2013-07-10-Хурдан морь бол байнгын бэлтгэлтэй тамирчин л гэсэн үг-
Монголын хээр талд хурдны хийморь цалгиж, айлын уяаны эхэнд адууны хийморь дарцаглаж, шандаст хурдан хүлэг морьдын шанх нь задгай дэлэнд, хүүхдийн гийнгоо цангинасан хурдан хүлгийн уяаны цаана хүлэг морьд үүрсэж байна. Уяачийн эрдэм удмаас дамжиж олон үеэрээ морь айрагдуулсан жишээг Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар тод манлай уяач Д.Даваахүү, Монгол Улсын тод манлай уяач Г.Сандуйжав зэрэг олон уяачдаас харж болох ч уйгагүй их хөдөлмөр, унаган төрөлх авьяасыг хөгжүүлэн ямар их өндөрлөгт хүрч болдгийг дор өгүүлэх эрхмээс мөн л харж болно.
Монгол Улсыг 70 гаруй мянган уяачтай гэж тооцвол эдний ноён оргил болсон Монгол Улсын тод манлай уяач Д.Ононтой хурдан хүлгүүдийнх нь талаар хууч хөөрсөнөө хүргэж байна.
-Сайхан зусч байна уу. Яриагаа таны хүүхэд насны дурсамжаас эхэлье гэж бодлоо?
-Би долдугаар ангиа төгсөөд л хөдөө илгээлтээр гарч байлаа. Цэрэгт явтлаа хөдөөний хүүхдүүд яаж мал ахуйдаа явдаг уу тэр жаягаар л өсч өндийсөн. Цэргээс халагдаж ирээд нэгдлийн мал маллаж, ер нь бага залуу насаа морь малтай л хамт өнгөрөөсөн дөө.
-Та анх уяач болж байсан тэр үеэ эргэн дурсаач ?
-Би 1985-1986 оноос эхлэн морь уяж эхэлсэн шүү дээ. Гэхдээ тэр үед нэг их айхтар бол уядаггүй байсан. Харин том хүү маань морь унаж сурч, айлын уяан дээр гүйж оччихоод болдоггүй. Тэгээд байхаар нь морь уяж эхэлсэн.
Улсын наадамд айрагддаг жил халзан морь найман настай, манай хүү долоон настай байлаа шүү дээ. 1988 онд агтаа ялгаад байж байтал надад уургын том халтар морь байсан юм. Тэрийг миний том хүү Билэгээ уначихсан. Миний хүү чинь моринд багын чадварлаг хүү байсан. Тэгээд дунд насны сунгаан болох гээд 100-аад морь морьддог юм байна. Тэгсэн учир мэдэхгүй миний хүү чинь сунгаанд явна гээд болдоггүй. Сүүлийг нь сүүлээр нь боож өгөөд уургын морио унуулаад дүү Сугартаа хэлээд “Дүүгээ миний дүү морь эргэхээр нь араас нь тавьчихаарай” гээд явуулчихлаа. Тэгээд бас тэсэхгүй араас нь мотоцикльтэй яваад очсон чинь дунд сунгааны морьд ч эргэж байна. Хүүг маань бөгснөөс нь эргүүлээд тавьчихсан явж байна аа. Тэгээд дагаад л яваад байтал нөгөөдөх чинь зугуйхан зугуйхан идээд л яваад байх юм. Газрын тэхий голд нь иртэд тархины хэдэн морьтой зуузай холбоод явж байна шүү. Ердөө ташуур өгөхгүй. Миний хүү ороолгоод үз дээ гэсэн чинь нэг ороолгоод л суга үсрээд гараад ирдэг юм байна. Ингээд л дунд сунгаанд холоо түрүүлдэг байгаа. Уягдаагүй, морь уургалдаг морь ийнхүү анх удаа түрүүлээд ирлээ. Тэгэхэд манайхны гайгүй гэсэн морьд л сунгаанд давхиж байсан юм. Гэтэл “Мундаг уяачид бид нарын морь уядаг ч гэж дээ. Уургын морьтой, адуучин залуутай адилхан байна шүү дээ” хэмээж байсан юм. Харин хүмүүс морь нь сайн юм аа л гэж байсан. Халтар морь ч “маягтай” морь байсан шүү. Бага наадмуудад Билэгээтэй хамт олон түрүүлж айрагдсан даа.
-Тэр цагаас хойш л морь уях болсон байх нь ээ. Халзан морийг хаанаас, яаж авсан юм бэ?
-Тийм ээ, тэр цагаас хойш л морь уях болсон. 1988 оныхоо өвөл малын тооныхоо ард талд Тожид гуайнхаас зээрд халзан морио худалдаж авсан. Үр дүнгийн даалгавраа биелүүлсний 30 хувиа аваад, 30 хувь гэдэг нь 6500 төгрөг. Ингээд эхнэртэйгээ ярьж байгаад гурван унагатай хоёр гүү худалдаж авч байсны дотор Халзан морь байсан юм. Халзан морио авсан жилээ улсад айрагдуулсан.
-Улсад айрагдахаас гадна арвын дотор хоёр ч удаа зургаа, долоогоор орсон байх шүү?
-Тэгсэн. 1994 онд аймгийн ойгоор зургаалчихсан юм. Дараа жил нь Доржсүрэнгийн хээр морьтой бараг хошуу өлгөөд л орж ирсэн байдаг юм. Урд нь саарал азарга айрагдсан байсан болохоор нэг их тоогоогүй орхисон. Хүмүүс бичлэгийг нь үзэж байгаад заргалдаач ээ гэж байсан. Адилхан морь уядаг хүмүүс гээд л орхисон доо.
-Та морьдоо яаж цуглуулдаг вэ?
-Сумынхаа гайгүй давхидаг хурдан ажнай болгоны үр төлийг цуглуулж авч байсан л даа. Үндсэн сум орон нутгийнхаа адуу, Даш гуайнхны адуу, Сундуй гуайнхны адуу байна. Хооронд нь сайн нийлүүлж байж нутаг нугын сайн унага төрөх учиртай. Би Даваадорж гуайтай уулзаад Сайнцог хурандаад адууныхаа цусыг сэлбэх гэсэн юм аа гээд хэлж байсан. Манай адуунд ч гайгүй адуу байсан. Тэгээд нэгийг нь гурваар бодоод 33 адууг өгөөд 11 адуу авч байсан юм.
-11 адуу тойруулгаас аваад 33 адуу өгчээ?
-Тийм ээ. Есөн охин адуу, гурван эр адуу авч байсан юм. Ингэж авснаас хойш үндсэндээ 20 жил өнгөрчээ. Тойруулгаас авсан охин адуунуудаа би гадагш нь нэг их гаргаагүй. Эрийг нь хүн амьтанд их өгсөн. Одоо 60-70 гүү байна даа.
-Хээр морины амжилтыг эргэн дурсаач?
-Хээр морь уралдсан цагаасаа хойш айрагдаагүй хоёр л тохиолдол байдаг. Нэг удаа зургаад орж байсан юм. Сүүлд намайг Америк яваад ирэхэд эд нар нэг их таргалуулчихсан байсан юм. Тэгэхэд 2004 онд Их хурдад айрагддаг жилдээ улсад 9-д орж байсан. Бусад үед байнга айраг түрүү авч байсан даа. Аварга хээр чинь надад арав гаруй мотоцикль, УАЗ 469 машин гурав, нэг жийп зэрэг 90-ээд оны багахан компанийн хөрөнгийг алдар хүндийн хамт авчирч өгсөн аргагүй хурдан ажнай.
Тэр үед мотоциклийн байтай уралдаан ч их болдог байв. Муу талийгаач Ааяа бид хоёр чинь явж өгнө шүү дээ. Тэр үед юм хум одоогийнх шиг тийм ч элбэг дэлбэг байсангүй.
-Хээр морь анх яаж танд ирсэн юм бэ, хүмүүс олон янзаар л ярьдаг. Ононгийн хээр морь гээд арай ч алдуул гэдэггүй юм?
- Тэр бас их учиртай. Ганхүү гэдэг залуу Уул баян сумаас хэдэн морины авлагатай гээд манай дүү Сугарыг хамт хань болоод яваад өгөөч гэсэн юм. Тэгсэн очсон газар нь овооны наадам болоод тэнд 40-өөд морь давхисан юм билээ. Тэр уралдаанд Уул-Баян сумын Осгон гэдэг хүний хээр морь түрүүлж л дээ. Манай Сугар “Энэ морийг чинь авья, би Ононгийн дүү байна” гэхэд ах нар нь өгөөд явуул, явуул гэцгээгээд байсан гэсэн. Битүү ирсэн морь шүү дээ. 1997 онд Аварга хээрийг 350 мянган төгрөг хоёр адуу өгөөд л авч байлаа. 1997 онд авчраад, авчирсан жилээ би уралдуулаагүй. 1998 онд уяж уралдуулахад улсад аман хүзүүдсэн. Хээр морь манайд ирэхдээ долоон настай ирсэн юм билээ.
- Хурдан моринд сонирхолтой маш олон залуу уяач юм сурах юмсан гэсэн хүсэл эрмэлзлэлтэй байгаа. Ер нь тэжээлийн морийг яаж уяж байна. Тэжээлийн морь уяхад юуг анхаарах ёстой вэ?
-Одоо бол байнгын эдэлгээтэй л байж давхиулахгүй бол өвөлд нь бэлчээрээр явуулчихаад зунд нь жаахан юм өгөөд уралдуулна гэдэг асуудал байхгүй болсон шүү дээ. Байнгын бэлтгэлтэй тамирчин шиг л байвал дийлнэ. Гэхдээ муу юмыг хичнээн оролдоод ч хэрэггүй шүү дээ. Гол нь шилэмгүй л таргалуулах хэрэгтэй. Шилэмгүй байлгана гэдэг чинь байнгын эдэлгээгээ л хэрэгтэй гэсэн үг. Эдэлгээг нь зөөлхөн байлгаад идшийг нь тааруулаад байвал болно. Өөхөн тамир авахуулж болохгүй.
-Ер нь хурдан морины гол шинж нь хаанаа байдаг вэ. Та нэг айлын уяан дээр дөрөв, таван морь байлаа гэж бодоход хамгийн гол нь юуг нь анхаарч сонгох вэ?
-Тархи толгой, нүд, амыг нь л хамгийн түрүүнд харна даа. Сайхан дөлгөөхөн нүдтэй, номхон л байвал сайн шүү дээ. Хамгийн гол нь нүд, шүд л байгаа юм. Хурдан морь чинь жигтэйхэн цэвэрхэн уруул амтай, шүлс элбэгтэй, шүд нь цөгц их томтой, бүдүүн чих нь богинохон, чихний үзүүр хурцтай байвал сайн байдаг юм. Морь эцэхээрээ л чих нь дэлдийгээд цуцдаг. Адууны удам нь муудаад ирэхээрээ чихнийх нь холбоос сулраад л угаараа нарийсаад ирдэг юм.
-Та сүүлийн үед бүс, даншиг, улсын наадамд айрагдаж түрүүлээд байгаа адуунуудын талаар ямар бодолтой явдаг вэ. Тодруулбал Б.Наранхүүгийн Монгол хээр гээд хурдан азарга байна аа. Энэ хээр азарга үнэхээр хурдан азарга уу?
-Хурдан мал шүү. Газраас сайхан сална. Үсний өнгийг нь та нар анзаарсан уу. Арай өөр өнгөтэй дөө. Их холын цустай адууны өнгө нэг тийм байдаг юм. Ямар ч байсан их сайжирсан цустай л адуу даа.
-Ер нь бодоод байхад улсын наадамд бүх насны морьдыг жигд сайхан уяж сойно гэдэг хэцүү байдаг юм шиг. Зарим хүмүүс том адууг сайн уядаг байхад зарим нь бага адууг сайн уядаг. Харин таны хувьд?
-Бүх насны морьд уяж айраг түрүүг нь авч байлаа.
-Соёолон түрүүлгэж байсан уу?
-Хэд хэдэн удаа түрүүлгүүлж байсан.
-Яг өөрийн нэр дээр түрүүлгүүлж байсан соёолон байгаа юу?
-Батхүүгийн саарал алаг морь надаас авсан морь, Ц.Цэнгэлийн хээр морь түрүүлсэн. Соёолон өөрийн нэр дээр түрүүлгүүлж байгаагүй юм байна шүү. Бусад нь бол орж байсан байна.
Энэ жил миний уяан дээр зургаан насны 50 гаруй хурдан ажнай уягдаж байгаагийн 95 хувь нь миний өөрийн унаган адуу. Морь уяж эхэлсэн 30 гаруй жилийн хөдөлмөр бол энэ адуун сүрэг шүү дээ.
Ярилцсан ETV телевизийн спортын албаны сэтгүүлч М.Оюунбаатар
http://mongolcomments.mn/index.php?pid=54&sec=view&id=9969
.jpg "Томруулж харах")
