    Эрчим хүч, уул уурхайн салбарын анхдагч, Налайхын чулуун нүүрсний орд 1922 онд нээгдсэнээс хойш 1994 он хүртэл нийслэлийг эрчим хүчний түүхий эдээр хангаж, жилд 800 мянгаас нэг сая тонн нүүрс олборлож байсан түүхтэй. Зах зээлийн эдийн засгийн шилжилтийн хүнд үетэй зэрэгцэн уурхайчид гар аргаар ашиглах болсон уурхайг компаниудад хувьчилж, уурхайчид ажилгүйдсэн байдаг. Энэ үеэс уурхай олон жижиг ам болж хуваагдсанаар ажилгүй болсон уурхайчид төдийгүй Налайхын иргэд хувиараа нүүрс олборлож амьжиргаагаа залгуулсаар ирсэн. Харамсалтай нь уурхайд гар аргаар нүүрс олборлодог иргэд осолд орж амь насаараа эрсдэх явдал сүүлийн хэдэн жил өссөөр байгаа. Үүнийг цэгцлэх нэрийдлээр одоогоос сар гаруйн өмнө Засгийн газраас шийдвэр гаргаж 186 амыг хаасан. Харин Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг тухайн аманд ажиллаж байсан иргэдийг ажлын байраар хангах тухай олон нийтэд мэдээлж байсан юм. Тэгвэл ажлын байрны асуудал сураг алдарч, харин дээрх амуудыг бүрэн гүйцэд хаахад шаардагдах хөрөнгийг хотын дарга Э.Бат-Үүл захирамж гаргаж, шилжүүлсэн байна. Ам цооногийг дарах ажилд 55.6 сая төгрөгийг Нийслэлийн Засаг даргын нөөц хөрөнгөнөөс гаргахаар болж, энэхүү ажлыг Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын орлогч Ё.Гэрэлчулуунд даалгажээ.

   Уг уурхай Налайх дүүргийн 30 гаруй мянган иргэнээ тэжээхийн хажуугаар нийслэлчүүдийн тодорхой хувийг нүүрсээр хангасаар ирсэн. Өнөөдөр уурхайн барилга, байшин нь балгас болж, нүүрс ухсан цооногийн цөмрөлт энд тэндгүй үүсч, мал амьтан бүү хэл, хүн унаж мэдэх ундуй сундуй талбайг нөхөн сэргээх талаар ярихын өмнө ажлын байрны “өлсгөлөнд” нэрвэгдсэн налайхчуудыг яах вэ гэдэгт төр засаг анхаарлаа хандуулах ёстой. Өнгөрсөн 20 жилд уурхайгаас нүүрс олборлох иргэдийн тоо өссөн үү гэхээс буураагүй. Үйл ажиллагааг нь хаасан 186 амнаас 156-г нь бүр мөсөн хаах шийдвэр гаргалаа. Ингэснээр 2000 иргэн ажлын байргүй болж байгаа. Тэдний цаана гэр бүлийнхнийг нь оруулбал бараг л энэ дүүргийн 20 мянган иргэн бүтнээрээ идэх хоолноосоо салчихлаа. Энэ нь мэдээж аюулгүй байдлыг хангасан шийдвэр мэт харагдавч, амьдрал дээрээ хатуухан шийтгэл болов. Шинэчлэлийн гэх тодотголтой Засгийн газрын тэргүүн Н.Алтанхуяг уурхайтай танилцах үедээ нэн даруй 1000 ажлын байр Налайх дүүрэгт бий болгоод уурхайн амнуудыг хаах тухай таатай мэдээ сонсгож байсан. Тэгвэл өнөөдөр түүний үг үйлдэл нь зөрж, иргэдээ хамгаалах гэсэн халхавчин дор ажилгүйчүүдийн эгнээг мянга мянгаар нэмлээ. За яахав одоо урин цаг ирж байна. Тавдугаар сарын 1-нээс уурхайн үйл ажиллагаа түр зогсоно. Гэвч төдөлгүй хүйтний хошуу эргэж нүүдлийн амьдралтай налайхчууд уурхайдаа эргэж ирнэ. Энэ үед ажлын байргүй тэд хаачих вэ. Намар аравдугаар сараас тавдугаар сар хүртэл тэд уурхайнхаа хишгээр амьдардаг. Амуудыг хаасан нь иргэдийн амь нас, аюулгүй байдал талаасаа бол зөв шийдвэр. Гэхдээ 38 мянган иргэн цаашид хэрхэн амьдрах вэ гэдгийг огт бодолгүй, хаах зогсоох хамгийн амар хялбар шийдвэрийг сонголоо.

   Уг шийдвэрийн нөгөө талд Налайхад ажилгүйдэл нүүрлэж, айл өрхийн орлого тасарч, нүүрсний хомдсол үүсч, нүүрсний үнэ өсөж, гэр хорооллынхон гал алдахад тулаад байна. Гаргасан шийдвэр нь өрөөсгөл болсныг ойлгож, аргаа барсан мэргэжлийн байгууллагууд Налайхын уурхайн 22 амыг одоогоор нээгээд байгаа аж. Гэвч энэ мэдээлэл Налайхын удирдлагууд зөвхөн танил талынхаа уурхайн амыг нээсэн гэх гомдол байгаа юм. Энэ дашрамд Засгийн газрын энэ оны хоёрдугаар сарын 2-ны өдрийн 43 дугаар тогтоолыг эргэж саная. Засгийн газар уг тогтоолыг гаргахдаа иргэдийнх нь гол амин зуулга болсон уурхайн хувь заяаг цаашид яах вэ, их уурхайн үлдэгдэл нөөцөөс амь насаараа дэнчин тавьж, нүүрс олборлож яваа иргэдээ аюул ослоос хэрхэн хамгаалах вэ гэдэгт шинэ гарц хайх зорилт тавьсан гэх. Дээрх тогтоолыг хэрэгжүүлэх ажлыг Шадар сайд Д.Тэрбишдагва, Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг, Нийслэлийн Засаг дарга Э.Бат- Үүл нарт даалгасан. Түүнчлэн Налайхын нүүрсний ордын нөөцийг дахин тогтоож, стандартад нийцсэн техник технологи бүхий далд уурхай байгуулах боломжийг судалж, зохих журмын дагуу шийдвэрлэх ёстой гэж ажлын хэсгийнхэн гэдийсээр байгаа. Төрийн байгууллагын баг Налайхад ажиллах үед “Төр бидэнд анхаарлаа хандууллаа” гэсэн найдлагыг иргэдэд төрүүлж чадсан байх. Гэтэл “Нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохолсон”-той ижил энэ шийдвэрийн балаг иргэдийн амьжиргаанд шууд нөлөөлж, нүүрс тасарч, нүүрсний олборлолтын мөнгөнд тогтож байсан аж амьдрал нь доголдож, иргэд бухимдаж эхэлсэн. Ийнхүү хоосон хонож, гал хөс алдахдаа тулсан иргэд бужигнаж, 200 гаруй уурхайчин дүүргийн ЗДТГ-ын үүдэнд цуглаан зохион байгуулж, хотоос ирсэн ажлын хэсэгт эсэргүүцлээ илэрхийлсэн ч тэд тоож үзээгүйд иргэд одоо ч гомдож яваа.

   Налайхын амьдралыг бодитоор судлах биш өндрөөс харчихаад, гол амьжиргааг нь “лацдаад” явсан дээрх шийдвэрийн балаг сургууль, цэцэрлэг зэрэг төрийн байгууллагуудыг нөмөрч, дулаан тасалдаж, товчхоноор Налайхын амьдрал царцаж эхэлсэн гэж хэлж болно. Ажлын хэсэг Налайхын амьдралыг царцаах шийдвэрийг гаргах үед тус дүүргийн удирдлага болон иргэд “Уурхайн амыг нийтээр нь хааж байхаар үйл ажиллагаа явуулах боломжтойг нь үлдээгээд, бусдыг хэсэгчлэн хаана уу” гэсэн санал гаргасан гэнэ. Хачирхалтай нь ажлын хэсэг тэдний үгийг хүлээж авалгүй “Танай Налайхыг нүүрсээр хангахад амархан. Багануураас нүүрс авчраад өгчихнө” гэж амласан байна. Уурхайн амыг тэр чигээр нь хаасан бүрхэг өдрүүдэд гурван хүн хулгайгаар нүүрс авах гэж нүүрсний цооногт ороод амиа алдсан. Энэ нь урагшгүй албатын ухаангүй шийдвэрийн балаг гэж хэлж болно. Шударга ёс яривал тэдний амийг Ажлын хэсгийнхнээс, Засгийн газраас нэхэхэд болохгүй гэх зүйлгүй. Өдгөө ажилгүй болсон уурхайчид архидахаас өөр ажилгүй болсон нь иргэдийг түгшээж байгаа аж. Уурхайчид сард дунджаар 800-900 мянган төгрөг, өдөрт 20-30 мянган төгрөгийн орлого олдог байж. Нүүрсний хувийн аманд таваас зургаан хүн ажиллаж, өдөрт хоёр портер ачдаг бол компанийн амнууд арав, түүнээс дээш удаагийн ачилт хийдэг гэнэ. Мөн нэг портер нүүрс газар дээрээ 140 мянга, нийслэлд 250-260 мянган төгрөгөөр борлогддог байна. Уурхайчид өөрсдөдөө аюулгүй орчныг бүрдүүлж, мэргэжлийн байгууллагуудын тавих шаардлагад нийцэх гэж чамгүй хичээдэг талаар хэдэн сарын өмнө сурвалжлагаар явах үед учирлаж байсан юм. Тэнд уурхайн бэхэлгээний рам 1.7- 1.8 сая төгрөг, нэг бэхэлгээний мод 10 мянган төгрөгөөр зарагддаг юм билээ.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР