Цам үзсэн хүний сэтгэл ариусаж, нэгэн насны буян заяаг нь дээшлүүлдэг гэж бэлгэддэг тул сүсэгтнүүд энэхүү ёслолд олноор ирдэг. Цамын үндсэн өмсгөл нь додиг хэмээх цээжний өмсгөл, модиг буюу хормойвч, шүшив хэмээх агуу ханцуйт дээл, матар хоншоорт гутал, баг зэрэг болох бөгөөд эдгээр хувцас нь муу аюулыг тонилгох, бурхан шашны дайсныг даран сөнөөхийг билэгдсэн зан үйлийн хувцас болно. Цамын баг нь догшид бурхад хийгээд уул усны лус савдаг зэргийн төрх байдлыг дүрслэн харуулах хамгийн гол хэрэгсэл юм. Цамыг цамнахдаа биеийг ганхуулах, сэгсрэх, тэргүүнийг зүг зүгт эргүүлэн сэжих, мутрын олон хөдөлгөөн хийх, хөлөөр харайх, дэвслэх, алхах, цамнах зэрэг хөдөлгөөнийг хийдэг. Хөдөлгөөний эрч хүч, аяс намбаар инээх, хилэгнэх, аврах, тонилгох зэрэг сэтгэлийн хөдөлгөөнийг илэрхийлдэг. Цамын тухайн дүр бүр урин дуудах, адислах, хөөн тонилгох зэрэг онцлогийг илэрхийлэх хөдөлгөөнийг яв цав тохирсон хөгжмийн аялгуу дор хийдэг. Цамчид их бага алхалтаар дайсны орон сууринг чичрүүлэн доргиох, нураах эвдлэх санааг харуулдаг бол харайлт эргэлтээр дайсныг хууран мэхлэх, хөөн гүйцээд хороон устгах утга гарна. Догшидын эрэмбэ өндөрсөх тутам тэдний хөдөлгөөн улам удаан намбалаг, сүрлэг болдог байна. Цам харайх бүжгийн төгсгөлд сор залах ёслол буюу тохиолдож болох бүхий л гай саадыг арилгах бэлгэдэлтэй жахарын балин, сорын балин шатаах үйл болно. Сүсэгтэн олон өөрийн бие дэх өвчин зовлон, барцад гай зэргийг зайлуулахыг хүссэн зүйлээ цаасан дээр бичиж галд шатаах буюу тусгайлан бэлдэж гартаа атгасан балин хэмээх нэгэн зүйл домын хэрэгслийг галд өргөнө. Ингэснээр муу муухай бүхэн ариусдаг хэмээн үздэг юм. Энэхүү ёслолын үеэр тус хийдийн тамгын газрын лам Ц.Алтанхүүтэй уулзав.
-Цамын зан үйл, үүслийн талаар сонирхуулна уу?
- Монгол оронд XYIII зууны дунд үед Төвдөөс дэлгэрсэн цам нь хөгжих явцдаа монгол хэв шинж, бурхан шашны өвөрмөц онцлог чанар, дүр төрхийг олж, нутаг нутгийн цамын бүжиг өөр хоорондоо эрс ялгагдах онцлогтой болж хөгжиж ирсэн. Энэ нь газар газрын сүм хийдийн шүтээн сахиус, уул усны лус савдаг өөр өөр байдагтай холбоотой бөгөөд нөгөө талаас нутаг нутгийн ард түмний зан заншлын өвөрмөц онцлогтой уялдан тооны олон цөөн, гарах дүр дүрслэл, цаг хугацаа, ёс жаяг, дэг хөдөлгөөнийхөө хувьд ялгарах болсон. Цагийн ороо бусгаа 1937 оноос хойш шашны зан үйл, цам хаагдаж1990 онд хурал ном, Майдар эргэх болон бусад шашны зан үйл сэргэсний нэг нь Хүрээ цам. Хувцас оёх, баг хийх, цамын хөдөлгөөний зураг зурах ажлыг ахмад лам нар болон Ганданд сууж байсан хуучин Хүрээний лам нарын хамтын хүчээр 2002 онд ахин сэргээж зам гаргасан. Энэ жил цамыг 11 дэх жилдээ гаргаж байна. Хүрээ цам хуучин цагт шашин, төрийн хамтын зан үйл, ёслолын ажиллагаа байжээ. Хааны зарлигаар төрийн ноёд ирж суудаг, цаг орон, нутаг, хүн зоны амар амгалангийн тусад гардаг номын зан үйл байжээ. Энэ нь олон сахиус, догшид бурхныг төлөөлөн бүжиглэж, баясгаж байгаа боловч хүний муу сэтгэл, уур мунхаг, шуналыг дарах, хүмүүсийг амар амгаланд гэгээрүүлэх зам мөрд оруулахыг билэгдсэн шашны ёслол юм. Бүжиг хийж харагдаж байгаа мэт боловч цаанаа номын олон утга агуулсан байдаг.
-Цам харайх ёслолыг хэдийд хийдэг вэ?
-Цам нь жил бүрийн зуны сүүл сарын шинийн 9-нд гардаг. Шинийн 6-ны оройноос хурал эхэлдэг. Балин, тахил, хувцсаа адислаж бэлдээд, гурав хоног Дамдин Чойжоогийн ном хурж, Дотор цамыг хурж, дөрөв дэх өглөө нь гадаа цам хийж амьтныг баясгаж, буян хийдэг. Сонин содон төрх бүхий багт хувцас өмссөн 60 орчим лам цамын бүжгийг маш нарийн дэг жаягийн дагуу хийнэ. Цамын хөдөлгөөн бүр нь муу ёрыг даран хөөх билэгдэл, зан үйлийн шинжтэй байдаг. Цамын бүжгийг дэглэж тавихдаа дадлага туршлагатай, өндөр мяндаг тушаалтай ламын удирдлага дор 1-2 cap бэлддэг. Сор залж энэхүү ёслолыг өндөрлөдөг.
-Цам бүжиглэж байгаа хүмүүсийг урьдаас бэлтгэдэг үү?
-Цамд гарах лам нар бие, хөдөлгөөн, дотоод сэтгэлийн бэлтгэл хийнэ. Цамын эрх болон дамжлагыг Далай багш, Бакула багш болон өндөр лам нараас бид олон жил хүртэж ирсэн. Үүнийг номын зан үйл гэдэг. Далай багш “Ном сахиусын утгаар явдаг зүйлийг бүжгээр, жүжгээр цамыг хийж болохгүй” гэж зарлигладаг.
-Цагаан өвгөний бэлгэдлийг тайлбарлахгүй юу?
- Цам харайх ёслолын нэг гол хэсэг нь Цагаан өвгөн бүжих ёслол. Урт цагаан сахалтай, цагаан дээлтэй өвгөний дүр бүхий багтай хүн урт нас, удаан жаргал, өлзий хутаг, буян хишгийг олон түмэнд түгээн элгэмсүү дотноор цамнан бүжиж хишиг буянаа хайрлан сүсэгтэн олонд идээ будаа түгээдэг.
-Өнөөдөр цамын хэдэн баг гарч байна?
-Цамын нийт 108 баг байдаг. Одоогоор манайд 54 баг гарч байна. Цамын гол цөм 21 шанага, Чойжоо бурхан, Гомбо, Лхам, Намсрай, Жамсран зэрэг бурхад гардаг. Мөн лам нар энэ үеэр хүмүүсийн дотоод сэтгэлийн гурван хор болох шунал, уур, мунхагийг амирлуулж, хүнийг хайрлах нинжин сэтгэлийг үүсгэх ном хурдаг.
-Цамын хувцас, баг нарийн дэг жаягтай байх?
-Манай хийдийн 107 настай Ц.Дашдорж гуай сүүлийн 10 гаруй жил хүмүүстэй хамтарч цамын хувцсыг урласан. Багийг ахин сэргээхэд Урлахуй ухааны сургуулийн багш нартай хамтарч бэлдсэн. Цамын багийг тусгай газар хадгалахаас гадна шүтээндээ залдаг.