Энэ удаагийн “Миний хэлэх үг” буландаа МУБИС-ийн багш, түүхийн ухааны доктор, дэд профессор НА.СҮХБААТАРЫГ урилаа.

-Дэлхийд найм, 10, заримдаа зургаан сая монголчууд бий гэж янз бүрээр ярих юм. Ер нь хэчнээн монголчууд байдаг юм бэ?

- Таны өгүүлсэн энэ хэдэн тоо төөрөгдүүлээд байгаа юм. Бүр арав гаруй сая Монгол бий гэх нь ч бий. Энэ нь бид монгол үндэс угсааны судалгааг маш сайн цэгцтэй хийж чадаагүйн илрэл юм. Монгол угсаатныг юугаар нь тодорхойлох ёстой вэ гэдэг асуулт урган гарч ирж байгаа биз. Газар нутгаар нь уу гэх мэтчилэн. Хуучны Ар, Өвөр, Баруун монголд нутаглаж байсан хүмүүсийг ерөнхийд нь монголчууд гэж авч үзэх үү. Түүх улирах тусам бусдын нөлөөнд буй монголчууд эх хэл, соёлоо алдаж байдаг. Монгол хэлээр ярьж буйг нь тоолоод үзэхэд нэг тоо гарч ирнэ. Хэл бол угсаатныг тодорхойлдог гол хүчин зүйл мөн үү.

-Миний хувьд мөн гэх байна?

-Тийм л дээ. Гэхдээ хэлийг гол хүчин зүйл гэвэл бидэнд их хохиролтойгоор тусах гээд байдаг.

-Яагаад?

-Хуучин Өвөрмонголын зүүн урд талын гурван аймаг Хятадын дотоод мужид орчихсон шүү дээ. Тэнд үр хүүхдээ монголоор сургах ямар ч нөхцөл алга. Монгол телевиз, радио алга. Хэлээ дунд үеийнхэн нь мартаж эхэлсэн.

-Тэд өөрсдийгөө монгол хүн гэж үздэг үү?

-Тэгж үзээд байдаг. Монгол гэх ямар ч зүйлгүй болсон. Өдгөө хувцсаар нь ялгах боломжгүй болсон. Хэлээр нь ялгах хэцүү болчихлоо. Ижил мөрний наад талын Астранханий халимагууд гэхэд л оросжсон. Гэхдээ өөрсдийгөө халимаг гэж үздэг. Халимагийг бид монголчууд гэдэг. Энэ бүгдийг мэргэжлийн байгууллагууд нэг мөр болгомоор байна. Монгол угсаатан гэдгийг хэрхэн, яаж тоолох вэ гэдгээ шийдвэл бид дэлхийд өдий орчим ах дүүс маань байна аа гэж тодорхойлох хэрэг. Дэлхийн бусад монголчуудыг бодвол бид төр улстай, тусгаар тогтносон, хэл соёлоо авч яваад байгаа. Гэхдээ бид нөгөө хэддээ яаж ойлгогдох ёстой вэ гэдгээ бодох хэрэгтэй. Дэлхийд арван сая монгол бий гэж үзвэл бид дөрвөний нэг хувийг нь эзэлнэ. Цөөхөн болчихож байгаа биз. Хамгийн гол нь бид тусгаар тогтносон гэдгээрээ л тод ялгарна. Энэ мэтээр их л гэрэлтүүлж аливааг харцгаая.

-Монголчуудыг тодорхойлох өөр ямар хүчин зүйл байна?

-Буддын шашин байна.

-Монголчуудыг нэгтгэж, бие биеэ мартчихгүй явуулж ирсэн хүчин зүйл бол Чингис хааныг дээдлэх үзэл, Буддын шашин, монгол бичиг гурав гэж боддог л доо?

-Тиймээ. Үнэн, Үнэн. Буддын шашиныг Монголын ноёдууд маш их хэлэлцэж, бодлоготойгоор авсан юм шүү. Зүгээр нэг авчихаагүй. Бид өмнөх түүхээ баллуурдаж харж ирсэн. Тодруулаад харах юм бол энэ шашныг авахдаа өнөөгийн парламентын мэтгэлцээн шиг зүйл л болсон.

- Далай лам гэдэг цолыг бид өгөө биз дээ?

- Тэгсэн. Монголчууд буддын шашныг авахдаа ямар зорилгоор авч буйгаа сайн ойлгож байсан. Бодлоготойгоор авч байсан олон илрэлийг хэлж болно.

-Тухайлбал.

-Халхын ноёд тусгай чуулган хийж байв. Алтан ханы түмэдүүд түүхэнд тэмдэглэгдэх томоохон төр-ёсны зан үйл хийн шашныг хүлээж авсан. Тухайн үед монголчууд тал бүртээ нэгдэе, бутархай явж болохгүй нь ээ гээд нэгдэхийг эрмэлзэж байсан. Бөө мөргөл 16-р зуунд нийгмийн шаардлага хангахаа больсон байлаа. Монголын ноёд үүнийг сайн ухаарсан. Монгол угсаатаны дунд ийнхүү буддын шашин дэлгэрсэн юм даа.

-Монгол угсаатаны дунд Лалын шашинтан бий юу?

-Цагийн эрхээр Мусальман шашинд орсон хэсэг бий. Киргизийн Иссык-куль нуурын орчимд Сарт халимаг хэмээх 30000 хүн бий. Ойрадын нэг хэсэг болох тэд 18-р зууны үед мусальман шашинд оржээ. Долоон усны монголчууд лалын шашинтай. Тэд Цагаадайн хойчис. Манай уламжлалт төр ёсны бодлого буддын шашинд сүлэгдсэн байдаг. Энэ бүгдийг анзаарч байж бид монгол угсаатан хэд бэ? хаана байна гэдгийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр гаргах хэрэгтэй. Үүнд, төрийн болон төрийн бус байгуулагууд, үндэсний сор болсон сэхээтнүүд идэвхтэй оролцмоор байна.

-Цэвээн Жамсранов Улаанбаатар нийслэлтэй халхаар төвлөсөн төв азийн холбоотон улс байгуулая. Үүнд Ойрад, Тува, Буриад, Өвөрмонгол, Түвдийг багтаана гэсэн санааг 1920-д онд дэвшүүлж байсан. В.И.Ленин үүнийг бага улсын их гүрний санаархал гэж байлаа. Бүр хүн ам нь 20 сая байж гэмээнэ хойд урд хөрштэйгээ Монгол улс эн тэнцүү харилцах боломжтой гэж байлаа. Одоо энэ санал утопи (үл гүйцэгдэх) шинжтэй болов. Гэхдээ бид С.Назарбаев шиг бусад монгол угсаатнаа урин дуудаж болохгүй юу?

- Ж.Цэвээний энэ санал тухайн үедээ нийцтэй санал байв. Монголчууд 4 сая байхад болно гэж байсан. Бид өмнөх түүхийг гэрэлтүүлж харах ёстой. Энэ санал биелж болох байсан.

-Монголчууд тэр үед нэгдэх боломж байсан гэж үү? Орос, Хятадууд үүнийг яавч зөвшөөрөхгүй байсан шүү дээ?

-Өнөөг бодоход хойд урд хөршийн хүч харьцангуй бага байсан. Бас дотооддоо олон асуудалтай байлаа. Нэгдэх, цуглах талын санаа оноо нийгэмд байж л байсан.  1910 хэдэн оноос 20 хэдэн оны хооронд монголд гаднаас ирж суурьшсан хүмүүс их бий.

-Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн Баргууд гээд л…?

-Баргууд байна. Үзэмчингүүд ч гэсэн. Сүүлд Ховог сайраас Торгуудууд ирлээ. Сумьяа бэйсийн Илийн өөлдүүд байна. Хойноос Буриадууд ч их орж ирсэн. Тэд даяар монголын ариун голомт руугаа, Улаанбаатар төвтөй Халх монгол руугаа зүтгэж байгаа нь тэр. Гурван голын сав газрыг үеийн үед мэдсээр ирсэн. Одоо ч мэддэг, тэмүүлдэг юмаа. Үүнээсээ няцаагүй, буцаагүй. Түүхийн зурвас үе бүхэн ихийг өгүүлдэг. С.Назарбаев казахуудаа дуудсаар байна. Казахстан хүчирхэг байна л даа. Бид нөхцөл байдлыг зөв мэдрэх хэрэгтэй. Манай төр засаг үүнийг сайн ойлгож байгаа байх. Одоо Өвөрмонголчууд Хятадад харьцангуй тайван амьдрах болжээ. 20-р зууны бужигнаан нь сүүлийн 20 жилд намсчээ. Харин би нэг зүйлийг дамжуулан хэлэхийг хүсэж байна.

-Юу билээ?

-Зарим элэг нэгтнүүд маань хэлдэг. Бид та нарт халхавч болж байна шүү гэж.

-Буфер гэсэн үг үү?

-Тийм. Шинжаан, Хөх нуурын монголчууд хэлдэг, бид хан үндэстэний соёлын түрэлтийг биедээ шингээн авч байна. Энэ хооронд эх Монголын голомт болсон та нар минь хурдхан тэнхрэх хэрэгтэй гэсэн санааг өгүүлдэг.

-Үндэсний үзэл тэдэнд байна шүү!

-Байлгүй яахав вэ. Бэлчээр хуваагаагүй уудам нутаг, дураараа давхиж буй морьтонгууд, хурдан морины уралдааныг хараад тэдний цээжинд өөрийн эрхгүй сэтгэлийн хайлан бөмбөрдөг юм билээ. Хилийн гадна буй монголчууд яах аргагүй буфер шүү. Монгол улсын эргэн тойрныг хар л даа. Хоёр хөршдөө бид нар хэсэг хэсэг хүн ардаа нэлээд газар нутагтай нь өгчихөөд оршин тогтнож байна. Үүнийгээ бид нар анзаарах л ёстой.

-Урвуугаар, эсэргүүгээр, хатуугаар хэлэхэд Буриад, Тува,Өвөрмонголыг бусдад алдсан, тэд бидэнд одоо халхавч болж байна гэж хэлж болох уу

-Тусгаар байгаа маань Монгол улсын доторх монголчуудын дан ганц ач тус биш. Хилийн гадна буй монгол угсаатны асар их хүсэл тэмүүлэл, хайрлах сэтгэл дээр л бид оршин тогтнож байгаа юм.

-Бид Орос, Хятадтай хиллэдэг гэх боловч угтаа бол монголчуудтайгаа л хиллэдэг шүү дээ?

-Тиймээ. Баруун талаа хар л даа. Шинжаанд таван газарт монголчууд бий. Хойшоо эргээд Оросын Алтай муж байна. Тэд 1940 он хүртэл Бүгд найрамдах Ойрад улс гэж явсан. Тэд өөрсдийгөө ойрад гаралтай гээд байхад бид түрэг гаралтай тэлэнгидүүд гэх жишээтэй. Яагаад тэлэнгидүүд өөрсдийгөө ойрадтай холбож ойлгоод байна вэ. Өөрөөр хэлбэл, ойрадын байгуулсан төр улсын захиргаанд хэдэн зуун жил явсан нь гол байгаа юм. Тува түрэг гаралтай боловч бараг 700 жилийн түүх нь монголтой холбоотой.

-Тува түрэг гаралтай ч бас Буддын шашинтай шүү дээ?

-Түүх ингэж л наашлаад байгаа юм. Буриадууд маань 17-р зуунаас эхэлсэн Оросын түрэлтийг биедээ шингээгээд хоцорсон ахан дүүс шүү дээ. 1680-аад оноос хойш чадлаараа тэсч үлдсэн. Барга монголчууд бол халхын Сэцэн хан аймгийн харьяатууд. Алаша болон Хөх нуурын ойрад монголчууд байна. Тэд биднийг ийнхүү тойрон хүрээлжээ. Иймэрхүү нөхцөл байдлын дунд бид таны хэлснээр С.Назарбаев шиг элэг нэгтнээ дуудах уу, яах вэ гэдгээ бодох ёстой. Эсвэл тэдний соёл уламжлалд нөлөөлөх үү.

-Таны хувьд юу бодогдож байна? 

-Дээр өгүүлсэнийг бид байнга бодож явах л явах ёстой. Ер нь зарим үед хүчтэй, эсвэл сул бодлого байж болно. Тасалдаж л болохгүй. Хилийн гаднах монголчуудыг нааш нь татах олон янзын арга бий. Үүнийгээ С.Назарбаев шиг дэлхийд зарлаад байх шаардлагагүй. Манай төрийн хар хайрцагны ийм бодлого байдаг гэж итгэж явдаг. Харин итгэж харсаар олон жил боллоо. Үр дүн харагдахгүй байна. Эсвл ядаж хилийн гаднах монголчуудын шилдэг залуусыг сургая л даа.

-Хэрхэн сургана гэж?

-Бид монгол гаралтай оюутнуудыг авчираад монгол хэл, бичиг заана гэж ойлгоод байх юм. Үгүй юм. Нарийн мэргэжилд сургая. Нутагтаа очоод сайд дарга болдог, бодлого тодорхойлдог хүмүүсийг бэлдэх хэрэгтэй. Оюун санаанд нь, тархинд нь монгол үзлийг суулгаж өгье. Ийм зүйлд мөнгө зарцуулахыг бодлого гэж ярьдаг юм. Өнгөрсөн 70 жилд улс орны тусгаар тогтнолын асуудал хүнд байсан болохоор ийм бодлого хайш яайш, битүү хатуу байсан байж болох. Хилийн гаднах монголчуудынхаа өөдөөс бид 1910 оноос хойш л нүүр руу нь ус цацсаар ирсэн шүү.

-Ийм жишээг өгүүлэх үү?

-1910-аад онд орж ирсэн барга, цахарууд 1930-аад оны үед хэлмэгдээд дууссан шүү дээ. Буриадуудыг ч гэсэн. Яагаад ингэж байгаа юм бэ. Тэдний шилдэг сэхээтэнүүдийг дээш нь гараад ирэнгүүт нь тайраад хаячихна. Ховогсайрын торгуудуудыг уриалж дуудаад оруулаад ирсэн. Дараа нь Дотоод яамны төлөөлөгчид хяначихсан, шорон гяндан руу илгээсээр байсан. Сүүлд Налайхын уурхайд ирээд шингэх шиг боллоо. 1930-аад онд эх орноосоо гарчихаад орж ирсэн монголчуудыгаа бид 1959 оны нэгдэлжих хөдөлгөөн хүртэл ямагт цагдаж хянаж, хавчиж байсан. 1990 оноос хойш манайх руу энд тэндэхийн монголчууд мөн л зүтгэсэн. Нэр устай нь хэлж чадна. Бас л хүлээж аваагүй. Бид цагаачлалын хуулиа эргэн харах хэрэгтэй. Хилийн чанадаас нааш нь зүтгээд байгаа ахан дүүсээ хятад, орос гэдэг үүднээс харах юм. Урдаас нь асар их хүнд суртал гаргадаг. Гаднаас нааш ирэхийг хүсч буй монголчуудад шалгуур тавьж болно. Нарийн мэргэжлийн шилдэг хүмүүсийг нь, жишээлбэл инженер техникийн ажилтнуудыг бол харьяат болгож болно  шүү дээ.

-Нааш орж ирэх гэсэн хүмүүсийн жишээг дурьдах уу?

-1990-ээд оны эхээр Шинжааны нэрт эрдэмтэн Шийлэгийн Норов Улаанбаатарт гурван сар хэвтээд харьяат болж чадалгүй буцсан. Ийм жишээ олон арван бий. 1990 онд ийнхүү орж ирсэн гадны монголчууд хоёр талтай. 1930-аад оны түйрэнт цагаар гарч явсан хүмүүс, тэдний үр сад ч бий.

-1932 оны үймээнийг лам нарын бослого гэдэг. Үнэндээ бол иргэний дайн болсон юм байна лээ?  

-Түүхийн олон зүйлийг эргэн харах хэрэгтэй байна. 1930-аад оны дүрвэх хөдөлгөөн, баруун аймагт дэгдсэн бослогуудын талаар төр үгээ хэлэх цаг болсон. Зөвхөн 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийг л ярих юм.

-Биднийг тойрон буй монгол туургатныг ярилаа. Хилийн чанадад буй монголчуудтайгаа хэрхэн харилцах вэ. Франц болон Америкийн Нью Жерси дэх монголчууд гээд л биднээс тасарсан хэсэг байх юм. Тэдний талаар ярих уу?

-20-р зууны эхэн үе хүртэл Монгол орон аль ч улсын анхаарал татдаггүй битүү саванд байлаа. Дэлхийн хөгжлийн хандлага руу татагдаад ороод ирэхээр хоёр хөршид болсон үйл явдал Монголтой холбогдоод  ирсэн. Энэ нь бидэнд голдуу саад болсон бодлого болж илэрдэг. 1917 оны октябрийн хувьсгалын дараа маш олон халимаг баруун руу гарсан. Европын хотуудад халимагийн олон колонни бий болж байв. Тэд явсаар Франц, Америк руу гарсан. Нэг хэсэг ард түмний ийм хувь заяа байна. Америкийн Нью-жерси  мужид  халимагийн бөөгнөрөл бий. Буддын сүм хийдтэй. Тэр газрынхаа барилгын бизнесийг үндсэндээ авч явдаг юм байна. Дэлхий даяар Монголоо гэсэн сэтгэлтэй олон хүн бий. 1949 онд Хятадын гоминданыхан ялагдаад Тайвань руу гарсан. Тэр үед Гоминданы парламентад сууж байсан Шинжааны торгууд хүмүүс мөн дүрвэж гарсан. Тэд нарын үр хойчис монголд будаа тарианы тусламжийг одоо явуулаад л байна шүү дээ. Төр, засаг энэ мэт илрэлүүдийг анхаарах ёстой. Монгол туургатны наадам гэхэд л өнгөрөөж ядсан юм хийх юм. Нэг аавын төрсөн хоёр хөвгүүн шиг, хилийн наана цаана буй монголчуудаа хайрлах хэрэгтэй. Төрийн бодлогоор үйл ажиллагаа явуулмаар байна. Далайцтай зүйл хийхгүй юм гэхэд шинжлэх ухааны судалгааны байгууллагуудыг энэ чиглэл рүү хандуулмаар байна. Ийм байгууллагууд санхүүгийн хувьд уядчихсан, үүнийгээ дагаад судлаачид нь тэнхээ муутай байгаа. Гадагшаа явж харилцаа холбоо тогтоож чаддаггүй. Уул уурхай хөгжиж эхэллээ. Хилийн чанадаас монголчуудыгаа авчирч ажиллуулъя л даа. Ажилчин авдаг квот дотор үүнийг тогтоож болно. Компаниуд хилийн чанад дахь монголчуудыг авчирвал зарим төлбөрөөс чөлөөлдөг байж болох. Ийм бодлого явуулж болно. Өвөрмонгол, Хөхнуур, Шинжааны монголчуудын амьдралыг би ажсан. Хэцүү л байгаа. Гурван хүүхэдтэй байдаг. Тарьдаг газар, адгуулдаг бэлчээр нь хэмжээтэй болчихсон. 500 толгой  малаас илүү өсгөж болохгүй хуультай. Гурван хүүхдийн нэг нь эцгээ залгамжлаад хашаандаа үлдэнэ. Хөх нуурт яг ийм байдаг юм. Нөгөө хүүхэд нь хот руу орж ажил хийхээс өөр аргагүй. Биеийн болон оюуны чадал муу бол энд тэнд тэнээд алга болно. Ийм хүмүүсийг авчирья л даа. Жишээ нь: Ганьсу мужид 1930-аад онд гарсан Ёгорын халхууд байдаг юм.

-Өмнөговь, Говь-Алтай, Баянхонгороос л гарсан байх даа?

-Тийм. Тэд нарыгаа буцааж авчиръя л даа. Хэмжээтэй газартаа хашигдсан хөөрхий хүмүүс байх юм. Ер нь бид их аминч болжээ. Нийт үндэстнийхээ хувьд ч, хот дотроо ч хашааныхаа байдлаар сэтгэдэг болжээ. Өөрийн хашаанаас гадуур зүйл огт падгүй. Хогоо хаяна, угаадсаа асгана. Хашаагаараа сэтгэдэг сэтгэхүйн энэ ядуурал нүүдэлчин амьдралаас салж буйтай холбоотой байх л даа. Энэ бүхэн яваандаа муу зүйлийг л авчирна.

-Саяхан дэгдсэн нэг шуугианыг эргэж сөхье. Хөөмийг хятадууд өөрийн нэрээр ЮНЕСКО-д бүртгүүлэв гээд хүн бүр л ярилаа. Монгол үндэстний дархлааг сулруулах нь гэцгээлээ?

-Бидний монгол үндэстний талаархи судалгаа бага болсны шинж л дээ. Уг нь мөхөх шахаад байгаа соёлын өвийг л бүртгээд буй.

-Гэтэл монгол дээлийг хятадууд бас бүртгүүлэх гэж буй сураг ажиг байна?

-Монгол дээлийг монгол хүн бүр л өмсдөг. Өргөн ойлголтоороо бол дээлийн соёл бол Азийн ард түмний соёл шүү дээ.

-Монгол дээл арай өөрөөр ялгарах биз?

-Бусдаас арай төгөлдөр, утга их юм. Монгол дээл зах хавтгай, малгай нь голдуу шилтэй байдаг. Манайх малгай талаасаа хүзүүгээ хамгаалдаг онцлогтой. Одоогийн монгол дээлийн босоо захыг манжийн түгээсэн соёл гэж ярьдаг тал бий. Эрт, дундад үеийн хүчирхэг улс гүрнүүд хүн ардаа таних нэг арга нь гэзэгний болон дээлийн соёл байсан. Манж гэдэг улсын дотор байсан болохоор хятадууд ч, монголчууд ч тав гэзэгтэй байсан.

-Хятадууд ч дээлтэй биз дээ?

-Аж ахуйн соёлтой нь холбоотойгоор тэд бүс л бүсэлдэггүй. Бид бүс бүсэлдэггүй дан дээлийг даашинз гэж хятад нэрээр нь нэрлээд одоо хэрэглэж л байна. Түүх соёлын асуудлыг сэтгэлийн хөөрлөөр шийдэж болохгүй. Судалгаа шинжилгээ л чухал. Бид монгол дээлийн бэлэгдэл, элдэв утгаа л мэдэж байх хэрэгтэй. Хөөмий, тууль гэдэг бол Ойрад хэмээх монголын баруун хэсгийн соёл. Түүхэн хувь заяагаар Орос, Хятадад ойрадуудын зарим нь харьяалагддаг. Цуур хөгжим Алтай урианхайд хадгалагдаж үлдсэн. Гэтэл Алтайн урианхайн тал нь хятадын Шинжаанд байна. Үүнийг яах ёстой гэж. Халимагууд Жангар туулийг оросын нэрээр бүртгүүлэх гэж байна. Яах ч аргагүй юм. Халимагууд Оросын бүрэлдхүүнд байгаа хойно. Бид юм бүхнийг бусад монголчуудаасаа харамлах эрхгүй.

-Бид хөөмий зэргээ Өвөрмонголчуудад сүүлд зааж өгөө биз дээ?

-Тэд нэлээн сүүлд хөөмийг манайхаас авсан нь үнэн. Гэхдээ Шинжааны ойрадуудад хөөмий байсан. Ер нь хөөмий бол Алтай-Саяны ард түмнүүдийн соёл шүү дээ. Тархмал соёл юм.

-Ховд аймгийн Чандмань сумынхан өөрсдийгөө дэлхийн хөөмийн төв гэдэг?

-Яг хаана үүссэнийг тогтоох боломжгүй. Тэд бодлого барьж байна шүү дээ. Тэр сумын 1960-1970 оны шилдэг сэхээтнүүд овсгоо гаргасан хэрэг. Зөв л дөө. Чандманийн адуучид Алтайн урианхайн нутагт оторлож явахдаа сурсан гэж домоглодог л юм билээ. Хөөмий бол өндөр уулын харгиат голын ай чимээ, дуу эгшиг юм. Цуур ч мөн адил. Байгаль газар зүйн хүчин зүйлтэй холбоотой соёл.

-Уртын дуу төв халхад илүү хөгжсөн байдаг нь уудам тал нутагтай холбоотой биз?

-Тэгэлгүй яахав. Яагаад халхууд том жижиг хоёр гэртэй, баруун монголчууд ганц том гэртэй байдгийг эргэцүүлээд үз л дээ. Тал нутагт тэргээр нүүдэг, богинохон хэмжээтэй хичнээн унь байсан ч болно. Баруун монгол, алтайн ууланд нуруу ачдаг болохоор ахар ч, урт ч унь байсан нэг ачаа болдог л доо. Иймэрхүү байгаль газар зүйн хүчин зүйлээс шалтгаалж монголчуудын өөр өөр соёл бий болсон.

-Дэлхийг байлдан дагуулсан монголчуудын байлдан дагуулал нь адууны буюу морины соёлыг бусад ард түмнээс илүүтэйгээр эзэмшсэнийх гэж тайлбарлаж болох уу?

-Хөгжил болон хүчирхэг байна гэдэг бол хурд, хөдөлгөөнтэй холбоотой. Бид адууны соёлыг эзэмшсэнээр ийм чадвартай болсон нь үнэн. Нэг зүйлийг өгүүлэхэд “Монголын хууль гурван хоног” гэдгийг манайхан буруу тайлбарлаад байна.

-Юу гэж талбарлах юм бэ?

-Одоо хууль гарангуут гурван хоноод л хүчингүй болдог гэх маягийн зүйл өгүүлж байна. Уг нь Монгол хууль гарсан цагаасаа гурав хоногийн дотор зах хязгаар нутагт очиж хэрэгжих ёстойг заасан үг шүү дээ. Ийм л хурдацтайгаар Монгол хууль хэрэгждэг байж. Эдүгээ бид хашааныхаа сэтгэхүйгээс гарч сэтгэмээр байна шүү.

-Та түүхч, судлаач хүний хувьд хилийн чанадад буй монголчууддаа зочлон очиж байна уу?

-Би боломж л гарвал очихыг хүсдэг. Халимагийн Элстэй хотод л гэхэд 4-5 удаа очсон. Монголоо үгүйлсэн сэтгэл тэнд л буцалж байна. 2006 онд Монгол улсын Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр тэнд айлчилсан. Үүнээс хойш олигтой дэвшил гарсныг харсангүй. Монгол туургатнаа гэх бодлого ерөөс явахгүй байна.

-Дуучин, жангарч Цагаанзам л хааяа нэг Монголд ирэх юм?

-Тэр хүн л ирж Халимаг тэнд буйг сануулах юм. Ийм л өчүүхэн харилцаатай байна. Бөөн гэрээ, хэлцэл хийнэ. Биелж буй зүйл харагддаггүй…

- Халимагийн Ерөнхийлөгч К.Илюмжинов манайд шатрын ордон барьж өгөхөөр болсон доо?

-Энэ мэтээр явж л байна. Энэ байтугайг хийх ёстой. Ийм шугам дээр буй хүмүүсийн сэтгэл зүрхийг тод сонсьё. Гэхдээ Халимагтай холбогдож буй төрийн бус байгууллагуудын үйл ажиллагааг үгүйсгэж болохгүй, тэд их зүйл хийж байна. Бид Халимагт очиход орон нутгийн төр, захиргааны ажилтнууд нь монгол үндэсний богино хүрэм өмсчихсөн угтаж байгаа юм. Манайхан зангиа зүүчихсэн очиж байдаг. Сонин санагдсан л даа. Уг нь бид л үндэснийхээ хувцастай очих ёстой доо. Монгол туургатны харилцаа хувь хүмүүсийнх дээр тогтон хэрэгжихэд  их хэцүү. Төрийн оролцоо үгүйлэгдээд байна.

-Яагаад?

-Хувь хүмүүс голдуу л өөрийн бизнес, эрх ашгийн төлөө явдаг болохоор муу, муухай зүйл илэрдэг юм. 1993-1994 онд Халимагийн ямарч таксинд монгол хүн суухад үнэ төлбөргүйгээр хаана ч хамаагүй хүргэж өгдөг байв. Одоо ийм биш болжээ. Энэ юуг өгүүлээд байна вэ. Бод доо. Дашрамд өгүүлэхэд, Халимаг, Шинжаанд зохиож буй манай урлагийн тоглолт бид нэг соёлтой юм шүү гэдгээ харуулж чадахгүй байна. Уг зорилго нь нэг соёлтой гэдгийг сануулахаар очсон хүмүүс. С.Назарбаев шиг цуглуулж чадахгүй ч гэсэн үндэс угсаа нэгтэй монголчуудыгаа оршин суугаа газар нутагт нь Монголоороо омогшуулж явъя.

-Халимагууд хэдийгээр Ойрадаас тасарч Ижил мөрний хөвөөнд суурьшсан ч нөгөө талаар авч үзхүл газар нутгийг байлдан дагуулсан, эзэмшсэн гэж омогшмоор санагддаг?

-Тэгэлгүй яахав. Монгол үндэстний газар нутгийг л тэлсэн. Гэхдээ эзэмшсэн хэмжээнээсээ илүүг одоо алдаад байна. Түрэлтэд орж байна. Одоо зөвхөн өвөлжөөнийхөө газарт л  оршиж байх юм. Хаваржаа, зуслангийн арвин их нутгаа алдсан. 1771 онд олонхи хэсэг нь наашаа нүүсний дараа Оросууд хаант улсын хэв маягийг нь эвдэж жижиглэсэн. Тараагаад суурьшмал хэлбэрт оруулж, нутгийг нь хуваасан. 1943-1957 онд Халимагуудыг Сибирьт цөлж бүтэн нэг үеийг нь өв соёлтой нь устгасан шүү дээ. Энэ үеэр л нүүдлийн ахуйгаа гээж, эсгий гэрээ ч мартахад хүрсэн. Тэднийг ирэхэд суурьшмал ахуй болох хамтрал л хүлээж байлаа.

-Нүүдлийн мал аж ахуйгаа бүр гээсэн үү?

-Бага сага байлгүй яахав. Хилийн чанад дахь бусад монголчууд ийм л байдалтай байгаа. Гагцхүү манай монголчууд л нүүдлийн мал аж ахуйгаа хадгалж үлдэж байх шигээ.

-Дэлхийд арабын бедуйнууд л нүүж байгаа байх?

-Тийм байх аа. Монголын нүүдлийн соёл иргэншлийг хадгалж үлдэхгүй бол горьгүй. Дээр бид хоёр ярилаа. Адууны соёл гэдгийг сөхье. Монголчуудыг адуунаас нь салгавал хэн ч биш болно. Хурдан морины уралдаан зохион байгуулж буйг улам сайшаах хэрэгтэй. Энэ бол зугаа биш. Бид Цагаан сар, Үндэсний их баяр наадамдаа бусад улс үндэстнийг бодвол бага анхаарч байгаа шүү.

-Хангалттай л тэмдэглэдэг биз дээ?

-Хятадууд цагаан сараараа нэг сар амардаг. Оросууд шинэ жилээрээ арав гаруй хоног тухалдаг. Энэ юуг өгүүлж байна вэ. Бид үндэсний баяраа утга учиртайгаар чимэглэж, ёс заншлаа бадруулах ёстой. Цагаан сарын үеэр хаа холоос аав ээж, ахан дүүтэйгээ золгох гэж ирдэг нь сайхан биш гэж үү. Үүнийг төр, засгаас хоног өдрөөр нь хавчиж, тэр өдөр л ажилдаа ортугай гэж болохгүй ээ. Улс үндэстэн оршин тогтнох , хүн амьд явахын баяр баясгалан нь цаг хугацааг утга төгөлдөр байлгах явдал шүү. Өндөр байшин барьснаар бүх зүйл хэмжигдэхгүй. Түүхэн үүднээс харвал ийм л байна.

-Ойрадын их соён гэгээрүүлэгч Зая бандид Намхайжамцын хөрөг дүрийг бүтээж их шүтээн болгохоор та бүхэн зүтгэж буйг сонссон. Энэ талаар өгүүлнэ үү?

-Бид шүтээн хөрөг гэж нэрлэж байгаа. Ойрадууд хүчирхэг явлаа. Олон дайсантай байсан болохоор түүхийн туршид их сарнилаа. Ойрадуудад хоёр их шүтээн байв. Нэг нь Зая бандида Намхайжамц.

- Нөгөө нь?

- “Жангар” тууль юм. Манайд Намхайжамц судлалыг хөгжүүлэх их шаардлага байна. Бид шүтээн хөргийг нь бүтээе гэж бодсон.

-Түүний хөргийн хэдэн хувилбар байна вэ?

-Бээжинд Манжийн хааны ордоноос олдсон нэг шуумал, Ховд аймгийн Манхан сумаас олдсон бас нэг шуумал (баримал) бий. Мөн Манхан сумаас олдсон эш хөрөг байгаа. Хувь хүмүүст хадгалагдаж  байсан жижиг шуумлууд ч бий. Үндсэндээ дөрвөн эх сурвалж байна гэж болно.

-Доктор Б.Батмөнхийн номд буйгаар бол арваад төрлийн хувилбар байх юм?

- Бид үндсэн эх сурвалж дөрөв байна гэж тооцож байгаа. Дөрвөн эх сурвалжид үндэслэн шүтээн хөргийг том хэмжээтэйгээр бүтээнэ. Эх хувилбар нь Монголд хадгалагдаж байх юм. Хуулбар нь Монгол туургатнуудад залрана. Бурхан урлаач Г.Мөнхтөмөр бид нар бүтэн жилийн турш судалгаа хийж байгаа. Энэ ажлыг “Ховд аймгийн хөгжлийн төлөө сан” ивээн тэтгэж байна.

-Шүтээн хөрөг гарч ирснээр ямар ач холбогдолтой байх вэ? Хөшөөг нь барьж болохгүй юу?

- Шүтээн хөрөг бол буддын  шашны урлах ухааны онолын үндсэнд тулгуурлан шүтээнчлэн дээдэлсэн хөрөг зураг юм. Зая бандидаг энд тэнд олон янзаар дүрсэлж хөшөө дурсгал босгож, бас янз бүрээр зурж байна. Монголчууд маань өөрсдийн оюун санааны удирдагч болсон дээдсээ сэтгэл оюуныхаа нар болгон бурхан адил дээдэлж хөрөг дүрийг нь шүтээнчлэн зурж бүтээж тахиж ирсэн. Тэр уламжлалаар л шүтээн хөргийг нь хийх гэж байна. Ер нь энэ их хүний хөшөө Монголд заавал байх ёстой. Бид энэ тал дээр муу ажиллаж байгаа. Монгол улс эх түүхийнхээ гол асуудлыг одооноос барьж ажиллахгүй бол хөөмий мэтээр элдэв асуудалд орооцолдох нь. Тухайлбал, Жангарын том ордонг Шинжааны Ховогсайрын торгуудын нутагт байгуулж байхад бид олигтой нэг ном ч үгүй шахуу сууж байгаа шүү.

-Ганц нэг бүтээл байгаа байлгүй дээ?

-Халимагийн “Жангар”-ыг монгол хэлнээ хөрвүүлсэн Дүгэрсүрэн гуайн нэг ном бий. Т.Галсан гуайн “Жангар”-ын 2 боть, У.Загдсүрэн гуайн “Жангар” цувралын 2 бүтээл байна. Энэ номууд хүмүүсийн гар дээр үзэгдэхгүй л байна шүү дээ. Хятадууд “Жангар”-ыг бүртгүүлбэл бид хойноос нь хэл ам хийгээд явах хэрэг үү. Зая Бандида Намхайжамцын үүсгэсэн олон соёл бий. Түүний зохиосон тод бичгийн асар их баялаг өв байна. Тод бичгийн судруудыг хятадууд төрийн хамгаалтанд авч эхэллээ. Манайд хаа хамаагүй хаягдахад ойртсон, энд тэндгүй л байдаг биз дээ.

-Би Зая бандида Намхайжамцыг шашин соёлын том зүтгэлтэн төдий бус гэж боддог. Халхын гурван ханд айлчиллаа. Хөх нуурт очиж байсан. Халимагт хоёр удаа зочлов. Нийт монголын улс төрийн эв нэгдлийг энэ хүн чагнаж явжээ?

-Далай ламаас бүх монголд шашин соёлыг дэлгэрүүлэх даалгавартай явсан хүн. Тэр зорилгоо л биелүүлсэн. Монголын нөлөө бүхий ноёдынд уригдан очиж, тэднийг дамжин нүүдлийн хүрээгээ авч явсаар, энэ хооронд л шашин номоо дэлгэрүүлж чадсан. Ойрадын бүх сүм хийдийн хурал номын дэг жаягийг энэ хүн тогтоосон. Буддын шашны гол ном судрыг монгол хэлээр орчуулж, уул овооны тахилгат ёсыг эмхэлсэн. Ер нь буддын шашныг монгол хөрсөнд суулгах гэж олон зүйл хийсэн хүн. Ямарваа үндэстэнд нэгэн сод хүн байхад л бүхнийг чиглүүлдэг. Үүний үлгэр жишээ болсон. Суут энэ хүнийг Монгол улсад өргөмжлөн алдаршуулах ёстой. Эцэст нь өгүүлэхэд бид Ар, Өвөр, Баруун монгол гэж зориуд хуваагдаагүй. Бид өргөн уудам нутагтай учир байгаль газар зүйн зааг ялгаатай. Өвөр, Ар  монголын хооронд алдартай их элс бий. Баруун монгол, Ар монголын хооронд Алтайн нуруу байна. Өвөрмонгол, Шинжааны хооронд Тэнгэр уул, Турфаны хотгор байна. Ингээд л газарзүйн нөхцлөөс болоод өөрийн эрхгүй тус тусдаа хөгжсөн. Үүн дээр улс төрийн жижиг сажиг зөрчил нэмэгдээд энэ хувь зохиолоор л хуваагдсан. Бүх монголчууд харгалдах ёсгүй. Бүгд л XIII зууны монголчуудын, Чингисийн монголчуудын хойчис  шүү дээ. Монголчуудын хооронд хэдэн хүн л яс хаяж байдаг. Үүнд авталгүй эв нэгдлээ эрхэмлэх ёстой юм. Биднийг хөх тэнгэр ивээг.

Ярилцсан Б.ЦОГНЭМЭХ