх хэрэгтэй. Харин зам тээврийн осолд орж, эндэж байгаа, хараа хяналтгүй тэнэж яваад хөлдөж үхэж байгаа хүүхэд олон гэж дуул сан. Тэр хүүхдүүддээ л анхаарал халамжаа тавих хэ рэг тэй. Хүний халамжинд орсон хүүхд үү дэд анхаарал тавьсан дүр үзүүлдгээ болимоор санагддаг.

-Наадмын өглөө уяач хүний сэтгэл зүй ямар байдаг бол?

-Наадам дөхөх тусам нойр хүрэхээ больдог. Гэхдээ сайн уяачтай, морь мал руугаа ойр ойрхон очиж, ганц нэг юм асуугаад байдгийн хувьд морины уяа сойлго ямар байгааг гадарлана. Мэдээж энэ ажилд сэтгэлээ өгч, хүч хөдөлмөрөө харамгүй зарцуулсан уяачдын хэмжээнд яаж хүрэх вэ.

-Морь таны хувьд бизнес үү, хообий юу?

-Хообий. Монголд морь уралдуулж ашиг олдог цаг нь болоогүй. Мориор ашиг олдог чиглэл нь өөр. Морийг бизнес болгохын тулд олон улсын жишгээр морин тойруул гаар уралдуулдаг цэнгэлдэх хүрээлэн барих хэрэгтэй. Дэлхий дээр морин спорт хөгжөөд 100 гаруй жил өнгөрчлөө. Тойргийн морины уралдаан дэлхий дээр их хэмжээний мөнгө эргэлддэг том бизнест ордог. Харин манай нөхцөлд сайн уяач нар адуу малаа үнэ хүр гэж худалдаад амьдрал ахуйгаа дээшлүүлж байгааг нь харахад бизнес. Түүнээс моринд дуртай нэг хүн хэдэн төгрөгөөр зарцуулаад морь авч, түүнийгээ айрагдуулж, түрүү лүүлээд үнэд хүргэдэг юм байх гүй шүү дээ. Монголд тойрог замаар уралдуулдаг болбол бизнес болно л доо. Тэгвэл бид ч гэсэн хувь нэмрээ оруулж, бооцоо тавьж, морио уралдуулах сонирхол байлгүй яах вэ.

-Улстөрчид, урла гийнхан, бизнесмэнүүд морь руу хошуурч байна. Морь уях нь сүүлийн жилүүдэд бараг л шинжлэх ухааны түвшинд хүрч мөнгө ч их зарцуулдаг болсон нь нууц биш. Жирийн малчин хүн эрт ний уламжлалын дагуу мо рио уяхад амжилт гаргах ма гад лал бага болж байх шиг санагддаг?

-Малчид улсын наадамд морио уралдуулж чадахгүй бай на гэдэг. Сүхбаатар, Хэнтий, Дорнодынхон бол Улаанбаа тарт ирж хурдан морио ху далдаад бизнес хийж байна. Ан заараарай, эдгээр аймагт захын малчин айл гаднаа 2-3 машин сойчихсон байгаа.

-Ойрд ямар уралдаанд орохоор уяа сойлгоо тааруулж байна даа?

-Долдугаар сарын 20-нд Хархоринд гурван жилд нэг удаа болдог "Их хурд" болно. "Их хурд"-д морьдоо уралдуулна. Энэ бол Монголын шигшмэл хурдан хүлгүүд уралд даг, мон гол морины олимп гэж бо лох наадам. Бид наадмаар урал дуулсан морьдоо дахин сойно. Ма най уяач маргаашнаас морь доо аваад гарах гэж байна.

-Танай гэр бүлийнхэн спортод элэгтэй. Бөхчүүд, мо то циклийн тамирчдыг ивээн тэт гэдэг байх аа?

-Ээж минь спортод зүрх сэтгэлээ зориулсан хүн. Тамирчин хүн ямар их хүч хөдөлмөр, хүнд замыг туулж амжилтад хүрдгийг гадарлана л даа. Тиймээс Монголын ард түмнийг баясгахад цаг зав, залуу халуун насаа зо риулж байгаа хүмүүсийг бо лом жийнхоо хэрээр дэмжье гэж боддог. Манай компанийн нэр дээр нэлээд олон бөх, буудлага, мотоспортын тамирчид байдаг. Спортын аль нэг төрөл гэлгүй улсынхаа нэрийг гаргах боломжтой хүмүүсийг дэмжиж, амжилтаа ахиулах нөхцөл бололцоогоор хангая гэж боддог. Жишээлбэл, мо то с портын тамирчин Халиун болдод уралдаан тэмцээнд оролцох хамгийн орчин үеийн мотоциклийг нь авч өгсөн. Халиунболд энэ мото циклиороо сайн амжилт үзүүлэх байгаа. Саяхан ОХУ-д болсон тэмцээнд түрүүлээд ирсэн.

-Хотын хүүхэд атал та Говь-Алтай аймгийн Шарга сумаар овоглодог?

-Би Улаанбаатар хотод төрж, Говь-Алтай аймагт өвөө, эмээтэйгээ өссөн. Шаргадаа олон ч очсон, Шаргаараа овоглохоос ч өөр аргагүй.

-Нэр нь гарч байгаа уяачид голдуу улс төр, бизнес ийнхэн байна. Та өөрөө морь уях ажилдаа хэр зэрэг цаг зав гаргадаг вэ?

-Наадмаар хэдэн улстөрч, баячуудын нэр дээр морьд уралдаж байна гэж хүмүүс ярьдгийг би мэднэ. Монголын уламжлалт хурдан морины хөгжил өдий дайтай яваа нь бизнес хийгээд олсон хэдийгээ морь малд зарцуулдаг хүмүүсийн хүч хөдөлмөр. Түүнээс морь уяна гэхээр бүгд хөдөө очиж гэр бариад, хэдэн сар, жилээр яваад байхын нэр биш байхгүй юү. Гадаадад тойруулгаар уралддаг сонгомол мо рин спорт байна. Тэнд хэзээ ч морины эзэд очоод уяа сойлгыг нь тааруулаад явдаг гүй. Мэргэжлийн ажилчид бий. Манай уяачид ч ялгаагүй, цалин мөнгө, урамшуулал шаг налаа аваад яваа улс. Тэд ч өөрөө энэ ажилдаа дуртай, морио сайн уралдуулахад л хүч хөдөлмөрөө зориулж байгаа. Тийм байхад би мэдэхгүй байж ажилд нь ороод "ингэ, тэг" гэх нь утгагүй. Уяачаа, унаа чаа, туслахуудаа, мөн хурд тай морьдоо худалдаж байгаа Хэнтий, Сүхбаатарынхнаас мо рийг нь аваад тэр хүмүүсийг ч дэмжээд явж байгаа юм. Манай уяач нар хотод 2-3 өрөө байртай, "Ланд-200" машин унаад явж байна. Ер нь ийм жишиг бий, бусад уяачид ч ялгаагүй байх. Уяачид бүгдээрээ хөдөө амьдардаг, малын боол болсон хүмүүс байдаг гэж боддог бол үгүй л дээ.

Э.ЭНХМАА