Түүний амьдрал тэр чигээрээ тэмцэл байсан. 21 наснаасаа эхлэн зах хязгаар нутагт ардчиллыг бэхжүүлэхийн төлөө ухамсарт амьдралынхаа 23 жилийг зориулсан байдаг.

Өдгөө тэрээр ард түмний амьдралыг дээшлүүлэх, ардчиллыг бэхжүүлэхийн төлөө зүтгэж явна. Ингээд Увс аймгийн Засаг дарга Д.Цэндсүрэнтэй ярилцлаа.

-Увс аймгийн иргэдийг АН-ыг дэмждэггүй, цэнхэртдэггүй аймаг гэж нэрлэдэг. Энэ үнэн үү?

-Увсынхан гаднаас харахад ардчиллыг дэмждэггүй юм шиг харагддаг. Гэхдээ манай нутгийнхан ардчиллыг дэмждэг. 1990 он ардчилсан хувьсгал ялж анхны сонгууль болоход аймгуудаас Увсынхан хамгийн өндөр санал өгч байсан шүү дээ. Түүнээс хойш 20 гаруй жил нэг намыг сонгосон учраас л ардчиллыг муу хүлээж авдаг гэсэн ойлголт төрүүлсэн байх.

Үнэндээ бүхэл бүтэн төрийн машин хөдөлж, булхай, будлиан, заль мэх, мөнгө, эрх мэдлийн дарангуйлал дор сонгууль явдаг байсан. Манай аймгаас УИХ-ын сонгуульд Д.Дорлигжав дарга үнэндээ хоёр ч удаа ялсан шүү дээ. Булхай ордог учраас л ардчилал "ялагддаг" байсан. Гэхдээ цөөнхийн үүргээ муу гүйцэтгэж, эрх баригчдад хяналт тавьдаггүй бидний буруу бас байгаа.

-Та хэзээнээс эхлэн ардчиллыг дэмжиж эхэлсэн бэ?

-Ер нь монголчууд аливаа шинэ зүйлийг соргогоор хүлээж авдаг, мэдрэмтгий ард түмэн шүү дээ. Миний хувьд монголын мянга мянган залуусын нэгэн адил ардчиллыг зүй ёсоор хүлээж авсан. 1989 онд манай сумын Ц.Эрдэнэ гэдэг яруу найрагч залуу "Залуу уран бүтээлчдийн II зөвлөлгөөн"-д явж ирээд ардчилсан хувьсгалын тухай анх бидэнд ярьсан. Тухайн үед сургуулийн эмчээр ажиллаж байсан Г.Чулуун, Ц.Эрдэнэ бид гурав нийгмийн өөрчлөлтийн талаар ярилцаж битүүхэн дэмжиж байсан.Тэгээд ч бид Малчин сумын АН, МСДН, АСХ-ний зөвлөлүүдийг үүсгэн байгуулж удирдаж эхэлсэн дээ. Сонирхуулахад "МАХН-ыг хамгаалах онц зөвлөл" гэх байгууллагыг байгуулж даргаар нь Ц.Эрдэнээг сонгох гэхэд нь Эрдэнээ "ард түмнээс үхсэнийг нь хамгаалах юм бэ?" гэж эсэргүүцэж бид тэр хурлыг нь хаяад ад үзэгдэж л байсан. Сумандаа АСХ байгуулчихаад гэртээ очиход аав маань долоо хоног гэрээсээ хөөж билээ. Увс аймгийн анхны засаг даргаар ажиллаж байсан хүний ач хүү ийм зүйл хийнэ гэдэг тухай үедээ санаанд багтамгүй явдал л даа. Аавдаа хөөгдөөд авга ахындаа долоо хонож билээ. Хамт олон маань хүртэл муухай хараад халгаахгүй харьцахгүй сум даяараа муухай харна. Бууж өгөхөөс өөр аргагүй байдалд ордог юм билээ. Тэр үед Баабарын "Айл гэр болж тоглох нь"" Бүү март" гэдэг хоёр номын нэгийг нь гэрээсээ хөөгдөхдеө орхиод явчихаж. Долоо хоногийн дараа аав дуудаж байна гэхээр халгаж халгаж гэртээ яваад орлоо. Гэтэл аав маань тува аяганд чихэр хийж өгөөд "За миний хүү энэ миний биш, чиний цаг үе байна, цаг үедээ үнэнч явна шүү, эр хүн эргэж буцах муухай. Аав нь дахиж зэмлэхгүй" гэсэн. Ухаант аав минь миний гэртээ орхисон Баабарын номыг уншаад нийгмийн өөрчлөлт зайлшгүйг ойлгоод хүүгийнхээ замд хөндөлсөөгүйгээр барахгүй "Цаг үедээ үнэнч байж ардчиллын үнэт зүйлсийн төлөө эргэлт буцалтгүй явах" зарчмыг гүн бат суулгаж өгсөн. 1990 оны АИХ-ын анхны чөлөөт сонгуулиар манай сумын 16 хүн МСДН-д саналаа өгч байлаа. 4000 орчим хүнтэй суманд шүү. Үүнээс 3 жилийн дараа Ерөнхийлөгчийн сонгуульд 34 хувийн санал ардчилалд өгч байсэн. Миний удирдаж байсан Малчин сум гэхэд л Увс аймгийн ардчиллын өлгий сумуудын нэг. Үргэлж ардчиллыг дэмждэг, сонгодог. Тэнд би аймаг сумын иргэдийн хуралд нийт 5 удаа, сумын засаг даргаар 2 удаа сонгогдсон.

-Улс төрд ардчиллыг бэхжүүлэх гэж зүтгэхэд хурал хийх өрөө тасалгаанаас эхлээд хөрөнгө шаардагдаж байсан нь дамжиггүй. Тэр бүхнийг яаж зохицуулж байв?

-1990 оны эхэн үед хэцүүхэн л байсан. МАХН-ын машин унасан дарга нартай морь, мотоциклоор зэрэгцээд л үзэж тарна шүү дээ. Багийн хурал дээр очихоор биднээр үг хэлүүлэхгуй.Үг хэлэх гэхээр" Үнэн" сонин бариад үймүүлээд зогсчихдог хүн олон байсан. Гэхдээ ард олон бидний үгийг сонсохыг хүсэж эсэргүүцэж, үймүүлж байгаа хүмүүсийг холдуулаад ярилцаж, ойлгож хүлээж авдаг байсан юм шүү. Ардчилал эрх чөлөө үнэт зүйлсийнхээ төлөө тэмцэж явсан бидний үеийн мянга мянган залуучууд монгол орны өнцөг булан бүрт гагцхүү итгэл үнэмшлээр зэвсэглэж юу ч зогсоохүйгээр урагшаа тэмүүлдэг байсан даа. Эхнэрээсээ нуугаад олсон хэдийгээ намынхаа санхүүжилтэнд аваачаад өгчихнө, гэр бүлийн дундын хөрөнгөө намын байр болгоод өгчихөөд жилийн дараа "баригдаж нэг сайн эрүүний шөл уугаад" тас гүрийгээд Намынхаа өмч болгож байсан нь ч бий. Гэр бүлд элдэв дарамт үзүүлэн сургуулийн багш хүртэл хүүхдүүдийг маань элдвээр үзэж энэний аав ардчиллынх гэж олон хүүхдийн өмнө ад үзнэ. Хэцүү хэцүү. Энэ бүхнийг бид даван туулсан л юм даа.Малчин сумын анхны ардчилсан засаг даргаа 1993 онд цөөнх байхдаа сонгож байлаа. Иргэдийн хурал, засаг дарга нарын бүтэлгүйтэл, хүнд сурталтай тэмцэж үзэлцсээр байж Б.Басан гэх залууг сумын засаг даргаар сонгосон нь бидний анхны ялалт байсан юм. Миний бие тус сумын засаг даргаар 2004 онд сонгогдож дахин улирч 2 жил ажиллаад аймгийн Ардчилсан намын даргаар сонгогдсон тул ажлаа хүлээлгэж өгсөн.

-Таны тэмцлийн дараагийн үе аймгийн АН-ыг удирдах үеэс эхэлсэн үү?

-Тэмцсэн гэж ярьвал 1989 онд эхэлсэн шүү дээ. Бидний ухамсарт амьдралын ихэнх хэсэг нь ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөний төлөөх шаргуу тэмцэл байсан юм шүү. 2008 оны орон нутгийн сонгуулийн дараагаас Увс аймгийн АН-ын бүлэг итгэж болохгүй хүмүүст аймгийн удирдлагыг өгөхгүй гэж засаг даргыг сонгохгүй сар гаруй болж байлаа. Бүр анхан шатны шүүх дээр ялалт байгуулсан.

-Эрх баригчид өөрт тань ямар хандаж байв?

-Мэдээж хуйвалдаан.ялзрал, бүлэглэл, хувийн явцуу сонирхолоор төрийн албыг явуулж, хувиаргүй засаглан захирах хүсэлдээ идэгдсэн эрх баригчид "Тийм байна бид алдаж" гэж ухамсартайгаар хүлээн авна гэж үү? Цэндсүрэн гүтгэж дандаа худлаа ярьдаг галзуу хүн гэх мэтээр л нэрлэдэг байсан. Авилга хээл хахуультай тэмцэх маш хэцүү. Яг засрашгүй их гарын хулгайч нар шиг хуулийн цоорхой ашиглах, үгсэн хуйвалдах, хуурамч бичиг баримт бүрдүүлэх зэргээр хариуцлагаас зайлсхийх, улайм цайм гөрдөх нь эдний мэргэжил шүү дээ. Гэхдээ эцсийн эцэст шударга ёс, үнэн ялдаг.

-Тухайн үеийн аймгийн удирдлагуудтай цөөнгүй жил зөрчилдсөн байх. Ер нь хэдэн жил шүүхээр явав?

-2008 оноос анхны зарга эхэлсэн дээ. Түүнээс жилийн дараа аймгийн ИХ-ын даргыг огцруулж, манайд мэдэгд гэсэн АТГ-ын бичиг ирж байсан. Тэмцсэн, хууль хяналтын байгууллагад явуулж байсан баримт бичгээ цуглуулбал нэлээд юм болох байх.

-Алслагдсан аймгаас шударга ёсны төлөө хуулийн байгууллагад хандан олон удаа нийслэлд ирж байсан гэж сонссон. Юунд итгэж, найдаж өөрөөсөө мөнгө гарган байж тэгж явсан бол?

-Дарга л бүгдийг иргэдийн өмнөөс шийддэг, зайдалдаг, зандардаг биш иргэдээсээ асуудаг зөвшөөрүүлдэг, шийдвэр гаргах түвшинд иргэдийн оролцоог хангахад иргэний нийгмийн тогтолцоо байгуулах, шударга зарчимтай, ард олноо энэрлийн нүдээр хардаг байх ёстой гэж л зүтгэсэн, тэмцсэн. Ялна гэдэгтээ ч итгэлтэй байсан. Учир нь бид асуудлын зөв талд бас ард олныхоо талд зогсож байсан. Мөн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ч бидний үйл ажиллагааг маш сайн дэмжиж дуу хоолой болж байсан. Тэр тусмаа миний тэмцлийг эхнээс нь дэмжиж байсан "Өдрийн сонин"-ы хамт олондоо талархаж явдаг.

-МАН-ынхан Шүүх, Цагдаа, Хууль зүйн яам гээд бүх засаглалыг барьж байсан үед итгэл алдрах тохиолдол байв уу? Гэр бүлийнхэн чинь хориглох үе байсан уу?

-Байлгүй яах вэ дээ. Гэр бүл.ах дүү, найз нөхдийн зарим нь боль бүхний туг болж өөртөө лай хурааж , яах гэсэн юм болгоомжтой бай гэж хориглох үе байсан. Ер нь намайг тойрсон бүх хүмүүс түгшүүртэй байдаг байсан. Гэвч зогсох гэж нэг ч удаа бодож үзээгүй. Яагаад гэвэл ард олон бидний талд зогсож биднийг дэмжиж байсан юм. "Эд нар миний нэг ширхэг ч үсийг унагаж чадахгүй" гэж тайвшруулдаг байсан.

-Ганцаардах үе байв уу? Хамтрагчид хэр байв. Санхүүг яаж шийдэж байв?

-Нэг хэсэг нь босгосон асуудлаа дуусгахгүй бол чи өөрөө дуусна шүү гэж байхад, нөгөө хэсэг нь больё гэдэг л байлаа. Харин ганцаардахын хувьд үгүй шүү. Аймгийн намын хороо, ҮЗХ-ны гишүүд, бусад сайхан сэтгэлтэй хүмүүс үргэлж дэмждэг байсан. Гэхдээ ажлаа явуулахын тулд өр зээл тавихаас өөр аргагүйд хүрнэ. Ажилгүй, цалингүй, эхнэр, гурван хүүхэдтэй түрээсийн байранд амьдардаг гээд амаргүй л байлаа. Гэхдээ болдог л юм даа.

-1990 оноос хойш ганц олонхи болж үзээгүй аймгийн АН-ыг богинохон хугацаанд гялалзтал удирдаж ялалтанд хүргэсэн. Ялалтын мэдрэмж ямар байв?

-Илүү их хариуцлагатай байх ёстойг л хамгийн түрүүн мэдэрсэн. Өдөр нь ялж хөөр баяр болсон атлаа шөнө нь унтаж чаддаггүй. Яагаад гэвэл маргааш шинэ хариуцлага, шинэ алхам үүснэ. Ядаж л нөгөө талаас ямар хандлага гаргах бол, түүнд ямар бэлтгэлтэй байх вэ? гээд бодох юм их л гарна биз дээ. Амьдралын минь 23 жил улс төрийн, ерөөсөө тэмцэл байсан. Өдрийн болсон явдлыг шөнө зүүдлэнэ. Заримдаа зүүдлэхгүйн тулд унтахаасаа өмнө заавал ном уншдаг. Гэхдээ өөрийнхөө зөв гэж бодсон, хүмүүсийн төлөө ажлаа хийж байгаа учраас сайхан байсан.

-МАН-ын Э.Цасчихэр нэг удаагийн ярилцлагадаа "Цэндсүрэн гэдэг үл бүтэх матаач этгээд. Увсын ард түмэнд ийм гай түйтгэр нүүрлэчихлээ" гэдэг утгаар ярьсан байсан. Энэ мэт дайралтыг яаж давж байв?

-Надад есөн зүйлийн нэр хоч өгч, муу бүхнийг нааж, матаач хонзогнуур гэдэг байсан. Надад аав ээжээс олж авсан хүмүүжил ёс суртахуун, хүн чанар, баримталдаг зарчим гэж юм бий. Амьддаа хүн матаж яваагүй. Хэзээ ч чадахгүй. Хэлэх зүйлээ хэнээс ч айхгүй нүдэн дээр нь ил хэлнэ, ярина, тэмцэнэ. Нүднээс далд матаж, ширээн доогуур цаас өгч сураагүй чадах ч үгүй.

-Таны тэмцлийг Увсын ард түмэн үнэлж энэ жил танай намыг сонгосон байх. Энэ бол өөрт тань өгсөн том шагнал болов уу?

-Энэ ганц миний биш ард олны тэмцэл байсан юм шүү. Бас ард олныхоо төлөө туг нь болж явсан үе үеийн олон зуун хүмүүсийн эрмэлзэл, хүсэл зориг байсан юм. Увс аймгийн Ардчиллын төлөөх намуудын дарга нар Ц.Батсуурь, Б.Ганболд, Ц.Шарав, Д.Буян, Ү.Мөрдорж, Я.Галбадрах,

О.Базар, Д.Мажигсүрэн, Ч.Бямбаа, Ж.Александр, Увс нутгаас төрөн гарсан АН-ын зүтгэлтэнүүд Д.Дорлигжав, Н.Алтанхуяг, Лу.Гантөмөр, М.Сономпил П.Улаанхүү, Лү.Лхагважав, Х.Баянмөнх, Л.Дүгэржав, Ч.Бямбаа, Н.Тэгшбаяр, О.Сайнбуян, Д.Нямхүү, Т.Мэндсайхан... ҮЗХ-ны гишүүд, аймаг сумын намын хорооны гишүүд, сум, үүрийн дарга нар эгэл жирийн гишүүд дэмжигчид ардчиллын төлөө цохилох зүрх болгон, нийт ард олны олон жилийн нөр их зүтгэлийн хүч байсан юмаа. АН-ын төлөө 23 жил явсан атлаа надад "Эрх чөлөөний одон" ч байхгүй. "Алтангадас" одонд тодорхойльё гэхэд нь татгалзаж надаас илүү амьдралаа зориулсан хүмүүст олгоё л доо гэхэд Д.Дорлигжав дарга, Л.Дүгэржав ах хоёр "Зөв миний дүү, шагналаас дээгүүр амьдрах ёстой" гэж маш том урам өгч байсан. Одоо эргээд харахад олон түмний итгэл миний амьдралын хамгийн том шагнал. Одонгоос илүү шагналыг сонгуулиар ард олон маань надад өгчихлөө. Хорин гурван жил ялаагүй намыг удирдаж ялалтанд хүргэх хувь надад тохиолоо. Харин одоо энэ олон түмний шагнал, итгэл найдварыг алдахгүй дааж явах хариуцлагаа би гүнээ ухамсарлаж байгаа.

-Өнгөрсөн хугацаанд үнэний төлөө яваад ялалт байгуулахад Увсын ард түмэн хэрхэн хүлээн авав?

-Ялсан ялалт гишгэсэн алхам бүрт ард олон намайг дэмжиж байсан. Ерөөсөө л би ард олныхоо итгэлийн нуруун дээр тэдний сэтгэлийн өргөлөөр дээшээ гарсан. Сонгуулийн дараа бүх хүний нүдэнд гэрэл тусч байсан. Учир нь тэр хүмүүс чөлөөтэй амьсгалах боломж олж байгаа юм шүү дээ.

-Энэ бүхний дараа гэр бүлийнхэн чинь юу гэж байна вэ? Та бас ядруу харагдаад байх юм?

-Миний хань алт шиг сайхан хүн бий. "Намайг нэг явна гасэн зүг рүүгээ гал ус руу орсон ч чигээрээ байдаг" гэж эхнэр маань хэлдэг. Хань минь "Энэ олон түмний итгэлийг даах хэцүү шүү. Олон түмнийхээ төлөө явж амжилтанд хүрнэ гэдэгт чинь итгэж байна" гэж зоригжуулан үргэлж дэмжиж байсан. Сайн ханийн буянд , санаан зоргоор яваа хүндээ би. Миний хань, хүүхдүүд, ойр дотны ахан дүүс маань "Ажлаа сайн хийгээсэй" гэж л залбирдаг. Хэцүүхэн үед намын нөхөд маань шөнө намайг дагадаг байсныг сүүлд мэдсэн. Хүмүүс өөрийнх нь төлөө явсан хүнийг хайрладаг юм билээ. Сүүлд тэрийг нь сонсоход өөрийн эрхгүй нүднээс нулимс гардаг юм байна лээ. Энэ олон жилийн тэмцлийн явцад хүндхэн өвчний оноштой болсон. Стресс их нөлөөлдөг өвчин юм билээ. Сайн эмч нар, олон түмний итгэлийн буянд өвчин минь эдгэрч байгаа. Одоо алзахгүй.

-Өөрийн чинь дараагийн төлөвлөгөө юу вэ?

-Орон нутагт Ардчиллыг гүн бат суурьтай болгочих юмсан. Өнгөрсөн"" сонгуулиар урьд нь ялж байгаагүй Увс, Булган, Төв, аймагт Ардчилсан нам яллаа. Энэ нь ардчилал монголын хөрсөн дээр гүн суугаад соёолж нахиалж байгааг харуулж байна. Цаашдаа улс төр хаашаа эргэж ямар шинэ нэгдэл, хуваагдал явагдахыг тааж болшгүйг сүүлийн жилүүдийн улс төрийн намууын хэрэг явдлаас бид харж байна. МАХН хоёр хуваагдахыг, МАХН-МҮАН хоёр эвсэхийг та бид амьддаа харчихлаа шүү дээ. Гагцхүү олж авсан эрх, эрх чөлөө ардчиллын үнэт зүйлсийг алдахгүй сахиж хамгаалах нь бидний үүрэг зорилго байх ёстой. Даргын эрх ихдэж, иргэний эрх хумигдвал дарангуйлал аяндаа ямар ч зүсээр эргэж ирдгийг бид мартах учиргүй.

-Та одоо Аймгийн Засаг дарга гэдэг хүссэн болгон хийгээд байдаггүй хариуцлагатай албыг хашиж байна. Аймагтаа ямар өөрчлөлт шинэчлэл хийе гэж төлөвлөж байна вэ?

-Юуны түрүүнд эдийн засгийн хөгжлийг онцгойлон үзэж байгаа. Манай аймаг ядуурал, ажилгүйдэл ихтэй. Нэг хүнд оногдох ДНБ улсын дунджаас 2.5 дахин бага эдийн засгийн сул хөгжилтэй аймаг. Иймээс эдийн засгийн хөгжил рүү чиглэсэн бодлого хэрэгжүүлж томоохон үйлдвэрийг барьж босгон, нөөцөд тулгуурласан ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх төлөвлөгөөтэй байна. Уг бодлогын хүрээнд 60 мегаваттын дулааны цахилгаан станц барих, барилгын материалын үйлдвэрлэл, МАА-н гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүн боловсруулах үйлдвэр гээд засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт суусан томоохон үйлдвэр барихаас гадна дэд бүтцийн асуудлыг шийдвэрлэх зорилт тавин ажиллаж байна. Мөн газар тариалан, МАА-г эрсдлээс хамгаалах цэгцтэй бодлого хэрэгжүүлж дотооддоо үр тариаиы хэрэгцээгээ хангах, мах, махан бүтээгдэхүүнийг баруун сибирийн зах зээлд нийлүүлэхээр зорьж байна.

Гэхдээ эдийн засаг, дэд бүтцийн энэхүү томоохон ажлыг хийж гүйцэтгэхэд гагцхүү хувийн хэвшил, иргэддээ түшиглэж хамтарч хэрэгжүүлэх нь зайлшгүй. Төрийн албаны шинэчлэлийн хувьд иргэний танхим, иргэний зөвлөлүүдийг яаралтай байгуулж иргэдээсээ асуудаг, хэлэлцүүлдэг, зөвшөөрүүлж байж шийдвэр гаргадаг тогтолцоо руу тууштай явж байна. Аймаг, сумын засаг даргын зөвлөлөөр хэлэлцэх асуудлыг заавал иргэний зөвлөлөөр хэлж хэлэлцүүлсэн байхаар журамласан. Төсвийн ил тод байдлыг хангах "Шилэн халаас" хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж төрийн байгууллагын нэг сарын санхүүгийн үйл ажиллагааг дараа сарын 5-ны дотор байгууллага хамт олноороо хэлэлцүүлж олон нийтэд ил тод болгосон байхаар журам гарган мөрдөж байгаа нь зохих үр дүнгээ өгч байна.

-Сүүлийн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр Увс аймаг бензины үнийг 80 төгрөгөөр буулгасан гэх мэдээлэл цацагдах боллоо. Ямар аргаар буулгав?

-Энэ нийгмийн чирэгч нь хувийн хэвшил гэдэгт би үнэн голросоо итгэдэг. Нефть импортлогч аж ахуйн нэгжүүдтэй хэлэлцээр хийж цаашид харилцан бие биенээ дэмжиж ажиллахаар тохиролцон бензин шатахууны үнийг 80 төгрөгөөр буулгасан нь манай аймгийн ард олонд багаар бодоход жилд 2,0 тэрбум төгрөгийн хэмнэлт гарч байна. Дашрамд танай сониноор дамжуулан Шинэчлэлийн засгийн газрын бодлогыг дэмжиж ард олноо бодсон шийдвэр гаргаж хамтран ажиллаж байгаа нефть импортлогч "Ундарга-Увс" "Баялаг-Увс" ХХК-ны хамт олонд иргэдийнхээ өмнөөс баярласан талархсанаа илэрхийлье. Цаашид орон нутгийн татвар төлөгч аж ахуйн нэгжийг элдвээр дарамтлах биш харин тууштай дэмжиж хамтран ажиллах бодлого барьж байгаа. Үр дүнгээ ч сайн өгөх байх.

Т.ЭРДЭНЭ

Д.Цэндсүрэн: Эхнэрээсээ нуугаад тав гурван төгрөгөө намын санхүүжилтэнд өгчихдөг байлаа
Tweet
Bolod.mn