Хоол хүнсээр дамжих өвчин, түүний шалтгаан

Хоол хүнсээр дамжих өвчин (ХХДӨ) буюу хүн амын дунд нэрлэж заншсанаар хоолны хордлого нь өвчин үүсгэгч аливаа нян, вирүс, шимэгчид болон төрөл бүрийн химийн бодисоор бохирдсон хоол хүнсийг хэрэглэсний улмаас үүсдэг. ХХДӨ нь өвчин үүсгэж буй хүчин зүйлээс хамааран хоолны хордлого, гэдэсний халдварт өвчин гэж ангилагддаг. Дэлхийд нийт 200 гаруй өвчин хоол хүнсээр дамждаг болох нь батлагдсан байна.

Гэдэсний халдварт өвчинд цусан суулга, сальмонеллез, гэдэсний хижиг, кампилобактерийн халдвар, Е коли буюу гэдэсний савханцрын халдвар, гепатит А буюу халдварт шар зэрэг өвчин багтана. Гэдэсний халдварт өвчний хоолны хордлогоос ялгарах онцлог нь өндөр хоруу чанартай цөөн тооны бичил биетэн (нян, вирүс) хүний биед орсон тохиолдолд өвчлүүлэх боломжтой бөгөөд эдгээр өвчин үүсгэгч нян вирүс нь халдварт өвчтэй хүн, мал амьтнаас гадна орчинд халдварлан улмаар хоол хүнсний зүйл, бохир гар, ус, хөрс, эд зүйлсээр дамжин хүний биед халдварлаж өвчлүүлнэ. Өвчтэй малын мах сүү, бохирдсон хүнсний ногоо, жимснээс халдвар дамжиж болох бөгөөд хоол хүнс өвчин үүсгэгч нян, вирүсээр бохирдоход нөлөөлөх гол хүчин зүйл нь хоол хүнсийг боловсруулах, зөөвөрлөх, хадгалах, хэрэглэх үеийн эрүүл ахуй, ариун цэврийн шаардлага алдагдах явдал юм.

Хоолны хордлого нь нянгийн гаралтай хоолны хордлого, нянгийн бус гаралтай хоолны хордлого гэсэн 2 төрөлд хуваагддаг.

Нянгийн гаралтай хоолны хордлогын үед хоол, хүнсний бүтээгдэхүүн өвчин үүсгэгч нянгаар бохирдож, тухайн хүнсний зүйлд нян их хэмжээгээр үржиж хороо ялгаруулах бөгөөд улмаар уг хүнсийг хэрэглэсэн хүн өвчилнө. Хоолны хордлогын үед ихэвчлэн тухайн хоолыг идсэнээс хойш хэдэн цагийн дотор хордлогын шинж тэмдгүүд илэрдэг ба өвчилсөн хүнд голдуу бөөлжих шинж тэмдэг илэрдэг. Хоолны хордлогын шалтгаан нь гэдэсний халдварт өвчний нэгэн адил мөн хоол хүнсийг бэлтгэх, боловсруулах, хадгалах, хэрэглэх үеийн эрүүл ахуй, ариун цэврийн дэглэм алдагдсантай холбоотой. Нянгийн гаралтай хоолны хордлогод стафилококк нянгаар үүсгэгдэх хоолны хордлого, хиамдлын савханцар буюу клостридиум ботулинум нянгаар үүсгэгдэх ботулизм болон бусад төрлийн нянгаар үүсгэгдэх хоолны хордлогыг дурьдаж болно.

Нянгийн бус гаралтай хоолны хордлого нь байгалийн гаралтай хортой ургамал (хортой мөөг г.м), хортой далайн хүнс (загас, далайн нялцгай биет)-ээр үүсгэгдэхээс гадна хүнсний зүйл төрөл бүрийн химийн бодисоор бохирдсон тохиолдолд үүснэ. Эдгээр хүнс бохирдуулагч химийн бодист хүнд метал, пестицид, нитрат, нитрит, диоксин, хүнсний нэмэлт бодис зэрэг орох бөгөөд хүнсийг үйлдвэрлэх, боловсруулах, бэлтгэх явцад эдгээрээр бохирдох боломжтой. Хортой мөөгний хордлого, нитритийн давсыг хоолны давстай андуурч хэрэглээд хордох, хүнд метал болон бусад химийн бодисыг их хэмжээтэй агуулсан хоол хүнсийг хэрэглэснээр үүсэх цочмог хордлогууд нь нянгийн бус гаралтай хоолны хордлогод хамаарна. Харин хүнд метал, пестицид, диоксин зэрэг химийн бодисыг бага тун хэмжээгээр удаан хугацаагаар хоол хүнсээр дамжуулан авсан тохиолдолд хүний биед химийн бодисын архаг хордлого үүсч, эрхтэн тогтолцооны төрөл бүрийн өвчнүүд, хавдар зэрэг алсын үр дагаварт хүргэнэ.

ХХДӨ-ний үед илрэх шинж тэмдэг:

ХХДӨ буюу хоолны хордлогоор өвчилсөн хүнд ходоод гэдэсний хямралын шинж болох суулгах, дотор муухайрах, бөөлжих, гэдэс базлах, халуурах шинжүүд түгээмэл илэрдэг. Дийлэнх тохиолдолд эдгээр шинж тэмдэгүүд илэрдэг боловч энэхүү өвчний зарим үүсгэгчид нь эрүүл мэндэд ноцтой үр дагавартай өвчлөл хүндрэлийг үүсгэдэг. Тухайлбал сальмонеллез, кампилобактер болон иерсинийн халдварын улмаас үе мөчний үрэвсэл буюу артрит, зарим төрлийн Е коли нянгийн халдвар нь бөөрний дутагдал, сальмонеллез, листериозын үед менингит өвчин үүсэх тохиолдол байдаг. Хоол хүнсээр дамжих химийн бодисуудаас хар тугалга, метил мөнгөн ус нь мэдрэлийн тогтолцоог хордуулах үйлчилгээтэй бол кадьми хүнд метал нь бөөрний өвчин, хүнцэл хүнд метал, афлатоксин буюу хөгц мөөгөнцрийн хор, акриламид, диоксин зэрэг химийн бодис нь хавдар үүсгэдэг байна. Хөгц мөөгөнцрийн хор афлатоксин нь сонгомлоор элэгний хавдар үүсгэдэг.

ХХДӨ-өөр өвчлөх эрсдэл, өвчилсөн тохиолдолд авах арга хэмжээ:

ХХДӨ үүсгэгчээр бохирдсон хоол хүнс хэрэглэсэн ямар ч хүн өвдөх магадлалтай ч 5 хүртэлх насны хүүхэд, 65-аас дээш насны хүн, жирэмсэн эмэгтэйчүүд, дархлааны тогтолцоо суларсан хүмүүс бусдаас илүү олон удаа, илүү хүнд өвчлөх эрсдэлтэй байдаг. Иймд эмзэг бүлгийн эдгээр хүмүүс шүүрхий мах, түүхий болон дутуу болгосон өндөг, түүхий, шүүрхий далайн хүнс, түүхий ус, ариутгаагүй сүү болон угаагүй жимс ногоо зэрэг эрсдэлтэй бүтээгдэхүүн хэрэглэхгүй байх нь зүйтэй.

Хэрэв та өвчилсөн шалтгаанаа хүнснээс болсон гэж үзвэл доорх арга хэмжээг авна уу.

• Яаралтай эмчид хандах: Ялангуяа шинж тэмдгүүд арилахгүй удаан үргэлжилж, хүндрэх шинж (цустай суулгах, ихээр дотор муухайрах, бөөлжих, өндөр халуурах г.м/) илэрвэл эмчид зайлшгүй хандах хэрэгтэй. Өвчлөх эрсдэл өндөртэй бүлгийн хүн ам (жирэмсэн эмэгтэй, бага насны хүүхдүүд, ахмад настан, дархлааны тогтолцоо суларсан хүмүүс) өвчилсөн тохиолдолд эмчид нэн даруй хандах шаардлагатай.
• Хэрэв өвчлөл үүсгэсэн гэж сэжиглэж буй хоол хүнсний зүйлийг олон хүн цугларсан хүлээн авалт, ресторан болон бусад нийтийн хоолны газарт хэрэглэсэн, эсвэл дэлгүүрээс худалдаж авсан бол орон нутгийн эрүүл мэндийн байгууллагад яаралтай мэдэгдэх хэрэгтэй.

Хоол хүнс бохирдоход нөлөөлөх хүчин зүйлс

Хоол хүнс бэлтгэх, боловсруулах, худалдаалах, хэрэглэх, хадгалах, тээвэрлэх үед эрүүл ахуй, ариун цэврийн дэглэм алдагдсаны улмаас хоол хүнс нянгаар бохирдох нөхцөл бүрддэг. Мах, махан бүтээгдэхүүн, далайн гаралтай хүнс, чанасан будаа, гоймон, кремтэй бүтээгдэхүүн, сүү, бяслаг, өндөг зэрэг уураг, нүүрс усаар баялаг хүнсний бүтээгдэхүүн, мөн бүх төрлийн болсон хоолонд нян өсөж үрждэг. Нян өсөж үржихэд хугацаа, дулаан чийглэг хэрэгтэй байдаг. Нэг нян 2 дахин их тоотой болж үржихэд ердөө 15 минут хангалттай, 6 цагийн дотор 1 нян 16 сая тоотой болж үржинэ. Иймээс хоол хүнсийг хөргөгчинд биш тасалгааны хэмд удаан хугацаагаар хадгалах нь ХХДӨ үүсгэгч нян тухайн хоол хүнсэнд үржиж хүн хэрэглэсэн тохиолдолд өвчлүүлэх эрсдэл үүсгэнэ.

Өвчин үүсгэгч нянгаар бохирдсон хоол, хүнсний бүтээгдэхүүнийг гаднаас нь хараад мэдэх боломжгүй, амт, үнэр, өнгө, гадаад байдлын хувьд өөрчлөлтгүй байдаг. Эдгээр үл үзэгдэгч бичил биетнүүд нь хүнстэй харьцаж буй газарт хүнс бэлтгэх тавиур мод, сав суулга, ширээний тавцан, аяга таваг угаагч порлон зэрэг гадаад орчинд хаа сайгүй тархсан байдаг. Өвчин үүсгэгч нянгууд нь гарын ариун цэвэр сахиагүй, хүнстэй хүрэлцэх бүх гадаргуу, сав суулга зэргийг сайтар угааж цэвэрлээгүй тохиолдолд хүнсийг бохирдуулдаг.

Хоол хүнсээр дамжих өвчний гаралт, өвчлөлд нөлөөлөх хүчин зүйлс - дэлхий нийтэд болон манай улсад:

ХХДӨ нь сүүлийн жилүүдэд дэлхий нийтэд өвчлөл, нас баралтын томоохон шалтгаан болж байгаа ба улс орнуудад эдгээр өвчний гаралт ихсэж нийгмийн эрүүл мэндийн болон эдийн засгийн тулгамдсан асуудал болж байна. Дэлхий нийтэд гарч буй ХХДӨ-нүүдээс хамгийн түгээмэл тохиолдож байгаа нь сальмонеллез, кампилобактерын халдвар, цусан суулга, иерсиниоз, Е колийн халдварууд, гепатит А байгаа бөгөөд жилд 100000 хүн амд 0.01-137 тохиолдол бүртгэгддэг байна. ДЭМБ-ийн мэдээгээр дэлхийд жилд 3.3 сая хүүхэд суулгалтаар өвчилж, нас баралтын 80%-ийг 2 хүртэлх насны хүүхдийн нас баралт эзэлдэг.

Хөгжингүй орнуудад хиамдал, сальмонеллез, Е колийн халдварын VTEC хэлбэр давамгайлж байгаа бол хөгжиж буй орнуудад Е колийн халдварын ETEC ба EPEC халдварууд, цусан суулга, холер, шимэгчийн халдвар илүүтэй гарч байна.

АНУ-д жил бүр хоол хүнсээр дамжих өвчний 76 сая хүртэл тохиолдол бүртгэгдэж, уг өвчний улмаас 5000 хүн нас бардаг бол Англи улсад эдгээр өвчний нийт 2366000 тохиолдол, 718 нас баралт гардаг байна.

Улс орнуудад гарч буй ХХДӨ-ний дэгдэлтүүд нь ихэвчлэн мах, махан бүтээгдэхүүн, шувууны мах, өндөг, өндгөн бүтээгдэхүүн хэрэглэсэнтэй холбоотой гарсан байна. ХХДӨ-ний дэгдэлтийг үүсгэж байсан үүсгэгчдийг ямар хүнсний бүтээгдэхүүнээр дамжсан болохыг үзүүлбэл:

• Сальмонел: өндөг, шувууны мах, жимс, хүнсний ногоо, мах
• Кампилобактер: тахианы мах, ариутгаагүй сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, ус
• Шигелл буюу цусан суулгын үүсгэгч: жимс, хүнсний ногоо, үхрийн махан стиик
• E коли O157:H7: гамбургер, салями, ариутгаагүй сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, жимсний шүүс
• Клостридум ботулинум: гэрийн нөхцөлд нөөшилсөн хүнс
• Криптоспоридиум: ус
• Циклоспор: бөөрөлзгөнө жимс
• Листери: зөөлөн бяслаг, ариутгаагүй сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, хүнсний ногоо
• Вибрио вульнификус: далайн нялцгай биетэн
• Иерсини энтерколитика: түүхий гахайн мах, ариутгаагүй сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, ус

Эдгээр орнуудад дэгдэлтийн үед өвчлөлийн шалтгаан болсон хүнсний зүйлийг хаана хэрэглэсэн болохыг судлахад, ихэвчлэн гэртээ болон гэрээс гадуур нийтийн хоолны газруудад хэрэглэсэн байна. ХХДӨ гарахад нөлөөлсөн гол хүчин зүйл нь хоол хүнсний зүйлийг бэлтгэх, болгох, хадгалах хугацаа, температурын горимын зөрчил байжээ.

ХХДӨ-ний хөнгөн явцтай тохиолдлууд нь ихэвчлэн эмнэлгийн тусламж авалгүй эдгэрдэг бол илүү хүнд тохиолдлын үед хэвтэж эмчлүүлэх шаардлагатай ба удаан хугацаанд хөдөлмөрийн чадвараа алдах, тахир дутуу болох, нас барах аюултай. Өвчлөл дутуу бүртгэгдэх, өвчин үүсгэгчид нь хоол хүнснээс гадна ус, ахуй хавьтлаар дамжих боломжтой, оношлогооны асуудал хүндрэлтэй, өвчилсөн хүн ихэвчлэн эмнэлэгт ханддаггүй зэрэг олон хүчин зүйлийн улмаас хүн амын дундах ХХДӨ-ний бодит өвчлөлийг тооцох, хүн амын эрүүл мэндэд үзүүлж буй үр нөлөөг үнэлэхэд хүндрэлтэй байдаг.

Манай улсад 2011 онд гэдэсний халдварт өвчний 17247 тохиолдол бүртгэгдсэн нь нийт халдварт өвчний дотор 40.3 хувийг эзэлж байна. Улсын хэмжээнд бүртгэгдсэн гэдэсний халдварт өвчний 6733 (39%) нь Улаанбаатар хотод гарсан байна. Гэдэсний замын халдварт өвчний 78.9 хувийг вирүст гепатит А, 12.3 хувийг цусан суулга, 6.0 хувийг гар хөл амны өвчин, 1.6 хувийг хүнсний гаралтай бактерт хордлого тус тус эзэлж байна. Сүүлийн 10 жилд нийт халдварт өвчний дотор хоол хүнсээр дамжих халдварын өвчлөл 30 шахам хувийг эзэлж, Дорноговь, Дундговь, Орхон, Хэнтий, Улаанбаатар хотод 10000 хүн амд ноогдох өвчлөл улсын дундаж (41.3)-аас өндөр байна.

НЭМҮТ-өөс 2008 онд хийсэн судалгаагаар судалгаанд хамрагдсан хүн амын 21.4% буюу дунджаар 5 хүн тутмын нэг нь жилдээ ходоод гэдэсний цочмог хямралын өвчилдөг, өвдсөн 5 хүн тутмын зөвхөн хоёр нь эмчид ханддаг байна. Өвчлөлийн тохиолдлын 60 орчим хувь нь хоол хүнсний хэрэглээтэй холбоотой байсан ба өвчин үүсгэсэн байж болзошгүй хүнсний зүйлийн дийлэнх хувийг чанаж болгосон хоол (38-43.2%), мах, махан бүтээгдэхүүн (8.5-17.8%), жимс ногоо (11.4-16%), сүү, сүүн бүтээгдэхүүн (6.2-15.2%) эзэлж байжээ. ХХДӨ-өөр өвчилсөн 2 хүн тутмын нэг нь хордлого үүсгэсэн гэж сэжиглэж байгаа хоол, хүнсийг гэртээ хэрэглэсэн байгаа нь хүн амын дундах ариун цэвэр, эрүүл ахуйн дадал хангалтгүй, хүнс хоолыг аюулгүй хадгалах, бэлтгэх, хэрэглэх мэдлэг дутмаг байгааг илтгэж байна.

ХХДӨ-нөөс сэргийлэх арга зам

ХХДӨ-нөөс сэргийлэхийн тулд хүнстэй харьцагч бүх хүн ДЭМБ-аас гаргасан Аюулгүй хоол хүнсний 5 түлхүүр зарчмыг дагаж мөрдөхийг зөвлөж байна.

ХХДӨ-нөөс сэргийлэхийн тулд эдгээр зарчмыг зөвхөн хүнсний үйлдвэр, хүнсний дэлгүүр, нийтийн хоолны газрууд зэрэг хоол хүнсний үйлдвэрлэл үйлчилгээний газруудад хэрэгжүүлэхээс гадна хоол хүнсийг гэрийн нөхцөлд бэлтгэх, боловсруулах, хадгалах, хэрэглэхэд хэвшүүлэх шаардлагатай.

Түлхүүр 1: Цэвэр байх нь бичил биетнүүд өсч үржин, тархахаас урьдчилан сэргийлнэ.

• Хоол бэлтгэх, идэхийн өмнө, бие зассаны дараа гараа тогтмол савандаж угаах
• Хоол хүнс бэлтгэхэд хэрэглэдэг бүх гадаргуу, сав суулга, багаж хэрэгслийг тогтмол угааж цэвэрлэх, халдваргүйтгэх
• Гал тогоонд шавьж, мэрэгч, бусад амьтан орохоос сэргийлэх

Түлхүүр 2: Болсон түүхий хүнсийг тусгаарлах нь бичил биетнүүд дамжихаас сэргийлнэ.

• Түүхий мах, далайн гаралтай хүнсийг чанаж, болгосон хүнсний зүйлсээс тусад нь хадгалах
• Мах, ногооны тавиур модыг бусад болгосон хүнс бэлтгэдэг тавиураас тусад нь байлгах
• Хүнс худалдан авахдаа шууд хэрэглэх бэлэн хоол хүнсийг түүхий хүнстэй холихгүй байх.
• Түүхий хүнсний зүйлийг бэлтгэх багаж, хэрэгслийг хэрэглэхийн өмнө ба дараа нь угааж, цэвэрлэж хэвших

Түлхүүр 3: Хоол хүнсийг гүйцэд болгосноор бичил биетнүүд устдаг.

• Хоол хүнсийг 700С-аас багагүй хэм хүртэл нь чанаж, болгож хэрэглэх
• Хоол хүнсээ богино долгионы зууханд халаах бол зориулалтын сав ашиглан үе үе хутган гүйцэд халааж хэрэглэх
• Шөлтэй хоолыг буцалтал нь, малын мах, тахиа, шувууны махыг ягаан шүүс гарахгүй болтол нь гүйцэд чанаж болгох

Түлхүүр 4: Хоол хүнсийг зохих хэмд хадгалах нь бичил биетэн өсч, үржихээс сэргийлнэ.

• Болгосон хоолыг хэрэглэхийн өмнө халуунаар нь (600С-аас дээш хэмтэй) хадгалах ба тасалгааны хэмд 2 цагаас илүү хугацаагаар байлгаж болохгүй.
• Түргэн мууддаг хүнсийг худалдаж авсан даруйдаа хөргөгчинд (50С-аас бага) хийж хадгалах
• Хүнсийг хөргөгчинд хэт удаан хадгалахгүй байх
• Хөлдөөсөн хоол хүнсийг тасалгааны хэмд гэсгээж болохгүй, харин богино долгионы зууханд, хөргөгчний хөргүүрийн хэсэгт, эсвэл хүйтэн усанд барьж гэсгээх

Түлхүүр 5: Ундны цэвэр ус, хүнсний аюулгүй түүхий эдийг сонгох нь бохирдлоос сэргийлнэ.

• Ундны усаа баталгаатай эх үүсвэрээс хэрэглэх
• Усыг буцалгаж хэрэглэх
• Хүнсний ногоо, жимсийг угааж хэрэглэх
• Ариутгасан сүү зэрэг боловсруулалт хийсэн, аюулгүй хоол хүнсийг сонгож хэрэглэх.
• Хугацаа нь дууссан хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглэхгүй байх.
• Ус авах, хадгалах савыг цэвэр байлгах

Эдгээр 5 түлхүүр зөвлөмжийг иргэн та амьдралдаа хэвшүүлснээр ХХДӨ-нөөс өөрийгөө болон гэр бүлээ хамгаалж чадна.