Егүзэр Агваанлувсанданзан Ээбам буюу Ж.Галсандаш манжийн бүрэн ч засагчийн есөн он буюу 1870 оны зуны дунд сарын 28-ны өдөр халхын туслагч гүн Жамсранжавын хоёр дахь хүү болон мэндэлжээ.

Ж.Галсандаш 1874 онд таван настайдаа хувилгаанаар залагдсан юм. Бяцхан хүү Ж.Галсандаш хувилгаан ширээнд заларсан үеэс эхлэн Монгол, Хятад, Орос, Манж, Түвд хэлэнд төгс суралцжээ. Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны зургадугаар сарын 30-нд /1913 оны долдугаар сар/ Богд хааны зарлигаар Ж.Галсандаш Монголын Зүүн хязгаарыг тохинуулах сайдаар томилогдов. 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын үр дүнд Монгол орны улстөрийн тавцанд тодрон гарч ирсэн дэвшилт үзэлтэй эх орончдын нэг байлаа. Тэрбээр Монгол орныг туурга тусгаар биеэ даасан улс байлгах гэсэн чин эрмэлзэл бодолтой нэгэн байсан юм. Манж хятадын дарлал мөлжлөгийн мөн чанарыг нүдээр үзэж, биеэр амссан болохоор ард олны үгээгүй ядуу байдалд сэтгэл нь зовж улстөрийн төдийгүй эдийн засгийн хувьд өөрийн орон нутагтаа бүхий л бололцоотой үйл хэргийг санаачлан хийж байлаа.

Олноо өргөгдсөн төрийн сайд болсон нь

Олноо өргөгдсөний хоёрдугаар онд /1912 он/ Өвөр монголын 49 хошууны 35 нь Ар монголд дагаар орсон тул Богд хаант Монгол Улсын Засгийн газар зүүн өмнөд хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдын газрыг байгуулж, Олноо өргөгдсөний гуравдугаар оны зургадугаар сарын 30-нд /1913 оны долдугаар сар/ Богд хааны зарлигаар Егүзэр хутагт Ж.Галсандашийг Монголын Зүүн өмнөд хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдаар томилж, “Хязгаарыг тохинуулах сайд, номч мэргэн хутагт, эрдэнийн гэгээн” хэмээх цол олгожээ. 1913 оны нэгдүгээр сараас эхлэн өвөр монголын нутагт давшин орсон Олноо өргөгдсөн Монгол Улсын цэргийг баяртай угтан авч байсан өвөр монголын ард түмний санаа сэтгэл алдагдаж хошуудыг аж ахуйн сүйрэлд оруулсан янз бүрийн албан татварыг хөнгөвчилж өгөхийг гуйсан өргөдлүүд Зүүн өмнөд хязгаарын хэргийг захиран шийтгэх сайдад олонтаа ирэх болжээ. Шилийн голын чуулганы зүүн хуучдын засгаас сайд Егүзэрт ирүүлсэн захидалд “Тус хошуу нь бүр дайчин улсын үеэс туйлдаа хүртэл ядуурч доройтсны дээр хятад цэргийн довтолгоон болон монгол цэргийн бүх зардалд хөрөнгө нийлүүлсний улмаас ядуу дорой байдал улам бүр ихэслээ” хэмээн бичиж татвар төлөөсөөс чөлөөлж өгөхийг хүсчээ. Тухайн үед Хятадын Засгийн газар халхын Сэцэн хан аймгийн өмнө нутаг Хурц ван Түдэнгийн хошуу Егүзэр хутагтын шавь нарыг түрэмгийлэх талаар эчнээ бодлого явуулж байсан бөгөөд Олноо өргөгдсөн дөрөвдүгээр оны зун хятадын цэрэг Егүзэрийн хийдэд цөмрөн орсон байна. Байдал хүндэрсэн энэ цаг дор Егүзэр хутагт Бээжинд очиж Хятадын Ерөнхийлөгч Юань-ШиКайтай хэлэлцээр хийж улс орныхоо эрх ашгийн үүднээс ухаалаг, зөв зохистой харилцаж байсан баримт бий.

1915 онд Хиагтад Орос, Хятад, Монгол гурван улсын хэлэлцээр болов. Хиагтын хэлэлцээрийн дараа Хятадын Засгийн газар Монголын автономит төрийг устгаж өөрийн муж болгохыг оролдсоор байв. Олноо өргөгдсөний тавдугаар оны намар /1915 он/ Хятадын цэрэг “Морьт хулгай Бавуужавтанг нэхэж явна” хэмээх шалтгаар Егүзэрийн хийдийг дээрэмдэж Егүзэр хутагтыг баривчилж Бээжинд хүргүүлжээ. Богдын Засгийн газар хүрээнд суугаа Хятадын Ерөнхий консулын хэрэг шийтгэх сайд Чен-И-гээр дамжуулан Хятадын Засгийн газарт эсэргүүцэл илэрхийлж Егүзэрийн хийдээс цэргээ түргэн гаргах мөн Егүзэр хутагтыг суллаж тавихыг шаардсан бичиг хүргүүлэв. Оросын Засгийн газар ч энэ шаардлагыг давхар тавьж байсан тул Хятадын Засгийн газар цэргээ татаж Егүзэр хутагтыг буцаасан бөгөөд Егүзэрийн хийдийг хятадад авах гэсэн балмад оролдлого ийн бүтэлгүйтсэн юм. Харин Егүзэрийн хийдэд хятадын цэрэг ирсэн үед манлай баатар Дамдинсүрэн, гүн Бавуужав нарын удирдсан монгол цэргүүд Егүзэрийн хийдэд ирж “Өндөр яам” байгуулан хятад цэрэгтэй байлдаж байсан тухай партизан Чойжилын Гончиг агсны дурсамжид өгүүлсэн байдаг. Егүзэр хутагт Ж.Галсандаш хязгаар нутгийг захирах сайдын хувьд хил хязгаараа хамгаалахад зориулж монгол цэргийн тоог олшруулах, зэвсэг техникээр хангуулахад ихээхэн анхаарч байсан баримт бий. 1916 онд Богдын Засгийн газар Хаант Оростой зэвсэг авах тухай хэлэлцээр хийж Оросын Ашко хотоос дөрвөн их буу, 2000 гаруй винтовыг олон зуун сумтай авч Хүрээ, Сан-бэйс, Егүзэрийн хийдэд хуваан явуулж байжээ.

Ардын хувьсгалын үйл хэрэгт оролцсон нь

Монгол Ардын засгийн газрын 1921 оны долдугаар сарын 13-ны өдрийн тогтоолоор Егүзэр хутагт Ж.Галсандашийг “Монголын Зүүн өмнө хязгаарыг байцаан үзэж илбэн тохинуулах сайд”-аар улируулан томилжээ. Энэ нь Ардын засгийн газраас ард олны дунд шашны нөлөө хүчтэй байгааг харгалзаж юуны өмнө Егүзэр хутагтын өндөр нэр хүндийг ашиглан сүсэгтэн ард олонд төрийн бодлогыг ойлгуулах гэсэн арга байв. Егүзэр хутагт Монгол Улсаа гэсэн бодолтой эх оронч дэвшилт үзэлтэн байсан төдийгүй, ардын хувьсгалын ялалт, нам төрийн бодлогыг талархагч нэгэн байсан юм. 1921 оны наймдугаар сард жанжин Д.Сүхбаатарын тушаалаар тус хязгаар нутгийг цагаантны дээрэмчдээс чөлөөлөхөөр явсан Сэцэн хан аймгийг тохинуулах сайд бөгөөд ардын журамт цэргийн хоёрдугаар морьт отрядын дарга Магсархурцын Дугаржав, хорооны дарга Гончигийн Бумцэнд хурандаа нарын анги хийд дээр ирэхэд Егүзэр хутагт сан часаасаа бүрэн хэрэглэлтэй хоёр гэр гарган өгч албан хэрэгт нь тусалж байв.

Егүзэр хутагтыг ардын засгийн сайд болсонтой холбогдуулж тодруулбал зохих нэгэн зүйл бол ардын засгийн газрын анхны ерөнхий сайд Д.Бодоогоос Егүзэр хутагтад захидал ирүүлж төрийг төвхнүүлэх, шашныг мандуулах, жасын хөрөнгөө арвижуулах үйлст нь ерөөл тавьж байсан тухай ахмадуудын ам дамжсан яриа бий. Тус захиа 1921 оны сүүлчээр ирсэн байх магадлалтай. Харамсалтай нь одоогоор тус захиа олдсон түүхэн баримт байдаггүй. Егүзэр хутагт 1923 оны хаврын тэргүүн сарын шинийн 1-нд /цагаан сараар/ Сан-бэйсийн хүрээнд ихэс лам нартай шинэлж явахдаа дэд сайд Х.Чойбалсантай уулзаж сэргийлэн хамгаалж байсан хязгаар нутгийнхаа амар төвшин байгааг мэдээлж, ажил төрлийн талаар зөвлөгөө авч байсан тухай түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Хоёр төрд хичээнгүйлэн зүтгэсэн их хутагтын тухай хүмүүс өөр өөр өнцгөөс ярих нь бий. Юутай ч эх орон, эрх чөлөөний төлөө тууштай зүтгэж, Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал, Ардын хувьсгалд хоёргүй сэтгэлээр оролцож, амь биеэ хайргүй зүтгэсэн түүний гавьяаг мартах учиргүй.

Р.ОЮУНГОО